بخشی از مقاله
چکیده:
معنا برآمده از بافت و روابط همنشینی جمله ها می باشد. شگردهای نحوی مؤثرین شیوه های معناآفرینی و گسترش آن قلمداد می شود و بر این اساس جمله های متفاوتی مثل عاطفی، خبری، پرسشی و امری برای انتقال مقاصد مختلف به کار می روند و از لحاظ کاربردشناسی قابل بررسی هستند. در حوزه ی کاربردشناسی مطالعهی معنای پنهان مدّ نظر است. معنایی که مخاطب با کشف روابط بافت و موقعیت کلام بدان دست می یابد. از این رو جمله در بافت های مختلف میتواند نقش هایی متفاوت بپذیرد.
در این نقطه دستور، ساختار، بلاغت و معنا به هم می پیوندند و معنی جمله های مختلف، همچون پرسشی را مطرح می کنند. نفثه المصدور نوشته ی شهاب الدین محمد خرندزی نسوی تجلیگاه درخشان پیوند زبان در ساخت و معناست و این مقصود و کاربرد جمله های مختلف برای اغراض متنوع ظهور می یابد.
بنابراین پرسش پژوهش حاضر این است که کاربرد جمله های پرسشی در نفثه المصدور چیست؟ نسوی با به کارگرفتن جمله های پرسشی علاوه بر ایجاد تنوع در بافت و گفتار و مؤکد کردن کلام خود، خواننده را به نوعی از حال و هوای متکلم وحده بودن متن خارج و حضورش را در این پیکره که شرح مصائب است دخیل کند. همچنین نویسنده با به کارگرفتن انواع عناصر بلاغی و شگردهای زبانی در ضمن این پرسش ها موجب تأثیر و ترویج بهتر گفته های خود میشود.
-1مقدمه
نفثه المصدور نوشته ی شهاب الدین محمد خرندزی زیدری نسوی یکی از متون برجستهی تاریخی و ادبی قرن هفتم است. این کتاب نثری متصنع همراه با بسیاری صنایع لفظی و معنوی و همراه با افراط در استفاده از ادب عربی است که در روزگار هجوم تاتار شرح فشرده و مستقیمی از کشاکش های فتنهی آن دوران را در خود گنجانده. یان ریپکا این کتاب را ذیل متون تاریخی ذکر کرده - 1364:145 - زرین کوب این کتاب را بیشتر ادبی 128 :1375 - - ؛ صفا آن را از امهات کتب تاریخی و ادبی - 118-1/3 :1363 - و شمیسا آن را از آن جهت که از طرفی در تاریخ غارت مغولان نوشته شده و از سویی عواطف نویسنده را دربردارد تاریخی-ادبی محسوب می کند
با کمی توجه و تأمل در متن و نیز از عنوان کتاب متوجه خواهیم شد این کتاب صرفاً برای ثبت وقایع تاریخی نوشته نشده و حتی می توان گفت بحث تاریخی در آن مانند تاریخ بیهقی و یا تاریخ جهانگشای جوینی محوریت ندارد و در فرع قرار گرفته؛ در این متون خواننده درگیر متن است و حتی گاه در مقام قضاوت و داوری قرارمی گیرد. نفثه المصدور نوعی شکواییه و شرح مصایب نویسنده است. دیالوگی در این کتاب دیده نمیشود و هر چه هست نوعی مونولوگ و به تعبیری حدیث نفس است؛ تا جایی که گاهی نویسنده ناچار است عقل را طرف گفتگوی خود قرار دهد:
]عقل[ به یکتایی و ساده دلی سرزنش کرده که: به کدام مشتاق شداید فراق می نویسی؟! و به کدام مشفق قصه اشتیاق می گویی؟! - نسوی: - 5 :1396 و هادی عقل تحذیر می کرد که: جان بر کف دست تا کجا می پویی؟!
در پس این روایتِ درونگرایانه که متن کتاب را تماماً شامل می شود، نقش و ساختمانی که خواننده را معطوف به خود قرار دهد و از حال و هوای تک گویی بیرون بیاورد قابل تأمل و بررسی است. از جمله ی این نقشها، نقش پرسشی است.
باید گفت پرسش در نفثه المصدور، گاهی ادامهی همان حدیث نفس و شکواییه نویسنده است که برای تنوع در ساخت یک دست جملات و البته تکرار و تاکید در مضمون، مورد توجه قرارگرفته است. »استفهام آن هنگام که بر عواطف خواننده دلالت کند سخنی مؤکد می شود و با جمله ی عاطفی وجه اشتراک پیدا می کند
نویسنده گاهی از متکلم وحده بودن خود خسته شده و می خواهد وجود مخاطب را در ضمن متن احساس کند به همین دلیل بر آن است تا با آوردن جمله ی پرسشی به این خواسته خود تا حدودی دست یابد. از طرفی دیگر خواننده به محض مواجه شدن با جمله ی پرسشی، از حال و هوای یکدست تکگویی و شکواییه نویسنده خارج می شود و حضور خود را به آن جهت که طرف پرسش قرارگرفته حس میکند. پرسش گاهی در تأکید و تصدیق همان مطالب پیشین ذکر شده است منتها در ساختمان و ساختاری متفاوت.
خواننده جواب را در جملات پس و پیش پرسش می یابد. اکثر پرسشها در نفثه المصدور به آنگونه نیست که مخاطب را در جواب دادن به فکر فرو برد؛ به بیانی دیگر پرسش در اینجا نوعی افزونی قدرت تأثیر و القای معانی است. هرچند نویسنده سعی دارد که با استفاده از ابیات فارسی یا عربی یا تلمیح به احادیث و آیات، جملات معترضه و ... فضای یکنواخت متن را عوض کند ولی در نهایت می بینیم که غلبه با نقش ارجاعی-خبری - سوم شخص - یا اول شخص –خود راوی- است؛ اما در پرسش با جهشی تازه، ذهن ملول مخاطب در ساختار و جواب آن با گونه و ساختاری جدید روبرو می شود و جانی دوباره پیدا می کند. در ژرف ساخت یک نقش، نقش ها و البته مفاهیم دیگر القا می شود. این بحث در علوم بلاغت با نام معانی و در زبانشناسی با نام کاربردشناسی شناخته میشود که در ادامه توضیح داده خواهد شد.
-2پیشینه ی پژوهش
در راستای نفثه المصدور کارهای علمی بسیاری صورت گرفته است. در مقاله ای با عنوان »گزاره های انشایی در نفثه المصدور« - خزانه دارلو، - 103-118 :1395 به بررسی جمله های پرسشی، امر، نهی، ندا، تمنی و دعا پرداخته شده است اما با دید تخصصی کاربردشناسی و تأثیر عناصر بلاغی و زیبایی شناسی بر روی جملات پرسشی نفثه المصدور مقاله ای دیده نشد.
-3محدوده ی پژوهش
بررسی جملات پرسشی در کتاب نفثه المصدور به تصحیح امیرحسن یزدگردی، چاپ پنجم، 1396
-4چارچوب نظری
-4-1جمله
به هنگام تعریف و بررسی دانش نحوی، توجه به جملهها بهترین نقطهی آغاز است. »بررسی جمله اصل و اساس زبانشناسی میباشد«
در تعریف جمله آمدهاست: »جمله به واحدی از زبان گفته میشود که از یک یا چند گروه ساخته شده باشد و به دو قسمت نهاد و گزاره بخشپذیر باشد .برخی دیگر از زبانشناسان جمله را چنین معنی کردهاند: »صورتی است از زبان که دارای آهنگی خاص و درنگی پایانی و معنایی کامل باشد
