بخشی از مقاله
چکیده
درك دقیق نقاط قوت و ضعف کاربريهاي اراضی مختلف براي رسیدن به یک مدیریت منظر یکپارچه الزامیست. در بین کاربريهاي مختلف، متاسفانه ارزش کالاها و خدماتی که توسط جنگلها بطور کلی و جنگلهاي دستکاشت بطور اخص تولید میشوند، مورد بیتوجهی قرار گرفته است.
با عنایت به نقش اکوسیستمهاي جنگلی طبیعی و نیمهطبیعی در زندگی انسان، توسعه روشی یکپارچه براي تعیین پتانسیل تولید کالا و خدمات این اکوسیستمهاي باارزش ضروري به نظر میرسد. هسته اصلی در این روش تعیین و شناسایی کارکردهاي جنگل دستکاشت خواهد بود. سپس کالاها و خدمات ارائه شده توسط هریک از این کارکردها مشخص گردیده و به فراخور نوع آن با استفاده از روشهاي اکولوژیک، اجتماعی و فرهنگی و روشهاي اقتصادي ارزشگذاري میشوند.
با وجود اینکه اطلاعات بسیار کمی درباره ارزش پولی کالاها و خدمات جنگلهاي دستکاشت وجود دارد، با این حال آنالیز اطلاعات موجود نشان میدهد که این کالاها و خدمات در قیاس با کالاها و خدمات جنگلهاي طبیعی ارزش پولی کمتري دارند.
در کنار همه پیچیدگیها، ابهامات و دشواريهایی که در تعیین ارزش هریک از کالاها و خدمات جنگلهاي دستکاشت وجود دارد، توسعه و استفاده از روشی موثق در تعیین این کالاها و خدمات لازم است تا با استفاده از خروجی آن درك بهتر و دقیقتر از ارزش کمی کالاها و خدمات جنگلهاي دستکاشت بهدست آید. مسلما این درك دقیق نقش موثري در فرآیند تصمیمسازي و مدیریت آینده مناطق تخریبشده ایفا خواهد نمود.
.1 مقدمه
جنگلها، چه طبیعی و چه دستکاشت، مزایاي متعدد مستقیم و غیرمستقیمی براي جوامع انسانی فراهم مینمایند. مزایاي مستقیم شامل کالاهایی نظیر چوب، هیزم، خوراك دام، منابع دارویی، ارزشهاي زیباشناختی و توریسم هستند. مزایاي غیرمستقیم نیز شامل خدماتی نظیر ترسیب کربن، تنظیم و تعدیل آب و خاك، زیستگاههاي حیاتوحش میباشند
این کالاها و خدمات محل امرار و معاش میلیونها نفر در جهان است بهطوریکه بر اساس گزارش IUCN در سال 2007، 1/6 میلیارد نفر در دنیا براي زندگی وابستگی کامل به جنگل دارند. با این وجود، ارزشگذاري کالاها و خدمات جنگل به ندرت صورت گرفته و همین امر باعث کمتوجهی سیاستگذاران به این بخش شده است. [3] از سوي دیگر، رشد سریع جوامع بشري و افزایش تقاضا براي منابع طبیعی در دهه گذشته باعث فشار روزافزون بر جنگلها - و دیگر اکوسیستمها - شده است. در بسیاري از موارد، فشار بهرهبرداري باعث تخریب جنگلهاي طبیعی و کاهش کیفیت و کمیت کالاها و خدمات آنها شده است
نقش جنگلهاي دستکاشت در کاهش فشار بر جنگلهاي طبیعی بسیار حائز اهمیت است. به منظور برنامهریزي و تصمیمسازي بهینه درباره موقعیت و نحوه اداره جنگلهاي دستکاشت، اطلاع از انواع کالاها و خدماتی که در سیستمهاي مختلف مدیریت جنگلهاي دستکاشت تولید میشود،
ضروریست برخی از کالاها و خدمات نظیر تولید چوب و بعضی از محصولات فرعی جنگل براحتی قابل شناسایی و اندازهگیري هستند. شناسایی و اندازهگیري بعضی دیگر از خدمات اکوسیستمهاي جنگلی نظیر نقش جنگل در حفظ تنوع زیستی، تعدیل و تنظیم چرخه آب و همچنین نقش فرهنگی و اجتماعی جنگل مشکل است. زمانی که کالاها و خدمات یک جنگل مشخص گردید، میزان اهمیت آن براي جوامع محلی و در مقیاس وسیعتر، براي بشریت قابل محاسبه و کمیسازي خواهد بود.
.2 کالاها و خدمات اکوسیستم
.1-2 مفهوم کلی کالا و خدمات اکوسیستم
درك پتانسیل اکوسیستمها - مانند جنگل - براي تولید کالا و خدمات نیازمند روشی یکپارچه است. هسته اصلی این روش تعیین و شناسایی کارکردهاي اکوسیستم است .[5] توجه به این نکنه ضروریست که کارکردهاي اکوسیستم همواره وجو دارند درحالیکه کالاها و خدمات اکوسیستم تنها در صورت استفاده انسان مفهوم پیدا میکنند. به عنوان مثال، تاثیر بر تنظیم و تعدیل چرخه آب همواره یکی از کارکردهاي مهم جنگل بوده است. این کارکرد زمانی جزء خدمات جنگل محسوب میشود که انسانها به نوعی از آن تاثیر بپذیرند
تعاریف گوناگونی از کالاها و خدمات اکوسیستم در منابع علمی ارائه شده است. - 1997 - Daily خدمات اکوسیستم را به این صورت تعریف میکند؛ شرایط و فرآیندهایی که از طریق آنها اکوسیستمهاي طبیعی و گونههاي تشکیلدهنده آنها باعث پایداري زندگی انسانها شده و نیازهاي آنها را برآورده میسازند. از طرف دیگر، Shelton و همکاران - 2001 - خدمات اکوسیستم را تبدیل داراییهاي طبیعی نظیر آب، خاك، اتمسفر و موجودات زنده به تولیدات و کالاهاي با ارزش براي انسان تعبیر میکنند. Costanza و همکاران - 1997 - کالاها - مانند غذا - و خدمات - مانند جذب پسماندهاي تولید شده توسط انسان - اکوسیستم را مجموعه مزایایی میدانند که انسان بطور مستقیم و غیرمستقیم از کارکردهاي اکوسیستم کسب میکند.
اما - 2005 - MEA تعریف خلاصهاي ارائه میکند؛ خدمات اکوسیستم مزایایی است که انسان از اکوسیستم بدست میآورد. بر اساس این تعریف کارکردها و خدمات اکوسیستم در 4 دسته قرار میگیرند:
• کارکردهاي تولیدي؛ شامل فرآیندهایی است که از طریق تولید اولیه و ثانویه تغییراتی در ترکیب ماده آلی و معدنی ایجاد کرده و آن را به شکل قابل استفاده - استفاده مستقیم - براي انسان درمیآورند.
• کارکردهاي تنظیمی؛ این کارکرد به ظرفیت اکوسیستم طبیعی یا نیمهطبیعی براي تنظیم و تعدیل فرآیند-هاي اکولوژیک ضروري از طریق چرخههاي بایوژئوکمیکال و دیگر فرآیندهاي بیوسفر اطلاق میشود. همچنین کارکردهاي تنظیمی براي سالم نگهداشتن بیوسفر، خدماتی نظیر پاکسازي هوا، آب و خاك، تنظیم مواد غذایی، جلوگیري از تخریب، کنترل بیولوزیک و گردهافشانی انجام میدهند.
• کارکردهاي اجتماعی؛ کارکردهایی هستند که به سلامت روحی و روانی انسانها برمیگردند. اصلیترین کارکردهاي اجتماعی جنگلها تفرج و جنبههاي زیباشناختی و مذهبی هستند.
• کارکردهاي پشتیبانی؛ این کارکردها به اهمیت اکوسیستم در ایجاد زیستگاه براي بخشهاي مختلف حیات نظیر حیوانات و گیاهان وحشی که به نوبه خود باعث حفظ تنوع زیستی و ژنتیکی و فرآنیدهاي تکاملی اکوسیستم میشوند، مربوط میشود. از آنجا که این گونهها و نقشی که در حفظ اکوسیستم ایفا میکنند از سایر خدمات اکوسیستم باارزشتر است، بنابراین حفظ سلامت زیستگاهها از ملزومات اولیه براي برخورداري از سایر کالاها و خدمات اکوسیستم تلقی میشود.
.2-2 کالاها و خدمات جنگلهاي دستکاشت
فائو - 2006 - جنگل دستکاشت را اینگونه تعریف میکند؛ جنگلی که با استفاده از گونههاي وارداتی، و در برخی حالات گونه-هاي بومی، از طریق کاشت نهال یا بذر به وجود آمده است. در کنفرانسی که در سال 1992 توسط UNCED در برزیل برگزار گردید به نقش جنگلهاي دستکاشت به عنوان منبع تولید انرژي تجدیدپذیر و پایدار، منبع مواد خام مورد نیاز صنعت، کاهش فشار بر جنگلهاي طبیعی اشاره و بر توسعه و بهبود آنها تاکید شد
کارکردها و خدماتی که جنگلهاي دستکاشت ارائه میکنند بسیار متنوع است. جنگلهاي دستکاشت را میتوان به دو گروه تولیدي و حفاظتی تقسیمبندي کرد .[9] جنگلهاي تولیدي بر تولید چوب صنعتی، هیزم و محصولات غیرچوبی - خوراك دام، پرورش زنبور عسل و ... - تمرکز دارند، درحالیکه جنگلهاي دستکاشت حفاظتی به منظور حفاظت، تفرج، کنترل کیفیت آب، ترسیب کربن، کنترل فرسایش و احیاء سرزمینهاي تخریبشده و حتی گاها بازسازي منظر ایجاد میشوند
موارد فوقالذکر همه و همه کارکردهاي جنگلها، چه طبیعی و چه دستکاشت، محسوب میشوند با این تفاوت که کیفیت و کمیت کارکردهاي ذکر شده در مورد جنگلهاي دستکاشت نسبت به جنگلهاي طبیعی پایینتر است.
در بخش قبل، اشارهاي اجمالی به کارکردهاي اکوسیستمها شد. در ادامه این بخش، کارکردهاي اکوسیستمها بطور موردي درباره جنگلهاي دستکاشت بیان میشوند.
• کارکرد تولیدي جنگلهاي دستکاشت: غذا - از طریق گیاهان خوراکی و حیوانات - ، چوب صنعتی و هیزم و دیگر مواد خام - از طریق گونهها و دیگر عوامل زیستی که قابلیت تولید چوب و دیگر مواد خام دارند - ، تولیدات بیوشیمیایی و دارویی - از طریق گونهها و دیگر عوامل زیستی که قابلیت مصرف شیمیایی و دارویی دارند - ، منابع ژنتیکی؛ ژنهاي مفید در مقابله با عوامل بیماريزاي گیاهی - برخی از گونهها داراي چنین قابلیتهایی هستند - و ارزشهاي زینتی - گونهها و دیگر منابع زندهاي که قابلیت زینتی دارند - .
• کارکرد تنظیمی جنگلهاي دستکاشت: تنظیم کیفیت هوا - از طریق توانایی جنگلهاي دستکاشت –شاخص سطح برگ- در جذب مواد شیمیایی و همچنین ذرات معلق در اتمسفر - ، تنظیم اقلیم - تاثیر جنگلهاي دستکاشت بر اقلیم منطقهاي و جهانی از طریق ترسیب کربن و ایجاد تعادل در پراکنش گازهاي گلخانهاي - ، تنظیم کیفیت آب - نقش فرآیندهاي زیستی و غیرزیستی موجود در جنگلهاي دستکاشت در حذف یا تجزیه ترکیبات آلی، غذایی و آلاینده – دنیتریفیکاسیون و ایموبیلیزاسیون - ، تنظیم چرخه آب - نقش جنگلهاي دستکاشت در نفوذ بیشتر آب و رهاسازي تدریجی آن - حفاظت در برابر فرسایش - نقش پوشش گیاهی و دیگر عوامل زنده در نگهداري خاك –پوشش سبز و ماتریس ریشه - ، کاهش مخاطرات طبیعی - نقش جنگلهاي دستکاشت در تقلیل پدیدههایی نظیر سیلاب - ، تنظیم بیولوژیک - کنترل آفات از طریق روابط غذایی-کنترل جمعیت، پراکنش و کارایی گردهافشانها - .
• کارکردهاي اجتماعی جنگلهاي دستکاشت: زیباشناختی - تحسین مناظر طبیعی- به غیر از مناظر تفرجی - ، تفرجی - فرصتهاي خلق شده در اثر ایجاد جنگل دستکاشت براي تفرج و اکوتوریسم- زیبایی منظر و جذابیت حیاتوحش - ،
