بخشی از مقاله
چکیده
با نگاهی گذرا به نظام سنتی شهرهای ایران و سلسله مراتب خاص موجود در آنها شاید بتوان ادعا کرد که ما در فرهنگ سنتی خود ، تجلی روح ساکنان و سازگار با طبیعت پیرامون خود بوده است .ترکیب فضایی و هماهنگی مجموعه و ریتم بصری از جمله فرم ها، رنگ ، تناسبات و... به عنوان مهمترین فضاهای اجتماعی شهرسازی ایرانی - اسلامی ، بیانگر تعمق و تدبر پیشینیان به تأثیرات روانشناسی محیطی و درک محیطی از فضاهاست .
نحوه حضور رنگ ها در فضا و توجه به اینکه به کارگیری رنگ ها با چه هدفی دنبال می شود، بسیار حائز اهمیت است که بررسی و تحلیل فضاهای شهری برجای مانده از شهر سنتی دیروز و قواعد و قوانین حاکم بر آن می تواند مرجع و پاسخگوی باشد. مجموعه زندیه شامل بازار ، کاروانسراها ، مسجد ، حمام ،آب انبار، ارگ حکومتی ،دیوان خانه ، میدان توپخانه و میدان مشق بوده است. هدف و تمرکز پژوهش حاضر بر رنگ ، ترکیب های رنگی ، ارتباط معنایی موجود میان رنگ ها و نقش این هماهنگی در پدیدآوردن منظر شهری یکپارچه برای شهرهای ایرانی - اسلامی است . از همین رو ، روش تحقیق این نوشتار ، توصیفی - تحلیلی است .
برای تدوین چارچوب پژوهش مطالعه کتابخانه ای و برداشت های میدانی بر مبحث رنگ در مجموعه زندیه شیراز انجام شده است. در نهایت ، یافته های پژوهش نشان داد که در آفرینش فضای شهری بی نظیری همچون مجموعه وکیل شیراز رنگ به عنوان عنصری مهم ، نگاهی ویژه شده است که در هنر ومعماری این مجموعه از رنگهای سازگار با اقلیم و هویت بومی و حداکثر استفاده از رنگ برای افزایش غنای حسی و بصری مکان دیده می شود.
مقدمه
شهر، یک اثر هنری بزرگ است که آفرینندگانی به وسعت خود و به تعداد جمعیتش دارد. جای شک نیست که نیاز انسان به زیبایی، یکی از اساسی ترین نیازهای اوست ، همانطور که آبراهام مازلو نیز در طبقه بندی سلسله مراتبی، نیاز به زیبایی را به عنوان یکی از نیازهای متعالی و برتر انسان برشمرده است. البته از اهداف اساسی هنر محیطی و هنر شهری نیز خلق مفاهیم و آثاری است که در مرتبه ی نخست ، زیبایی را برای انسان به ارمغان بیاورد.
ماهیت هنر به ویژه هنگامی که در فضاهای شهری و در معرض مخاطبان فراگیرتری قرار می گیرد به گونه ای است که مرز سنتی بین مخاطب و اثر هنری را برداشته و آنها را در هم می آمیزد. آمیزش آثار هنری با مخاطبان از وجوه با اهمیت است که باعث تقویت ارتباط و نسبت هنر با فضاهای شهری که صحنه ی حیات اجتماعی این مخاطبان به شمار می رود، خواهد شد.
عوامل گوناگون، پیچیده و مرتبطی به معماری و ساخت شهر شکل می دهد، به گونه ای که جلوه ی تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقلیمی در ساختار شهر کاملا مشهود است - توسلی، 1381،ص. - 7 اقلیم شهرها و روستاها را رنگ آمیزی می کند. موقعیت جغرافیایی، شرایط آب وهوایی و میزان بهره مندی از تابش آفتاب در شکل گیری پالت رنگی شهر نقشی اساسی دارد، همچنین توجه به جنبه های نمادین رنگ ها که در بسترهای مختلف ظهورمی یابد، ضمن هویت بخشی رنگی موجب ایجاد رنگ تعلق و شکل گیری تجربیات حسی ارزشمند برای ساکنین شهر می شود.
" برنت برلین" مردم شناسی آمریکایی ، بر این اعتقاد است که بسیاری فرهنگها وجوه مشترکی در "تکامل رنگها" دارند - بختیاری فرد، 1388،ص - 20 ،اما همچنان ویژگی ها و نمادگرایی های منحصر به فردی برای رنگها در ملل و سنن مختلف دیده می شود، که از آن جمله " رنگ نمادین گنبدهای فیروزه ای مساجد ایرانی" است که در کالبد و منظر شهری خودنمایی می کند.
"منصوری" - - 1389 معتقد است شکل پویای عناصر کشیده عمودی - منازه یا بادگیر - در تضاد با "بستر افقی و نرم و منحنی زمینه" ، با بهره گیری از " تضاد مضاعف رنگ های آبی و کرم"، منظره آشنای شهر ایرانی را می سازد، بنابر این "منظر یک شهر اصیل ایرانی" به لحاظ رنگی از یک شهر چینی که رنگهای قرمز و طلائی در آن جنبه نمادین می یابد، کاملا متمایز می باشد.
- حمیدرضا شیبانی - فرهاد عوض نژاد ، کتاب پالت رنگی شهر ، 1395،. - 42 شهرهای برخوردار از محیط بصری مطلوب قادرند تا وسعت بخشیدن به تجربه ی زیباشناختی شهروندان، موجبات ارتقای تصویر ذهنی جامعه از خویش و تقویت غرور مدنی آنان را فراهم می سازد و با اعتلا بخشیدن به وجهه ی شهر در سطح ملی و بین المللی، توان رقابتی شهر را برای جذب هر چه بیشتر سرمایه و اقشار خلاق تقویت نماید .
اگر چه در طول تاریخ، طراحی نوآورانه ی شهرهامعمولاً در پی رشد اقتصادی شهرها رخ داده است، اینک در عصر جهانی شدن و رقابت میان شهرهاظاهراً روند معکوسی به چشم می خورد . بر پایه ی تحقیقات جدید، در توسعه ی اقتصادی شهرها از طر احی شهری به عنوان یک ابزار استفاده می شود . - Gospodini, 2002; Golkar: 2005 - اساساًمنظر شهری ، سطح تماس انسان و پدیده شهر است .
از این رو ، بخش در خور توجهی از دانش ، عواطف و رفتارهای محیطی شهروندان تحت تاثیر آن شکل میگیرد . منظر شهری ، به عنوان واسطه ای میان انسان و پدیده شهر است - گلکار ، - 1385 و وسیله یا مدیومی است که شهر را پدیدار می کند . به عبارت دیگر، ترسیمات تجریدی طراحان و معماران همچون پلان ،مقاطع و نمای جداره خیابان ها ، تنها در قالب منظر شهری است که تجربه ای واقعی و انسانی می شود . از طریق منظر شهری است که ابعاد غیر کالبدی شهر امکان بروز یافته و تجلی خارجی پیدا می نمایند - بهاره تدین ، ارمغان احمدی ونهری:1392،. - 2 منظر رنگی فضاهای شهری در شهرهای ایرانی -اسلامی از موضوعاتی است که در تحقیق حاضر به آن توجه شده است .
در این راستا ،تلاش و هدف اصلی این نوشتار آن است تا با مطالعه و تحلیل ترکیب های رنگی در مجموعه زندیه شیراز که شامل بازار ، کاروانسراها ، مسجد ، حمام ،آب انبار، ارگ حکومتی ،دیوان خانه ، میدان توپخانه و میدان مشق بوده است که به عنوان یکی از اصیل ترین مجموعه های فاخر در معماری شهری ایرانی اسلامی ،بتواند الگوهایی کاربردی را برای استفاده فضاهای شهری معاصر استخراج نماید . به همین سبب ،جایگاه رنگ درتاریخ و تمدن ایران باستان و سپس رنگ در اشاعه فرهنگی ایرانی -اسلامی و در ادامه شهرایرانی - اسلامی بررسی شده است .در نهایت ، درسطوح مختلف از خرد تا کلان ،اجزای منظر شهری و رابطه رنگ ها در مجموعه زندیه شیراز به صورت دقیق بررسی گردیده است.
روش تحقیق
روش تحقیق این نوشتار ، توصیفی - تحلیلی است که مطالعه ای ویژه مبحث رنگ در مجموعه زندیه شیراز انجام شد. از لحاظ روش های تخصصی روش های لانکو و هی یانگ به کار گرفته شده است. درمرحله تحلیل از دو روش که در پژوهش های مختلف به کار رفته است ، استفاده گردیده :
1. لانکو : شامل جمع آوری طیف رنگی بکاررفته در عناصر مصنوع و طبیعی محیط ،گروه بندی و استخراج طیف های رنگی هرگروه است .
2. هی یانگ استفاده از تکنیک شطرنجی کردن تصاویر با استفاده از نرم افزار است که امکان تشخیص ومقایسه رنگها را آسانتر می نماید.
مبانی نظری
تاریخ سکونت ایران بر اساس یافته های باستان شناسی در خرم آباد و لرستان به 40 تا 50 هزار سال قبل باز می گردد . بعضی منابع به نشانه هایی از سکونت ایران اشاره می کنند که مربوط به 200تا400 هزارسال قبل مربوط می شود . در تمدن سیلک ، نمونه هایی از رنگ آمیزی دیوارها مربوط به هزاره پنجم پیش از میلاد به دست آمده است . ایرانیان پس از رواج کاشی کاری بناهای خود را با نقاشی و رنگ تزیین می کردند . البتّه این نقاشی و رنگ معمولاً از گل و بوته ،منظره و از این گونه موضوعات تشکیل شده بود . نقاشی روی دیوار تا حدود قرن چهارم هجری در کنار رقبای دیگر دوام یافت .
تداوم رنگ و نقاشی در معماری ایران ،دوران اسلامی
با پذیرش دین اسلام و حرمت نقوش انسانی و ذی روح در اوایل قرون اسلامی، هنرمندان نقاش زبردست ایرانی به نقوش گیاهی تصاویر هندسی و به عبارتی اسلیمی ها گرایش پیدا کرده اند و به تدریج در آثار خود موضوعات و مضامین مذهبی را به تصویر کشیدند. در این تصاویر از هنر پارتیان و ساسانیان بهره بردند و همان روش ها را ادامه دادند . همچنین حضور رنگ را در تزئینات گچبری به طور گسترده و متنوع می توان دید. شیوه ای که در معماری ایلخانی به وفور به چشم می خورد، تا اینکه در دوره تیموری به گونه ای بلوغ در نقوش اسلیمی و ختایی و گل و گیاه و جانوران ختم می شود .
در فرهنگ شرق به ویژه فرهنگ اسلامی، به دنبال ثابت ها هستند چرا که همه چیز را از خداوند می دانند وخدا و حق ثابت است. جایگاه وانتخاب رنگ ها درآثار هنری شرق نیزموید این مطلب است. در اسلام هم سخن از رنگ چه در قرآن و چه در سخنان بزرگان و معصومین دیده می شود ودر نمودهای فرهنگی اسلام نیز جایگاه ویژه ای یافته و از شاخصه هایی است که هنر اسلامی را از سایرین متمایز می سازد.
در نگاه اسلامی- عرفانی، رنگ ها از منزلت خاصی برخوردارند؛ هر یک از آن ها به منزله نماد یکی از مراحل تعالی و رسیدن به حق تعالی تلقی می شوند. » هنر اسلامی همان هنر قدسی است که پیام الهی را به بشر منتقل می کند، زنده نگه داشتن آرمان های والا، هدف حیات و ارتباط بشر با خدا در روزگار مرگ ارزش ها، هدفمند ساختن زندگی در مقابل پوچ انگاری، الحاد و دورشدن از خدا، از جمله پیام ها وکارکردهای معنوی هنر اسلامی است« - پاکباز،. - 26 :1390در قرآن هم که پایه و اساس هنر اسلامی است، به رنگ واثرات آن توجه شده و تحقیقاتی نیز در این زمینه انجام یافته است.
دراین باره می توان به نگاهی به مقوله رنگ در قرآن نگاشته احمد محمودی، رنگ ها وپیام ها در قرآن از سید محمد جواد صداقت کشفی و مقاله »رنگ در قرآن«نوشته حبیب االله آیت الهی اشاره نمود. مجموع الفاظ قرآنی که بر رنگ ها دلالت دارند، 53 کلمه اند - اشرف فتحی،. - 20 :1370 در قرآن از رنگ های قرمز، زرد، سبز، آبی،سفید و سیاه یاد شده است. مهم ترین جلوه رنگ سبز که به خاطرآن نزد ادیان جایگاه خاصی دارد این است که سبز، نماد حیات و فناناپذیری و جاودانگی است.
