بخشی از مقاله
چکیده :
کهن شهر دزفول که هسته مرکزی اش را بافت قدیمی آن تشکیل می دهد ، عناصر مختلفی را در ساختار خود می بیند.که یکی از این عناصر کار آمد " ساباط " می باشد که با توجه به موقعیت خاص بافت قدیم شهر دزفول از نظر جغرافیایی از کوچکترن فضای ممکن در پیوستگی خانه ها جهت ساخت این بناها استفاده می نمودند.در این مقاله تلاش شده تا با شناخت گونه های مختلف 33 ساباط موجود در بافت قدیم دزفول , گونه های موجود درآنها در زمینه نیارشی مورد مداقه قرار گیرد.
به همین منظور و با استفاده از روش تحقیق توصیفی ، مبتنی بر اصول موضوع طراحی شهری و با تکیه بر گردآوری اطلاعات به روش اینترنتی - کتابخانه ای و میدانی به اهمیت و خاص بودن این سازه ی همیشه مؤثر، توجه مهندسان را در بکارگیری آن در سازه های امروزی معطوف گردانیم.
یکی دیگرازکارکردهای مهم ساباط علاوه بر پدید آوردن سایه وجایگاهی خنک برای رهگذران, ایجاد یکپارچگی و پایداری خانه های کنارشان بوده که به آنها در پایداری در برابر نیروهای پدید آمده از فشار سازه کمک می کند.از لحاظ معماری این بناها با سبک های متنوعی دیده می شوند برخی بصورت گنبدی یا به اصطلاح محلی دزفولی “پیکو” برخی دیگر با سقف مسطح وبا ارتفاعات مختلف بین 2/2 الی 3/4 متر ودر برخی دیگر به سختی فرد میتواند از آن عبورکند - محله سرمیدان - ولی ضخامت جرزهای باربر بسیاری از آنها - 70سانت الی1متر میباشند - .نتیجه بررسی انجام شده می تواند به پایداری شهری کمک کرده و در طراحی شهری لحاظ گردد.
-1مقدمه :
کهن شهر دزفول که هسته مرکزی اش را بافت قدیمی آن تشکیل می دهد ، عناصر مختلفی را در ساختار خود میبیند که با نگاهی خردمندانه به اقلیم خاص گرم و نیمه مرطوب این منطقه طراحی شده اند . گرمایی که در بیشتر طول سال بر فضای این منطقه حاکم است نیاز به بافتی هماهنگ در جهت کنترل دمای هوای ایده آل برای ایجاد محدوده ی آسایش ساکنان نیاز دارد که این هدف با ایجاد پیوستگی و همبستگی بین اجزا و نهایتا سایه اندازی های فضاهایی همچون ساباط ، در تابستان ایجاد سایه می کنند و تغییرات آب و هوایی وارد شده و اختلاف دمایی ایجاد کوران را تشدید کرده و باعث خنک سازی فضای درون می گردد و همچنین در زمستان باعث حفظ شدن هوای گرم محیط می گردد .
از آنجا که تعریف ساباط به آسایش انسان مربوط می شود و همچنین شایستگی و کاردانی اش در بهره برداری بهینه از منابع طبیعی چون خورشید در مقابله با گرمای طاقت فرسایش در جهت تحلیل مصرف انرژی از دغدغه ی امروزی مهندسی نوین بوده هدف این بررسی را به اندازه گیری کلیه ی سایه های 33 ساباط بافت قدیم دزفول و تأثیرات آن اقلیم خاص این منطقه معطوف داشته تا با مطالعه ی جهت ساباط ها و نحوه ی سایه اندازه ی آنها بر طبق زاویه ی تابش خورشید ، چگونگی کارکرد این نوع سازه ی پر اهمیت کمتر توجه شده ی امروزی آشکارتر شود .
-2 ساباط چیست؟
آنچه از واژه ساباط در اذهان نقش بسته است پوششی است که بر گذرها با هدف ایجاد سایه و باد ساخته می شود
.تعریف ساباط در کتب نیز عموما چارچوب مشابهی را دنبال می نماید :
بخشی از فضای معبر را که سر پوشیده و مسقف باشد ساباط می نامند ,81 - سلطانزاده - کوچه ها و گذر های سر پوشیده که هدف از طراحی و اجرای آن حفاظت انسان گرمازده ی کویر از تابش خورشید و دادن مجال برای استراحت در سایه ی آن می باشد . با فرض درست دانستن تعاریف ارایه شده ,در این تحقیق در نظر است تا با نگرشی فراگیر و جامع ,این عنصر را که مسلما از شرایط اقلیمی نیز تاثیر پذیرفته است ,مورد بازبینی قرار داده تا نهایتا امکان تعریف لغت ساباط را در قالب واژه ها و کلماتی در خور ,که نشان دهنده ی نقش حقیقی این ساختار در فضای شهری باشد ,میسر سازد.
-3 چرایی وجود ساباط در بافت قدیم و هدف از طراحی آن
یکی از ویژگیهای بارز شهرسازی محله های قدیم دزفول، کوچه ها و گذرهای سرپوشیده آن هستندکه به آنها "ساباط" گفته می شود. هدف از طراحی و اجرای ساباط این است که انسان گرمازده را دمی در زیر سایه خود، از تابش خورشید در امان نگهدارد. نحوه استقرار ساباط ها به گونه ای است که انسان پیاده در مسیر حرکت خود در یک توالی مناسب در فضای سایه قرار می گیرد.
در خیلی از ساباط ها ورودی چند خانه مجتمع شده است که از نظر افزایش حس همسایگی و همبستگی محله ای حائز اهمیت است.ساباط وسیله ای در تقابل با وزش بادهای موسمی نیز هست. معمولا پشت بام ساباط ها مورد استفاده واحدهای همجوار قرار می گیرد که در برخی از آنها به صورت اتاقی مشرف به کوچه جلوه گر می شود در برخی از کوچه های بن بست ساباط اجرا می شود که در قسمت ورودی آن دری محکم تعبیه می شده است. این گونه از فضاها " دربند" نامیده می شود که در مجموع در افزایش امنیت ساکنان کوچه مناسب بوده است.پوشش رهگذر. - منتهی الارب - - آنندراج - . بالائی که زیر آن راه بود. - مهذب الاسماء - . پوشش و سقف . پوشش بازار. سقف میان دو دیوار که زیر آن راه بود. ج ، سوابیط و ساباطات .
راهگذری میان دو خانه که از آنجا از خانه ای بخانه دیگر عبور کنند. - اقرب الموارد - . در لهجه لارستانی طاقی که در معابر و بین کوچه ها از طرف نیکوکاران ساخته میشود. - فرهنگ لارستانی - . ساباط کوچه و رهگذر مسقفی است که در بافت قدیم شهر دزفول به تعداد زیاد وجود داشته است. دمای زیاد، تابش شدید خورشید، باعث شده است تا در گذشته نیکوکاران شهر اقدام به ساخت ساباط بکنند و از فضای روی ساباط نیز در ساختن بنا بهره مند شوند.
ساباط که در زبان محلی به آن سوباط یا سعباط می گویند، کوچه ای است بین دو دیوار خانه از هم مجزا که سقف این کوچه به وسیله تیرهای چوبی که از درخت گز تهیه می شود پوشیده می شود. روی سقف کوچه فضائی بدست می آید که نیکوکاران روی آن اتاق های جدید بنا می کرده اند . و کوچه تبدیل به ساباط می شده است، که رهگذران و اهالی محل برای فرار از گرما، باد و باران و بویژه در تابستان گریز از تابش خورشید به آن پناه می برده اند .
-4تیپولوزی و عملکردی ساباط
ساباطها بر اساس شکل به دو دسته منفرد و پیوسته تقسیم می شوند. ساباط منفرد، به صورت یک تک-عنصر در گذرهای شهری دیده می شود. غالبا در امتداد معابر، تکرار متوالی ساباط عای منفرد یافت می شود، که به این مجموعه که از تکرار ساباط های منفرد ایجاد می شود، نیز مجددا ساباط منفردگفته می شود. ساباط پیوسته به ترکیب چند ساباط منفرد با سقف مشترک اطلاق می شود .
این نوع از ساباط غالبا دارای کاربری در بام می باشند. این کاربری یا اختصاص به یک همسایه و یا اختصاص به دو همسایه ای داردکه در دو طرف گذر و در مقابل یکدیگر قرار گرفته اند . در بعضی از نمونه های یافت شده کاربری روی بام ساباط با فضای عمومی تعلق دارد و دسترسی آن از خود معبر تامین شده است . در ارگ بم که نمونه ای از این نوع ساباط می باشد.
فضایی برای استراحت و اطراق یک شبه مسافران تعبیه شده است ، که امکان ورود به آن از معبر و توسط پلکانی فراهم می شده است. در برخی از کوچه های بن بست نیز ساباط اجرا می شده که اگر در قسمت ورودی کوچه دری تعبیه شده باشد ، به آن فضا دربند می گویند لازم به ذکر است که ساباط ها چه منفرد باشند و چه پیوسته ، براساس نوح قوس سقف به دو دسته با قوس هلالی و با قوس جناغی تقسیم می شوند.
