بخشی از مقاله
چکیده :
نبود بانکهای اطلاعاتی از مهمترین نقاط ضعف فرایند سیاست گذاری توسعه و عمرانی در کشور می باشد. این خلاء در بخش های مختلف مانع از تشخیص دقیق مسئله، انتخاب راه حل و یا اجرای آن می شود. اجرای بسیاری از سیاستهای حمایتی، طرحهای عمرانی و بهره وری، همچنین اصلاحات سیاسی در بخش کشاورزی مستلزم در اختیار داشتن بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی است.
از این رو اجرای این طرح در ایران، گامی بزرگ و قابل تقدیر در اصلاح فرایند سیاست گذاری بخش کشاورزی محسوب می شود، لذا بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی بایستی به عنوان پیش نیاز برخی از سیاستهای حمایتی و توسعه روستایی مورد توجه قرار گیرد. بر این مبنا هدف اساسی پژوهش حاضر، بررسی نقش بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی در توسعه روستایی می باشد.
در این راستا ابتدا اهداف اساسی جغرافیای کشاورزی ذکر شد و در ادامه، رهیافتهای مطالعه جغرافیای کشاورزی معرفی گردیدند و سپس چگونگی کاربرد بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی در توسعه و عمران روستایی بیان شد و طرح هوشمندسازی تولید کشاورزی به عنوان یک نمونه از کاربرد بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی مطرح گردید و در نهایت نیز با توجه به یافته های پژوهش، نتیجه گیری و جمع بندی های لازم صورت پذیرفت.
مقدمه
پیچیدگی تحولات و متغیرهای انسانی و غیرمنتظره بودن عوامل محیطی و اقتصاد جهانی تاثیرگذار بر فعالیتهای کشاورزی از یکسو، و اهمیت راهبردی امنیت غذایی و مقابله با فقر از سوی دیگر »توسعه کشاورزی« را با چالشهای عمیق و گستردهای روبهروکرده است .
روند فزاینده جهانیشدن تجارت محصولات کشاورزی و رقابت گسترده در اینزمینه که چارچوب معادلات بازار را دگرگون ساخته است ، تمامی اجزای صنعت کشاورزی را دستخوش تحولات اساسی و ساختاری خواهد کرد. تاثیر عوامل زیست محیطی و تغییرات آب و هوایی نیز که تحولات اساسی را در کشاورزی ایجاد کردهاند، در آینده نزدیک به طورحتمی بیشترین تأثیر مخرب خود را بر فعالیت های کشاورزی خواهد گذاشت. لذا، در دهه آینده سیاستگذاران و پژوهشگران عرصه کشاورزی ، به رغم عدم آمادگی، با چالشهای فزاینده و غیرقابل پیشبینی روبه رو خواهند بود.
افزایش توان و آمادگی سیاستگذاران، پژوهشگران و دستاندرکاران بخش کشاورزی برای درک پیچیدگیهای فزاینده و ارائه راهحلهای راهبردی نیازمند شناختی عالمانه و بههنگام از رویدادهای جهانی و دیدگاههای نظری دیگر صاحب نظران است. همچنانکه سرعت چشمگیر روند جهانیشدن، در عرصه بازار یک چالش جدی برای بهرهبرداران بخش کشاورزی است.
جهانیشدن در عرصه اطلاعات و اطلاعرسانی نیز یک فرصت طلایی برای پژوهشگران و سیاستگذاران به منظور کسب آمادگی و پاسخگویی به چالشهای فوقالذکر فراهم نمودهاست. اطلاعات در عرصه کشاورزی و توسعه روستایی نه تنها به عنوان یکی از اصلیترین نهادهها و سرمایهها تلقی میگردد، بلکه کاراترین عامل ارتقای بازده و اثربخشی دیگر منابع تولید و توسعه به شمار میآید.
بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی به عنوان بستر ساز اطلاع رسانی شاید بزرگترین فرصت برای پژوهشگران و سیاستگذاران بخش کشاورزی محسوب شود. نبود بانکهای اطلاعاتی از مهمترین نقصانها و نقاط ضعف فرایند سیایت گذاری عمرانی در کشور ماست، این خلاء در بخش های مختلف مانع از تشخیص دقیق مسئله ، انتخاب راه حل و یا اجرای آن می شود
اجرای بسیاری از سیاستهای حمایتی، طرحهای عمرانی و بهره وری، همچنین اصلاحات سیاسی ازجمله هدفمند کردن یارانه ها و سیاست پرداخت یارانه مستقیم در بخش کشاورزی مستلزم در اختیار داشتن بانک اطلاعات کشاورزی است. از این رو اجرای طرح بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی در ایران گامی بزرگ و قابل تقدیر در اصلاح فرایند سیاست گذاری بخش کشاورزی در ایران محسوب می شود.
پرداختن به سیاستهای حمایتی و عمرانی در بخش کشاورزی مفهومی نخواهد داشت مگر آنکه به برطرف کردن نیازهای آمار و اطلاعاتی در بخش توجه شایسته ای شود، به بیان دیگر می توان گفت تدوین و طراحی بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی باید به عنوان پیش نیاز برخی از سیاستهای حمایتی و عمرانی مورد توجه قرار گیرد. جغرافیای کشاورزی یکی از توسعه یافته ترین شاخه های جغرافیای می باشد. مطالعه این شاخه از جغرافیا برای کسب دانش، درک و بررسی ترتیب و توزیع مکانی- زمانی پدیده های کشاورزی ضروری می باشد. لذا هدف اساسی پژوهش حاضر، بررسی نقش بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی در توسعه و عمران روستایی می باشد .[2]
جغرافیای کشاورزی چیست؟
در جغرافیای کشاورزی، " کشاورزی " به عنوان موضوع مورد بحث و "جغرافیا" در واقع خود روشهای بحث و بررسی را مشخص می سازد. بنابراین جغرافیای کشاورزی به مفهوم دیدگاههای جغرافیائی در کشاورزی می باشد. جغرافیای کشاورزی، نه تنها محل و زمان کشت گیاهان زراعی را مشخص می کند، بلکه عوامل انسانی که این گیاهان را در شرایط مختلف فیزیکی و اجتماعی تولید می کنند، فرا می گیرد .[3] یکی از موضوعات جغرافیای اقتصادی، جغرافیای کشاورزی است، کشاورزی که با دیدگاه جغرافیایی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد
در واقع، می توان گفت جغرافیای کشاورزی به عنوان یک علم با فرموله کردن و آزمایش فرضیه ها، تفسیر توزیع مکانی و محل استقرار فعالیت های کشاورزی بر روی سطح کره زمین و سنجش روابط جغرافیایی در ارتباط می باشد. به علاوه در پی شناسایی، شرح و طبقه بندی مشکلات کشاورزی در یک حوزه جغرافیایی نیز می باشد.
در جغرافیای کشاورزی، نقشه ها بسیار مفید و معنادار می باشند و می توانند دامنه وسیعی از آمار و ارقام کشاورزی را بدون اینکه جای زیادی را اشغال نمایند به نمایش بگذارند.
در جغرافیای کشاورزی توجه خاصی به روابط سه گانه زیر مبذول می گردد:
الف - روابط بین محیط فیزیکی و عملیات یا ویژگی های کشاورزی؛ ب - روابط بین اکولوژی اجتماعی- اقتصادی یا فرهنگی و بهره برداری از زمین و الگوهای تولید؛ ج - روابط بین توزیع جمعیت، تراکم یا شاخص ها و فضا یا فعالیت های موجود کشاورزی
اهداف اصلی مطالعه جغرافیای کشاورزی
اهداف اصلی مطالعه جغرافیای کشاورزی را می توان موارد زیر نام برد:
-1 تشریح چگونگی توزیع انواع مختلف کشاورزی بر روی کره خاک و چگونگی کارکرد آن در موفعیت مکانی آنها.
-2 درک چگونگی توسعه انواع معین کشاورزی در نواحی مشخص و تشخیص میزان شباهت یا تفاوت آنها با کشاورزی در سایر نواحی.
-3 تجزیه و تحلیل عملیات سیستمهای کشاورزی و تغییراتی که متحمل می گردد.
-4 مشخص کردن این که تغییرات کشاورزی در چه جهت و در چه حجمی به وقوع می پیوندد.
-5 تعیین حدود نواحی تولیدات گیاهی یا نواحی ترکیب گیاهی یا نواحی کشارزی
-6 اندازه گیری و تعیین میزان تفاوتهای بین نواحی
-7 شناسائی نواحی ضعیفتر از لحاظ قابلیت تولید کشاورزی -8 تعیین حدود نواحی رکود به انتقال و پویای کشاورزی
جغرافی کشاورزی به توصیف و بیان نوسانهای مکانی فعالیتهای کشاورزی در سطح کره زمین می پردازد . نقطه ثقل و اساس این وظیفه بیان تنوع بسیار فراوان در فعالیتهای کشاورزی است.
اگر کشاورزی متنوع است، پیچیده نیز است و باید مشخص گرددکه جغرافی دانان سعی در توصیف و بیان چه ویژگیهائی از فرایند تولید کشاورزی را دارند.
بنابراین در توصیف تغییرات مکانی کشاورزی باید به نقش متغیرهای فراوان اشاره شود که در این راستا کمیسیون اتحادیه بین الملی جغرافی فهرستی از متغییرهای اصلی که نظام مالکیت زمین و اندازه مزارع ، استفاده از نهاده، نیروی کار و سرمایه، درجه تجاری بودن ، کارائی مصرف نهاده ها ، انواع گیاهان زراعی کشت شده و دامهای پرورش یافته را شامل می شود، تهیه کرده است
رهیافتهائی برای تعیین جغرافیای کشاورزی
روش ها و رهیافتهای متفاوتی برای مطالعه کشاورزی از دیدگاه جغرافیا وجود دارد که می توان به روش مطالعه محصول، روش مطالعه منطقه، روش مطالعه محیط زیست و روش مطالعه سیستماتیک اشاره نمود. در این روش ها با توجه به هدف تحقیق و امکان دسترسی به منابع لازم برای انجام بررسی های آماری در مزرعه، سطح مطالعه تعیین می گردد. به عنوان مثال، مطالعه در مقیاس خرد و یا مطالعه در مقیاس بزرگ. در سال های اخیر نیز رهیافت های جدیدی در مورد مطالعه کشاورزی در جغرافیا مد نظر قرار گرفته است که به برخی از آنها اشاره می شود :
-1 رهیافت محیط زیست و کشاورزی
این رهیافت جبر گرائی یا طبیعت گرائی جغرافیائی، عقیده بر آن است که به طور قطع محیط زیست تعیین کننده نوع فعالیتهای کشاورزی می باشد. به عبارتی این رهیافت بیان می کند که کشاورزی با گیاهان و حیوانات زنده که در
محیط های فیزیکی خاصی رشد و نمو می نمایند، اما قادر به زندگی در محیط های دیگر نبوده یا رشد موفقیت آمیزی ندارند، سروکار دارد. در ایالت متحده آمریکا مقالات متعددی پیرامون مناطق کشاورزی جهان، در طی دهه های 20 و 30 میلادی انتشار یافت. در تمامی اینها فرض بر آن بود که اقلیم و به طور کلی، محیط زیست عامل اصلی تعیین کننده الگوهای کشاورزی جهان می باشد.
-2 رهیافت جی.پی.اچ فون تونن
در سال 1826 اقتصاد دان آلمانی به نام جی. اچ فون تونن اظهار داشت که فاصله از بازار، عامل اصلی تعیین کننده نوع و تراکم کشت گیاهان زراعی و نگهداری دام می باشد. لذا در این رهیافت، فاصله نقاط جغرافیایی مختلف از بازار، عامل تعیین کننده کشت و پرورش گیاهان و دام ها در این مناطق جغرافیایی می باشد.
-3 رهیافتهای رفتاری
در این رهیافت، فرض بر این است که تغییرات مکانی کشاورزی از تصمیمات متعددی که توسط بسیاری از کشاورزان به صورت انفرادی اتخاذ می شود، نشات می گیرد.
-4 رهیافت بین المللی و مدرنیزه شدن و رهیافت اقتصاد سیاسی:
این رهیافت به خاطر اهمیت روز افزون مداخله دولت در رفتار کشاورزان و ناتوانی آنها در حل مشکلات مربوط به مازاد تولید است و تا حدی نیز از اهمیت فزاینده فرآیندکنندگان مواد غذائی در نظام تولید غذا نشات میگیرد . در واقع اعتقاد بر این است که عمومیت یافتن تولید مواد غذائی در سطح جهان از اهمیت قابل توجهی در درک و شناخت الگوهای جهانی تولید برخوردار است و در کنار این مهم باید به افزایش مبادلات و رفت و آمدهای فرامرزی تولیدکنندگان و فرایند کنندگان نیز توجه گردد.
بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی - باجکا - چیست؟
طرح ایجاد " بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی ایران" - باجکا - در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته است. هدف از ایجاد بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی ایران ایجاد یک سامانه رایانه ای جهت درج اطلاعات توصیفی زارعین بر مبنای واحد کاری مزراع، به منظور شناسائی وضع موجود کشاورزی در مناطق مختلف و درج آمار و اطلاعات مربوطه بر مبنای هر یک از واحدهای کاری است
بنابراین طرح بانک اطلاعات جغرافیایی کشاورزی باید به نحوی تعریف شود که پویائی لازم را داشته باشد ،لذا بایستی الگوئی بر اساس اطلاعات مکانی در نظر گرفته شود که قابلیت آن را داشته باشد که بتواند اطلاعات توصیفی متغییر جمع آوری شده را در خود جای دهد.
در واقع، بانک اطلاعات جغرافیای کشاورزی شامل 3 بخش اصلی می باشد :
-1 تهیه نقشه بلوک بندی مزارع به عنوان واحدهای اصلی در برگیرنده اطلاعات یا الگوی کاری.
-2 جمع آوری اطلاعات توصیفی بهره برداران هر بلوک، توسط مهندسین ناظر کشاورزی بر اساس پرسشنامه های استاندارد.
-3 تهیه نرم افزار ورود اطلاعات جمع آوری شده و اتصال آنها به منابع اطلاعات پایه بلوک بندی مزارع، جهت گزارش گیری و تجزیه و تحلیل اطلاعات.
البته این طرح به صورت مخفف" باجکا " برای اولین بار در شهرستان سمنان افتتاح گردیده است . ولی لازم است سیستمهای اطلاعات جغرافیائی کشاورزی در همه استانها با هدف مورد استفاده قرار گرفتن، توسط مدیران و کارشناسان برای مشاهده، پردازش و تحلیل و تلفیق اطلاعات نقشه ای، جدولی و تولید گزارش راه اندازی گردد
