بخشی از مقاله
چکیده
قلابدوزی گیلان در شمال ایران در زمره صنایع دستی بومی واصیل ایرانی شناخته شده است. کاربرد قلابدوزی از زین اسب گرفته تا خیمه سلطنتی با شکوه قاجاری با هدف زینت بخشیدن به زندگی اعیان نشینی از عصر صفویه تاکنون زیبنده خانههای متمولین بوده است. البته در عصر حاضر دوختهای ابریشمی طبیعی به علت هزینههای بالا توجه کمتری میشود. خیمه سلطنتی محمد شاه قاجار که در حال حاضر در موزه کلیولند ایالت اوهایو آمریکاست میراث قرن 19 سلسله قاجار است، که از 1834 تا 1848 میلادی حکومت میکند و از پشم با نقشهای ابریشمی گل، گیاه و پرنده ساخته شده است.
تمامی مواد اولیه تشکیل شده در این خیمه از مواد اولیه بومی تهیه گردیده است. در این مقاله که به روش توصیفی است ویژگیهای هنری و زیبایی شناسانه خیمه سلطنتی محمد شاه مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین به بررسی چگونگی ساخت و فن شناسی محصولات قلابدوزی نیز اشاره گردیده است. نتایج حاصل از پژوهش پیوستگی نقوش و تکنیک ساخت از گذشته تا کنون بوده است، با این تفاوت که کاربری محصولات و نوع مواد کاربردی درتوالی زمانی نزدیک به دو قرن به حداقل کیفیت موجود رسیده است.
مقدمه
قلابدوزی از جمله رودوزی های الحاقی است که با استفاده از قلاب و الیاف طبیعی همچون ابریشم تولید میشود. استان گیلان با وجود شهرستانهای رشت، لاهیجان، صومعه سرا که مهد تولید ابریشم بودهاند از گذشتههای دور عامل توسعه و پیشرفت صنایع دستی اصیل بومی همچون دارایی بافی، جوراب بافی، چادرشب بافی و همچنین قلابدوزی ابریشمی بوده است.
از نمونه شاهکارهای قلابدوزی، خیمه سلطنتی محمدشاه قاجار است که دربین سالهای 1834 تا 1848 میلادی بر ایران سلطنت نموده است.این خیمه ضیافتی به طول و عرض 360 در 400 سانتیمتر از نمونه هنرهای شهر رشت میباشد که در سال 2016 به نمایش عموم در موزه کلیولند ایالت اوهایو آمریکا در آمده است. پژوهشهایی که تاکنون در حوزه شناخت قلابدوزی توسط میراث فرهنگی انجام پذیرفته بیشتر معطوف به تکنیک ساخت و معرفی آثار معاصر بوده است. این در حالی است که بسیاری از موزه- های دنیا آثار هنری نایابی از رشتیدوزی را به نمایش گذاردهاند، از این رو نگارنده را بر آن داشت تا علاوه بر فن شناسی قلابدوزی به معرفی خیمه سلطنتی قاجاری که از ارزش هنری بالایی برخوردار است، مبادرت ورزد.
قلابدوزی رشت
از جمله رودوزیهای سنتی ایران رشتیدوزی نام دارد که سابقه قدمت آن به سال 550 تا 330 قبل از میلاد میرسد. کشف قطعاتی از قلاب دوزی در منطقه لولان طی حفریات باستان شناسی و انتساب این قطعات به دوره هخامنشی صحت این نظریه را تایید مینماید . - 1 - در حال حاضر این رشته و مهارت سنتی آن با شماره ثبت 235 در فهرست میراث ناملموس کشور به عنوان یک رشته فعال و بومی استان گیلان ثبت گردیده است . - 5 -
این هنر مختص به استان گیلان و شهرستان رشت بوده است از آنجا که ابزار دوخت در رشتیدوزی قلاب است بدان قلابدوزی اطلاق می-شود. این هنر در گذشته توسط مردان انجام میشد و از مشاغل رایج آن زمان بوده که در بازار رشت راستهای به نام علاقه بندان وجود داشت که محل کسب و کار ابریشمبافان بوده است . - 3 - از جمله اسناد با ارزش دیگر تصویر عکاسی شده از قلابدوزان رشتی که شاگرد را درحال تنبیه شدن نشان میدهد و اکنون در موزه ویکتوریا و البرت لندن نگهداری میشود - تصویر. - 1
ابزار کار قلابدوزی
رشتی دوزی از جمله هنرهایی است که با حداقل امکانات همچون پارچه و نخ و قلاب هنرمند میتواند اثر هنری ارزشمندی را خلق کند و مانند بسیاری از هنرها نیاز به دستگاههای مختلفی نیست.
قلاب: شبیه به قلابهای معمولی تقریبا 7 سانتیمتر، اما نوک آن تیز و فاقد انحنای قلابهای عادی است و دارای یک بریدگی مورب در فاصله پنج میلیمتری نوک قلاب و دارای دستهای خراطی شده است.
جریده: دو قطعه چوب به طول 100 سانتیمتر و عرض 10 سانتیمتر و ضخامت 5 میلیمتر که از یک سو بوسیله میخ به یکدیگر متصل و در سوی دیگر بوسیله مانعی که در 40 سانتیمتری انتهای وسیله گذاشته شده از یکدیگر جدا است و حالتی تقریبا گیره مانند دارد، قسمتی از پارچه را وسط دو قطعه چوب قرار داده و بوسیله زانوان به جریده فشار میآورند، بدین وسیله دهنه آن بسته می- شود و پارچه را محکم در خود نگه میدارد و دوخت ادامه پیدا میکند.
کتل: وسیلهای چوبی و بسیار ساده با ارتفاع کوتاه است که هنرمند با نشستن بر روی آن، پاهای خود را بصورت 90 درجه تا کرده و جریده را از زیر یک پا و روی پای دیگر رد کرده و به این ترتیب عمل قلابدوزی را انجام میدهد . - 1 -
مواد اولیه مورد نیاز قلابدوزی پارچه: پارچه مورد استفاده معمولا ماهوت بوده و از رنگهای سیاه، زرشکی، قهوهای و غیره استفاده میشود. پارچههای پشمی دست دوز نیز تا پیش از ورود ماهوت در مناطق کوهستانی توسط مردم بومی صورت میپذیرفت.
نخ: نخ مورد استفاده ابریشم است که در انواع رنگهای گیاهی و معدنی طبیعی است. اساتید قلابدوزی در گذشته تمام مراحل رنگرزی و رسیدن به رنگ دلخواه مورد نظر را خود انجام می-دادند و به فن رنگرزی واقف بودهاند.
