بخشی از مقاله
مقدمه
حوضه آبریز مورد مطالعه در محدوده شهر شاندیز، شهرستان مشهد در استان خراسان رضوی قرار داشته و یکی از مهمترین مناطق ییلاقی و گردشگری است. موقعیت جغرافیایی منطقه عرض 36° 24′ تا 36° 14′ شمالی و در طول 50° 21′ تا 59° 3′ شرقی است و از نظر موقعیت طبیعی در دامنه شمالی رشته کوه های بینالود قرار گرفته و یک منطقه نیمه کوهستانی است که وسعت آن معادل 377/8 کیلومتر می باشد - شکل . - 1 این منطقه یکی از مناطق مهم گردشگری زائران و ساکنین مشهد بوده که براثر فشار بیش از حد جمعیت در طی سالهای ا یر وارد یک مرحله بحرانی شده است. دخالت عوامل طبیعی و آنتروپوژنیک به ویژه تغییرکاربری زمین و ساخت و سازهای غیراصولی در حاشیه رودخانه شاندیز، تعادل این اکوسیستم را بر هم زده است.
ساختار سنگهای منطقه فوق العاده سست و ناپایدار بوده و با کمترین فشار - تنش - دچار لغزش شده ودر دامنه ها و حریم رودخانه قرار می گیرد و موجبات افزایش رسوب را در بستر رودخانه ایجاد می نماید. حضور گردشگران در ایام و روزهای مشخصی از سال باعث تاسیس مجتمع های پذیرایی و رستوران های متعدد و ویلاسازی در حاشیه رودخانه شده است. متاسفانه ساخت و سازهای غیراصولی و ویلاسازی در حریم رودخانه باعث تغییر جریان طبیعی آب شده و این امر موجب مسدود شدن مسیر حرکت آب و در مواقع افزایش نزولات جوی موجبات ایجاد سیل را در منطقه فراهم می آورد. لذا با شناخت پدیده های ژئومورفولوژی منطقه و سیستم هیدرولیکی آن، مدیریت بهتر و رعایت حریم و بستر رودخانه می توان این منطقه را تبدیل به یکی از مناطق فعال در جذب توریست و گردشگر نمود و زمینه را برای اشتغال و درآمدزایی افراد بومی منطقه فراهم ساخت.
بحث و نتایج و یافته ها
ژئومورفولوژی یعنی مطالعه اشکال مختلف سطح زمین، مواد و فرآیندهای وابسته که به بسیاری از جنبه های مدیریت محیط که پدیده های مذکور را در بردارد، مربوط می شود - آریو. کوک، . - 1384 همچنین هاگت - 2003 - ژئومورفولوژی را علم مطالعه اشکال طبیعی سطح زمین و لندفرم های آن همچون رودها، تپه ها، دشت ها، سواحل و ... دانسته است. شهر شاندیز از نظر توپوگرافی و ژئومورفولوژیکی به دو بخش کوهستانی و دشتی تقسیم می گردد. بخش کوهستانی شامل دامنه های شمالی رشته کوه بینالود بوده و دارای ارتفاع 1500 متر بالا می باشد که شامل محله زشک علیا و سفلی است و در ارتفاع بیش از 1800 متر قرار دارد.
بخش دشتی دارای زمین های هموار و مساعد کشاورزی خصوصاً زراعت است که ارتفاع این اراضی کمتر از 1500 متر بوده و شامل روستاهای زشک، ابرده علیا، سفلی، خادر، ارچنگ، سرآسیاب، ویرانی و... می باشد. به طور کلی می توان گفت که محدوده مورد مطالعه جز مناطق نیمه کوهستانی کوهپایه ای بوده و در دامنه شمالی کوه های بینالود واقع شده است. از لحاظ تقسیمات زمین شناسی نیز در حاشیه رشته کوه های بینالود و با روند تقریبی شمال غربی - جنوب شرقی قرار گرفته که بین پلیت توران و خرده قاره ایران مرکزی محاط شده است.
گسترش واقعی این زون بین نواحی شمال سبزوار و نیشابور تا مشهد است - درویش زاده ، . - 1370 این تشکیلات شامل دگرگونی ضعیفی است که تحت عنوان فیلیت مشهد نامیده شده و تمام سطح محدوده مورد مطالعه را پوشانده است - گزارش هیدرولوژی، . - 1384 سازند دگرگونی فیلیت مشهد شامل شیل، فیلیت و اسلیت است که بر روی قدیمی ترین سازند های زمین شناسی منطقه قرار دارد. این تشکیلات دگرگون شده به صورت لایه های نازک تا متوسط شیل و فیلیت مشاهده می شوند.
به دلیل اختلاف ارتفاع زیاد بین نواحی کوهستانی و پایین دست حوضه یک اختلاف دمای نسبتا زیاد حدود 70 درجه سانتیگراد از -30 درجه سانتی گراد تا +40 درجه سانتیگراد را در منطقه شاهد هستیم. تبخیر یکی از اجزای مهم چرخه هیدرولوژی در منطقه است که نقش بسزایی در برآورد بیلان آب دارد و به عوامل مهمی از قبیل درجه حرارت، میزان تابش، آفتاب، رطوبت نسبی منطقه و وضعیت و شرایط توپوگرافی مانند عرض جغرافیایی و فاصله از منبع رطوبتی بستگی دارد.
مقدار رطوبت نسبی در محدوده مورد مطالعه از مهر ماه تا پایان فروردین ماه بالاتر از 50 می باشد که منطبق با فصول مرطوب سال است. متوسط بالاترین نسبت رطوبت نسبی مربوط به دی ماه و کمترین آن مربوط به مرداد ماه است. از نظر توزیع فصل بارش می توان اذعان داشت که حداقل بارش در فصل تابستان، بارندگی مربوط به مشهد و حداکثر آن مربوط به بارش زمستانه و بهاره زشک و سرآسیاب است.
تیپ های مختلف خاک از قبیل خاک های لیتوسول کوهستان های نسبتا مرتفع در منطقه مورد مطالعه وجود دارد که متشکل از قطعه سنگ های اسلیتی، آهکی و قلوه سنگی - کنگومرا - است و عمدتا در قسمت جنوب غرب روستای محله زشک علیا گسترش یافته اند. این خاک ها متشکل از قطعه سنگ های ماسه سنگی و اسلیتی است که در بسیاری از قسمت ها تیز و زاویه دار هستند. تیپ رویش های گیاهی در منطقه مورد مطالعه عمدتا به صورت درمنه و درختچه است.
عوامل موثر در وضعیت رودخانه مورد مطالعه
-1 عوامل طبیعی: تراست های آبرفتی در مسیر زشک به طرف سرآسیاب تا سوران و همچنین شاندیز به طرف سوران و چاه خاصه ادامه دارد عرض آنها در قسمت بالا دست دره ها حداکثر 2 تا 3 متر و در قسمت پایین دست تا دهها متر گسترش می یابد. در محدوده شاندیز، رسوب های دوران دوم به ویژه دوره ژوراسیک نقش حساس و تعیین کننده ای را ایفا می کنند. حضور سنگ های شیل و فیلیت در اکثر ناحیه باعث مقاومت کم سنگ بستر نسبت به فرسایش می شود که همراه با بیرون زدگی های مقاوم آهک وکوارتزیت، بستر دره ها را تشکیل داده اند.
سازند های مختلف زمین شناسی و خاک تولید شده از آنها تاثیر بسزایی در تولید رواناب سطحی و مقدار و شدت آن دارد. سیمای عمومی حوضه، چگونگی فرسایش پذیری، تراکم و الگوی زهکشی و تولید رواناب سطحیغالباً متاثر از زمین شناسی حوضه هستند. ویژگی های سنگ شناسی و لایه بندی سازندهای مختلف، میزان نفوذپذیری آب به درون زمین و خاک و همچنین وضعیت آبهای زیرزمینی را تحت تاثیر قرار می دهد که نتیجه آن تسریع یا تاخیر در تجمع رواناب بوده است.
در ماه های پرباران، آب در مسیر آبراهه ها و رودخانه شاندیز به راه می افتد که با توجه به شیب توپوگرافی و مورفولوژی منطقه جریان آب به صورت سیلاب درآمده و موجب فرسایش بستر رودخانه می شود. آب با شدت زیادی به حاشیه رودخانه برخورد نموده و بهمراه آن رسوب ها و سنگ های سست و ناپایدار رودخانه به سمت پایین دست رودخانه - سرآسیاب - برده می شود که در نهایت در آنجا رسوب می نماید.
-2 عوامل آنتروپوژنیک: وجود آب و هوای معتدل همزمان با فصل گرمای مشهد و برخورداری از هوای پاک در طول سال در مقایسه با آلودگی هوای مشهد، وجود پوشش گیاهی متنوع مانند مراتع، باغات و مناظر آبی زیبا نظیر رودخانه و چشمه ها باعث جذابیت محیطی این ناحیه شده است. مناسب بودن دره های موجود در منطقه هم از نظر آب و هوایی و هم از نظر دسترسی باعث هجوم جمعیت به این سمت شده است.
