بخشی از مقاله
چکیده
مدیریت در اسلام نکتهای بس ظریف و پیچیده است. امری دنیایی و اخروی و مساله چند بعدی و حساس که غفلت از هر کدام از این جنبهها، اسلامی بودن آن را خدشهدار میسازد. مدیریت در یک جامعه اسلامی باید با توجه به کلیه مسائل ارزشی که نسبت به انسان وجود دارد، اعمال شود. هرجا که بخواهد انسانیت انسان با شیوههای مدیریت به خطر افتد و از منزلت واقعی او بکاهد، ممنوع اعلام میگردد. در مکاتب مختلف مدیریتی آن طور که شایستهی انسان است، به انسان و ارزشهای او توجه نمیشود. مدیریت اسلامی در حقیقت دستاوردی بشری، دینی، اجتماعی و فرهنگی است که وامدار بشر در طول تاریخ و ادیان بوده است.
از این رو در تعالیم اسلامی که آیینی دارای ابعاد اجتماعی و کاربردی است، تبیین جایگاه مدیریت و طرح مباحث آن یک ضرورت تام و مهم بهشمار میرود. پیشوایان دینی ما در اعصار و قرون گذشته در دورههای متمادی خود مدیریت کلان جامعه آن روز را بر عهده داشتهاند. از آنجا که مدیریت اسلامی را برگرفته از آیات قرآنی و گفتار و رفتار معصومین - ع - میدانیم، در پی ارائه الگویی تمام عیار از این مدل برتر، به سیره مولا امیرالمؤمینن علی - ع - در دوران زمامداری میرسیم که هم از باب سنت و هم از جهت مدیریت معقول میتوان در آن دقیق شد و از آن بهره گرفت. در همین راستا در مقاله حاضر با تکیه بر کتاب شریف قرآن و نهجالبلاغه و گفتارهای امام علی - ع - به تحلیل محتوای خطبهها و نامهها در تطبیق سیره مدیریتی علوی با اصول علم مدیریت شیوههای مدیریت و ملاکهای انتخاب مدیران در نگاه امام علی - ع - پرداخته شده است.
مقدمه:
قرآن کریم همواره منبعی مهم برای اندیشمندان ،مفسران ومدیران بوده و می باشد. مدیریت در نگاه قرآن کریم مجموعه ای از گزاره ها یا مفاهیم دقیق و مرتبط با یکدیگر است که برگرفته از منابع اسلامی بوده و ناظر به نحوه اداره افراد و منابع در جامعه و سازمان برای رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده می باشد. - گابینی ،. - 1389ازطرفی مدیریت یکی از مهم ترین و درعین حال از ظریف ترین کارهای انسانی است که برای خود ویژگی هایی دارد. قرآن کریم گنجینه ای بس گران بها می باشد که بیشتر به تنظیم امور مدیریت عمومی در حد قوانین کلی حاکم بر اجتماع پرداخته است.
بنابراین توجه در آیات قرآن نمایانگر نکات برجسته ای در زمینه مدیریت مبتنی بر تعالیم اسلامی است.یکی از عوامل مهم و اساسی در ثبات و کارآیی نظام های سیاسی، مسئله صلاحیت و کارآمدی کارگزاران و مدیران است. بررسی سیستم های اقتصادی و سیاسی کشورهای مختلف جهان به خوبی نشان می دهد که نقش مدیران و کارگزاران صالح در پیشبرد اهداف حکومت ها تا چه حد منشأ اثر بوده است.
نکته حائز اهمیت در این زمینه آن است که هر نظام حکومتی بدون توجه به نقش کارگزاران صالح و مدیر نخواهد توانست در نیل به اهداف، از خود کارآمدی نشان دهد و دراین راستا تفاوتی میان حکومت دینی و غیردینی یا لائیک وجود ندارد. یکی از الگوهای بسیار مناسب در جهت اثبات این مدعا، سیره رسول خداو مولا امیرالمؤمنین علی - ع - در دوران زمامداری است که هم از باب سنت و هم از جهت مدیریت معقول می توان در آن دقیق شد و از آن بهره گرفت.
از آنجا کهتحقیقات مدیریتی نباید صرفاً به یک سری کلی گویی و بیان فرضیه ها اکتفا کنند، حتی به نظر می رسد نباید فقط به توصیه های اخلاقی و یا صفات و ویژگی های فردی یک مدیر اشاره کنند بلکه باید ارائه الگو نیز داشته باشند. حال که در بحث مدیریتی قائل به مدیریت اسلامی هستیم و آن را برگرفته از آیات قرآنی و گفتار و رفتار معصومین - ع - می دانیم، در پی ارائه الگویی تمام عیار از این مدل برتر، به سیره رسول خداو شخصیت والای حضرت علی - ع - می رسیم که در هر دو جنبه تئوری و عملی، ملاک و معیار مناسبی برای بیان ویژگی های مدیریتی باشد.امام علی - ع - در حدود پانزده قرن پیش از یک سلسله اصول مدیریتی کلیدی و کاربردی جهت مدیریت و رهبری جامعه و سیستم حکومتی استفاده نموده اصولی که با مبانی ایدئولوژیک و فرهنگ ایرانی اسلامی ما از همخوانی و هماهنگی بیشتری برخوردار می باشد هر چند که مطرح شدن مدیریت در قالب سلسله اصول و مبانی تحت عنوان »علم مدیریت« به دوران انقلاب صنعتی یعنی حدود صد و پنجاه سال پیش باز می گردد اما امام علی - ع - حدود پانزده قرن پیش به اصول مدیریت اشراف کامل داشته و آنها را در اداره ی هر چه بهتر امور در جامعه به کار می گرفته است . در همین راستا در مقاله حاضر به بررسی ویژگی های مدیریت و کارگزاران از دیدگاه قرآن کریم و نهج البلاغه پرداخته شده است.
تعریف مدیریت از منظر علمای اسلام
فراگرد تصمیم گیری و برنامه ریزی، سازماندهی، رهبری و کنترل منابع انسانی، مالی و مادی و اطلاعاتی سازمان به منظور تحقق اثر بخش و کار آمد هدف های آن - گریفین/1987علاقه بند. - 1370 مدیریت عبارت است از تامین حداکثر نتایج با حداقل مساعی به نحوی که حداکثر رفاه و رضایت خاطر را هم برای کارکنان و هم برای کار فرمایان فراهم کند و بهترین خدمات و یا مرغوب ترین کالاها را به مشتریان و یا مردم عامه ارائه دهد
در احکام اسلامی مدیریت انسان ها و رهبری آن ها عبارت است از: فن بهتر بسیج کردن و بهتر سازمان دادن و بهتر کنترل کردن نیروهای انسانی و به کار بردن آنها. »مدیریت: هنر و علم به کارگیری صحیح افراد و امکانات در جهت وصول اهداف سازمانی است، به نحوی که با موازین شرع مغایرت نداشته باشد - نبوی،. - 1386وبهترین رهبر ها آنهایی هستند که نیرو های افراد خود را بسیج کرده اند، تحریک کرده اند، هماهنگ کرده اند،آرمان واحدی برای آنها به وجود آورده اند، دو هنر در آرمان واحد ،یکی این که خرد انسان ها را آرمانی کردن این که گروه انسان ها رادر یک آرمان جمع کردن
ارکان مدیریت از منظر قرآن و نهج البلاغه برنامه ریزی :برنامه ریزی اساسی ترین وظیفه مدیریت میباشد که عناصر دیگر وظیفه ای مدیران را تحت تأثیر قرار میدهد بنابراین برنامه ریزی، عبارت است از تجسم وطراحی وضعیت مطلوب در آینده و یافتن راهها و وسایلی که رسیدن به آن را فراهم میکند
اعراف، . - 145در الواح تورات، به موسی در هر موردی پندی دادیم و به او گفتیم: آنها را با قوت اجرا کن و به قوم خود فرمان ده که بهترین آنها را انتخاب کنند و اجرا نمایند. امیرا لمؤمنین علیه السلام در زمینه برنامه ریزی می فرماید :امارات الدول انشاء الحیل; » بقای مناصب و دولتها، برنامه ریزی و چاره اندیشی در امور است
برنامه ریزی مانع ندامت است و به انسان تدبیر می دهد . با تدبر در ایات الهی و سخنان امام علی - ع - مشخص می شود که برنامهریزی دقیق و اجرای کامل برنامهها، نیاز به علم و قدرت دارد، علم برای تدوین برنامه و قدرت برای اجرای نیکوی آن./ در برنامه ریزی باید بهترین روش را انتخاب نمود و آن را با تمام توان انجام داد. گرچه در بعضی شرایط، مدیریت اقتضائی، مفهوم بهترین اقدام را تبیین میکند.
سازماندهی: یعنی فرایندی که بر اساس آن تقسیم کار، تعیین مراتب و تنظیم روابط به منظور کسب اهداف امکان پذیر می شود .. در قرآن نیز به این موضوع پرداخته شده است و برای انجام اهداف سازمانی باید تشکیلات مناسب و به تبع آن سلسله مراتب تعریف شود.
