بخشی از مقاله
چکیده
گسترش ناهمگون شهری در ایران طی دهههای اخیر، و از طرفی هم ناکارآمدی نظام برنامهریزی شهری و ضعف برنامههای توسعه ملی و آمایش سرزمین، باعث شده است که شهرنشینی در کشور ما با معضلات فراوان همراه باشد. روند افزایش شهرنشینی در کشور باعث شده است که ساختار فرسوده شهرداریها و مدیرت شهری، و همچنین ظرفیتها و منابع موجود در شهرها توانایی پاسخ گویی به این حجم عظیم از مشکلات و نیازهای شکل گرفته را نداشته باشد.
یکی از مهمترین نتایج شهر نشینی معاصر، پیدایش و گسترش پدیده اسکان غیررسمی در متن و یا حاشه شهرها بویژه مراکز استانهاست. اسکان غیررسمی به واقع یکی از بارزترین چهرههای فقر شهری در بیشتر شهرهای مهاجرپذیر کشور ماست که با عناوینی همچون حاشیه نشینی، سکونتگاههای خودرو، مسکنهای نابهنجار و اجتماعات آلونکی و مانند اینها نیز شناخته میشوند.
در سالهای اخیر، رویکردهای متفاوتی نسبت به سکونتگاههای غیررسمی، چه در ایران و چه در جهان تجربه شده است. بیشک، توجه به آموزهها و نتایج این رویکردها، در جهت اتخاذ رویکرد صحیح و پایدار نسبت به سکونتگاههای غیررسمی کشورمان موثر خواهد بود. توجه به واقعیتهای اسکان غیررسمی در ایران و مقایسه آن با باورهای موجود میان شهروندان، مسئولان و برنامهریزان میتواند ضرورت توجه به بازنگری در رویکردهای موجود نسبت به سکونتگاههای غیررسمی را به خوبی روشن سازد.
بطور کلی سکونتگاههای غیررسمی، از سرمایههای نهفته و به کار گرفته نشده مالی و اجتماعی فراوانی برخوردارند که وجود امکان ساماندهی غیررسمی در ایران با انجام برنامهریزیهای مناسب مبتنی بر مشارکت و توانمندسازی شهروندان کمدرآمد را مورد تأیید قرار میدهد. ضمن آنکه بناهای مسکونی این سکونتگاهها نسبت به دیگر سکونتگاههای غیررسمی واقع در کشورهای در حال توسعه از کیفیت بهتری برخوردارند، به گونهای که میتوانند از طریق ساماندهی و بهسازی جزء موجودی رسمی بخش مسکن محسوب گردند. در همین چهارچوب این مقاله با هدف ضرورت تحول در باورها و توجه به واقعیتها در ارتباط با سکونتگاههای غیررسمی ایران با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی تهیه شده است بر این اساس راهکارها و برنامه هایی را برای ساماندهی اسکان غیررسمی ارائه می شود.
مقدمه
آمارها نشان می دهد که بیش از نیمی از مردم جهان در شهر ها زندگی می کنند و در حاشیه تمامی شهر های بزرگ دنیا سکونتگاههای غیررسمی×× وجود دارند و مدیران شهری این کلانشهر ها با مشکلات آنها رو به رو هستند.××زندگی میلیون ها حاشیه نشین به علت در دسترس نبودن نیازهای اولیه بشری تهدید می شود.×حاشیه نشینی در واقع حاصل و برون داد مشکلات اجتماعی و ساختاری می باشد که عمدتاَ بر اثر جریان سریع مهاجرت از شهرها به روستا ها اتفاق می افتد.
این پدیده اجتماعی، در کشورهای توسعه نیافته، پررنگ تر می باشد و در فرایند مدیریت شهری تاثیرات منفی بیشتری دارد. روش های مواجه شدن با سکونتگاههای غیررسمی××و حل مشکلات خود آنها و حل مشکلاتی که نتیجه وجود حاشیه نشینی است از مشکلات تمامی مدیران شهری در سراسر جهان است. در حقیقت در هیچ جای جهان کلان شهری وجود ندارد که در کنار آن سکونتگاههای غیررسمی××وجود نداشته باشد. گسترش ناهمگون شهری در ایران طی دهههای اخیر، و از طرفی هم ناکارآمدی نظام برنامهریزی شهری و ضعف برنامههای توسعه ملی و آمایش سرزمین، باعث شده است که شهرنشینی در کشور ما با معضلات فراوان همراه باشد.
روند افزایش شهرنشینی در کشور باعث شده است که ساختار فرسوده شهرداریها و مدیرت شهری، و همچنین ظرفیتها و منابع موجود در شهرها توانایی پاسخ گویی به این حجم عظیم از مشکلات و نیازهای شکل گرفته را نداشته باشد. یکی از مهمترین نتایج شهر نشینی معاصر، پیدایش و گسترش پدیده اسکان غیررسمی در متن و یا حاشه شهرها »بویژه مراکز استانهاست.« اسکان غیررسمی به واقع یکی از بارزترین چهرههای فقر شهری در بیشتر شهرهای مهاجرپذیر کشور ماست که با عناوینی همچون حاشیه نشینی، سکونتگاههای خودرو، مسکنهای نابهنجار و اجتماعات آلونکی و مانند اینها نیز شناخته میشون
پس با توجه به نقش پررنگ اسکان غیررسمی در برنامهریزیهای امنیتی، زیبا سازی و کاهش جرم و جنایات توجه به آن توسط مدیران شهری ضروری به نظر می رسد.
طرح مسأله
اسکان غیررسمی، نوعی سکونت در فضای شهری است که در تمامی ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی و حقوقی با سایر انواع سکونت موجود در شهر تفاوتهای اساسی را نشان می دهد. مسکن غیر معمول ، خیابان ها وکوچه های تنگ باریک ، مشکلات زیست محیطی و بهداشتی، فزونی و تراکم جمعیت، فقر فرهنگی و آسیب های اجتماعی، آسیب پذیری بالا در برابر حوادث طبیعی، سطح پائین برخورداری امکانات و تسهیلات زندگی، عدم برخورداری لازم از امکانات، تاسیسات و خدمات شهری، اشتغال غالب در مشاغل غیررسمی، تصرف و عدم مالکیت قانونی بر زمین و ... از ویژگیهای اسکان غیررسمی محسوب می شود.
بنابراین اسکان غیررسمی دارای مفهوم نسبی است و بنابر مقتضیات زمانی و مکانی از ویژگیهای متفاوتی برخوردار است و در مقایسه با محیط پیرامون خود اثبات می رسد.×اسکانغیررسمی صرفاً مسأله ای کالبدی فیزیکی نبوده و از عوامل کلان ساختاری در سطح ملی و منطقه ای ناشی می شود. رشد فزاینده جمعیت شهری از توان سازمان های دولتی و غیر دولتی جهت توسعه و ارایه خدمات و تسهیلات شهری برای این جمعیت فزاینده پیشی گرفته و برآورده نشدن نیاز مسکن و سرپناه اقشارکم درآمد در فضای رسمی و برنامه ریزی شده شهر ، اسکان غیررسمی را به گونه ای بی سابقه گسترش داده است.
آنچه مسلم می نماید این است که درکشور ایران هم علاوه بر روند فوق ، تحولات ناشی از شکل گیری تقسیم کار بین المللی و دگرگونی ساختار اقتصادی کشور، افزایش و انباشت درآمدهای نفتی و اصلاحات ارضی بعد از دهه چهل از جمله علل عمده تسریع روند شهرنشینی و به تبع آن شکل گیری اسکان غیر رسمی بوده اند.× محرومیت و عدم برخورداری سکونتگاههای غیررسمی از تسهیلات زندگی شهری در قیاس با دیگر نواحی شهری آنها را کانون مسائل بغرنج شهری و ضد توسعه پایدار انسانی نموده است.
جای تردید نیست که در فرایند جهانی سازی ، کثیری از شهروندان به حاشیه رانده شده و از بسیاری از حمایت های احتماعی نیز محروم می شوند.×با این اوصاف ، پرداختن به مسئله اسکان غیر رسمی نه تنها ضرورتی بر آمده از ارزشهای اعتقادی و انسانی ، بلکه سازگار با منافع اجتماعی و پایداری سکونتگاهها وتوسعه ملی است. نباید فراموش کرد که فقر در هر جا تهدیدی برای کل است
واقعیت مهم این است که تغییر نگاه مدیریت شهری می تواند کمک زیادی به حل مساله کند. لازمه این امر آن است که مدیریت موجود به جای برخوردهای قهرآمیز با این افراد و سکونتگاهها و طرد و عدم پذیرش آنها به عنوان جزئی از اجتماع، اقتصاد و بدنه شهری، در جهت قبول این واقعیت بر آید. در صورتی که این امر محقق گردد و حقوق و تکالیف آنها به روشنی یادآور شود؛ آنچه که نتیجه خواهد داد، چیزی جز حرکت داوطلبانه خود این افراد برای ساماندهی محیط های نابسامان و زدودن فقر از چهره شهر نخواهد بود.
روش تحقیق
نوع تحقیق کاربردی و روش آن توصیفی تحلیلی بوده که در تهیه و تدوین آن، مطالعه و جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای از حاکمیت بیشتری برخوردار بوده است. بدین منظور که ابتدا روش توصیفی، به بررسی اسکان غیررسمی در ایران، علل شکل گیری اینگونه سکونتگاهها و چالشهای پیش روی مدیریت شهری پرداخته و در ادامه بر اساس روش تحلیلی لزوم تحول نگاه در برخورد با این سکونتگاهها بررسی می گردد و در نهایت براساس روش توسعه ای، به جمع بندی و تدوین راهکارهای پرداخته شده است.
اسکان غیر رسمی در ایران
اسکان غیر رسمی یا به تعبیری دیگر "کانون های زیستی خود انگیخته "بخش جدایی ناپذیری از زندگی شهرهای ایران به شمار می رود. شکل گیری و سیر تحول آن در دهه های اخیر؛ فقط در چارچوب ساختار اقتصادی - اجتماعی ایران معاصر، قابل بررسی و تحلیل فضایی است. در واقع هر شکل فضایی ناشی از فرآیند اجتماعی خاصی است. بنابراین محله های حاشیه نشینان، فضاهای زندگی غیر رسمی و فضاهای نامتعارف شهری؛همگی بازتاب فضایی اقتصاد بیمارگونه و مدیریت ناتوان برنامه ریزی فضایی و در واقع معلول بی عدالتی های اجتماعی و اقتصادی در سطوح ملی، منطقه ای و محلی می باشد
شهرنشینی به گونه خاص ایران همانند بسیاری از کشورهای توسعه نیافته بازتاب فضایی تحول در سازمان یابی تولید و به طور مشخص بازتاب بسط سرمایه داری پیرامونی در ایران است. بسط امکانات اشتغال و زندگی در برخی نقاط - عمدتاً شهر - بر اثر توسعه مناسبات سرمایه داری از یک سو کاهش این امکانات در نقاط دیگر - عمدتاً روستا - بر اثر مناسبات پیش سرمایه داری از سوی دیگر زمینه مهاجرت داخلی و شهرنشینی در ایران را فراهم آورده است.
در این معنا شهرنشینی در ایران بیان فضایی یا انعکاس فضایی گذار از مناسبات پیش سرمایه به مناسبات سرمایه داری است.سرعت گرفتن مهاجرتهای داخلی و افزایش سریع جمعیت شهرهای بزرگ و متوسط عوارض متعددی را در پی داشت. فوق تمرکز شهری در منطقه تهران، پیدایش حاشیه نشینان در حومه شهرهای بزرگ، فقدان و کمبود تاسیسات و تجهیزات زیرساختی در شهرها، وخامت روز افزون ارتباطات و ترافیک شهری، کمبود مسکن و بورس بازی و خرید و فروش زمین برخی از این مشکلات هستند
در کشور ما نیز اسکان غیر رسمی با رشدی سریع تر از رشد شهر نشینی به تعبیری رسمی، مواجه بوده و بر آورده می شود که یک پنجم جمعیت شهری در این گونه سکونتگاهها مستقر باشند.
