بخشی از مقاله
چکیده
در میان »نظیره پردازان نظامی«، ملا عبدااالله هاتفی خبوشانی جامی، چهرهای برحسته و شاخص است. وی خواهرزاده نورالدین عبدالرحمن جامی، شاعر و عارف ایرانی قرن نهم و نظیره گوی مشهور عهد تیموری و اوایل عصر صفوی است. وی مثنوی های پنج گانه خود را - .1 لیلی و مجنون .2 شیرین و خسرو .3 هفت منظر .4 تمرنامه یا تیمورنامه، .5 شاهنامه - به تقلید از خمسه نظامی - .1 مخزن الااسرار، .2 خسرو و شیرین، .3 لیلی و مجنون .4 هفت پیکر .5 اسکندرنامه - سرود.
هاتفی منظومه لیلی و مجنون را به استقبال از لیلی و مجنون نظامی در همان وزن و بحر سرود. این منظومه دارای 2198 بیت است و موضوع آن ماجرای قیس از قبیله بنیعامر - معروف به مجنون - است که دلباخته دختری به نام لیلی میشود و سر به بیابان میگذارد و مجنون میشود. هاتفی منظومه لیلی و مجنون را به امیرعلی شیر نوایی تقدیم کرد. لیلی و مجنون سروده هاتفی، به لحاظ داستانپردازی از جایگاه ویژه ای برخوردار است، وی ضمن افزودن بر غنای درونمایه ی اثر، در جای پای نظامی پای نهاد و این اثر را از یک »تقلید صرف« خارج کرد و در عین آن که به داستانسرای بزرگ گنجه، نظر داشت، اثر ارزشمند ماندگاری که به صبغه ی تازگی نیز آراسته شده است بر جای نهاد. نگارنده در این مقاله تلاش دارد که بخشهای مختلف داستان لیلی و مجنون هاتفی و لیلی و مجنون نظامی را با هم مقایسه کند.
مقدمه
نظیره گویی در تاریخ ادبیات فارسی چه در نظم و چه در نثر سابقه دور و درازی دارد. مقبولیت کلام نظامی، استاد شاعران مثنویهای بزمی در زبان فارسی، در انتخاب کلمات، قدرت تخیل، هنر توصیف، ابداع تشبیهات و استعارات زیبا و در خیلی از موارد وسعت معانی دقیق و آگاهی بر دانشهای زمان آنچنان شهرت و محبوبیتی برای سخن آفرینی شاعر بزرگ سده ششم، نظامی آورده که طرز سخن و شیوهی داستان پردازی او به عنوان یک مکتب طرفداران بسیاری پیدا کرده است.
برخی ازپیروی کنندگان خمسه نظامی، کاملاً خمسه را تقلید کردهاند و بعضی دیگر این کار را انجام نداده و فقط به یک یا چندتایی بسنده کردهاند و گروهی هم بر تعداد خمسه افزوده و سته یا سبعه بوجود آوردهاند
یکی از کسانی که به نظیره گویی منظومه لیلی و مجنون اقدام کرده است، ملا عبدااالله هاتفی خبوشانی جامی یا به عبارت دیگر هاتفی خرجردی است. او مانند برخی دیگر از شاعران عهدتیموری به »خمسهسرایی« همت گماشت و به تقلید از خمسه نظامی قصد سرودن خمسه ای داشت. مثنویهای لیلی و مجنون و شیرین و خسرو و هفت منظر را به پیروی از نظامی ساخت و در مقابله با اسکندرنامه هم به نظم ظفرنامه که همان تِمُرنامه است، اقدام کرد اما به جای مثنوی پنجم که میبایست در جواب مخزنالاسرار نظامی باشد، » شاهنامه حضرت شاه اسماعیل « را در ذکر فتوحات شاه اسماعیل ساخت. - خلوصی، :1379 ص - 91 این منظومه ناتمام ماند و به سر منزل مقصود نرسید.
هاتفی، - خرجردی جامی -
»عبداالله بن محمد الهروی هاتفی خرجردی شاعر اواخر عهد تیموری و اوایل دورهی صفوی است. وی به سال 822 ه . ق. در شهر خرجرد، از توابع جام1 در خراسان به دنیا آمد و در آنجا مقیم بود. بنا به روایت تذکرهنویسان پدرش نیز»از خواجگان صاحب جاه خرجرد بودهاست.
امیرعلیشیر نوایی وزیر مشهور سلطان حسین بایقرا و از معاصرین هاتفی دربارهیروزگارِ جوانیِ هاتفی اینگونه مینویسد:اگرچه» در اوایل از حیثیّت جوانی که شعبهای است از جنون، ناملایمی داشت، حالا اوقاتش مضبوط و مقولاتش مربوط، معلوم میشود و به جای ناز، نیاز، و در مقابلهی برودت، سوز و گداز جلوه میدهد.
او به تدریج از این عوامل جدا شده، و در زادگاه خود خرجرد »چهار باغی ساخته و در آنجا هاتفی در خرجرد جام متولد شد. صاحب تذکره تحفه سامی که از معاصران شاعر است .می نویسد: »مولانا عبدااالله در خرجرد که از قصبات خراسان است و مولد اوست چهارباغی ساخته است و در آنجا متوطن شده است و اکثر اوقات در آن را بسته و با مردم کمتر اختلاط میکرد. و به کار کشاورزی و زراعت مشغول گردید و معاش خود را از این راه بهدست میآورد و به دربار شاهان و مدح آنان برای کسب روزی توجهی نداشت.
بنا بر روایت نفیسی در زندگینامهی هاتفی آمده است که: » شاه اسماعیل پس از اینکه خراسان را به تصرف خود درآورد، راهی عراق شد و در راه بازگشت از خرجرد جام عبور کرد و برای زیارت آرامگاه شاه قاسم انوار در این شهر اقامت گزید. سپس به باغ هاتفی رسیده و وارد باغ میشود و با هاتفی ملاقات میکند. شاه اسماعیل از اشعار و دیوان هاتفی استقبال میکند و او را به سرودن منظومهای در ذکر فتوحات خود مأمور میگرداند که عمر هاتفی مجال به اتمام رساندن آن را نداد و وی توانست تنها هزار آن را بسراید. سرانجام، وی در سال 927 ه. ق. در زادگاه خود خرجرد درگذشت و در خانقاه خود به خاک سپرده شد. از این گذشته وی در خدمت سلطان حسین بایقرا و وزیرش امیر علیشیر نوایی نیز بوده است.
وفات مولانا در همان باغی که در خرجرد جام داشت به سال 927 ه. ق. اتفاق افتاد. - صفا، :1370 ج4، - 441 و در خانقاه خود به خاک سپرده شد.
طریقت و مذهب
»هاتفی در تصوف پیرو و طرفدار سلسلهی کبراییه بود و کنار باغ خود خانقاهی ایجاد کرد و در آن به عبادت و زهد میپرداخت.
... وی شاعری شیعی مذهب بود و شاه اسماعیل صفوی به وی احترام بسیاری میگذاشت و با وی در باغ خانهاش ملاقات کرد. از این گذشته وی در خدمت سلطان حسین بایقرا و وزیرش امیر علیشیر نوایی نیز بوده است.« - صفا، :1370 ج4، - 441 منابع گوناگون از»پیوند خویشاوندی هاتفی با جامی سخن گفتهاند.« - فخرالزمانی، - 112 :1340 هاتفی مرید و خواهرزادهی عبدالرحمن جامی مشهور بود و ارادت بسیاری به دایی و استاد خود داشت و در هرات ملازمت خدمت آن استاد را میکرد.
آثار هاتفی
خمسه هاتفی. مشهورترین اثر هاتفی جامی خمسه هاتفی است که به تأثیر از خمسه نظامی سروده است. این پنج مثنوی عبارتند از: .1 لیلی و مجنون .2 شیرین و خسرو .3 هفت منظر .4 تمرنامه یا تیمورنامه. مثنوی آخر او - شهنشاه نامه - ناتمام ماند و وی فرصت به پایان رساندن آن را نیافت. از هاتفی دیوان قصاید و غزلیاتی نیز به جای مانده است.
