بخشی از مقاله
چکیده
شروع معدنکاری فیروزه در ایران سابقهای بیش از هفت هزار سال دارد. نیشابور در قرون پنجم و ششم هجری قمری و در دوران سلطنت سلجوقیان، مرکز داد و ستد جواهرات و فیروزه بوده است. از سوی دیگر، معدن فیروزه نیشابور در نزدیکی شاهراه ابریشم قرار بوده و به احتمال فراوان این موضوع در توسعه تجارت فیروزه نقش بسزایی داشته است.
در این پژوهش، روشهای شناسایی منشأ فیروزههای یافت شده در محوطههای باستانی و ارتباط آنها با معادن شناخته شده بحث شده است که در حیطهی علم زمینشناسی قرار میگیرند. با شناسایی منشأ فیروزههای باستانی میتوان مسیرهای داد و ستد و تجارت فیروزه در طول تاریخ را شناسایی نمود و تفاسیر مردمشناسانهی مربوطه را ارائه داد. بدون اطمینان از روشهای زمینشناسی استفاده شده، ارائه تفسیر دقیق ناممکن خواهد بود.
-1 مقدمه
در منابع مختلف، تاریخهای متعددی برای شروع معدنکاری فیروزه در نیشابور و ایران ذکر شده است. معادن فیروزه نیشابور از 2100 سال پیش از میلاد مسیح استخراج میشدهاند؛ تصور عموم بر این است که این معادن متعلق به اسحاق پسر ابراهیم است و بنابراین قدیمیتر از تاریخ یاد شده نیز میتوانند باشند . - King, 2002 - شروع معدنکاری فیروزه نیشابور از هزاره سوم - مجیدزاده، - 1368 و چهارم - Lowry, 2010 - پیش از میلاد مسیح بوده است.
در کاوشهای باستانشناسی از محدوده علی کش در جنوب غرب ایران، مهرههای فیروزهای یافت شده است - Hole et al., 1969 - که از معادن امروزی بسیار دور هستند و حاصل مبادلات تجاریاند - گاراژیان و لطفی قرائی، . - 1393 این مهرهها به عصر نوسنگی 6000 - تا 6750 سال قبل از میلاد مسیح - تعلق دارند و مشخص میکند که معدنکاری فیروزه در ایران بسیار قدیمیتر از آن مواردی است که اشاره شد.
گاراژیان و لطفی قرائی - 1393 - شروع معدنکاری فیروزه نیشابور را بر اساس مطالعات باستانشناسی، حداقل از هزارهی پنجم پیش از میلاد میدانند و در هزارهی یکم پیش از میلاد فیروزه از مناطق نیشابور و خوارزم بهرهبرداری میشده است - . - Wulff, 1966 بنابراین با توجه به آنچه که اشاره شد به نظر میرسد شروع معدنکاری فیروزهی نیشابور سابقهای بیش از 7000 سال دارد. در قرون پنجم و ششم هجری قمری و در دوران سلطنت سلجوقیان، نیشابور مرکز داد و ستد جواهرات و فیروزه بوده است - رحمتی و همکاران، . - 1392
از سوی دیگر پژوهشهای بسیاری در سالهای اخیر با تمرکز بر فیروزه و ارتباط آن با باستانشناسی و مردمشناسی صورت گرفته است. عمده این پژوهشها روی فیروزههای ایالات متحده امریکا انجام شده است که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد. با توجه به سابقهی طولانی استخراج فیروزه در ایران، ارتباط آن با چگونگی زندگی مردم در زمانهای مختلف امری اجتنابناپذیر بوده است. حجم مطالعات انجام شده در این زمینه در ایران بسیار کمتر از نقاط دیگر جهان بوده است و به همین دلیل در ابتدا به بررسی مطالعات انجام شده در سایر نقاط جهان پرداخته و سپس مطالعات انجام شده در ایران مورد بحث و بررسی قرار خواهند گرفت.
-2 روش تحقیق و بحث
این پژوهش با استفاده از مراجع موجود و به کمک مطالعهی کتابخانهای صورت گرفته است. مراجع مرتبط با موضوع، مانند کتاب، مقاله، پایاناوری شدهنامه، گزارشها و ... به دقت مطالعه شده و در نهایت از روی آنها یادداشتبرداری صورت گرفته است. در انتها یادداشتهای گردآوری شده دستهبندی و تجزیه و تحلیل شده و با توجه به روند تاریخی خود در این پژوهش مورد بحث و بررسی قرار گرفتهاند.
-3 مطالعات انجام شده در جهان
فیروزه از هزاران سال پیش توسط بومیان امریکا مورد بهرهبرداری قرار میگرفته است اما اروپائیان طی چند دههی خاص در قرن نوزدهم میلادی، زمانی که قیمت فیروزه به صورت غیرعادی بالا بود، معادن فیروزهای را در این منطقه مورد بهرهبرداری قرار دادند . - Milford, 1995 - در دهه 1960میلادی قیمت فیروزه مجدداً رو به افزایش گذاشت اما هیچگاه به قیمت قرن نوزدهم که هم ارزش با طلا بود نرسید . - Milford, 1995 - بیش از دویست هزار قطعه فیروزه از منطقه باستانی چاکو واش یافت شده است - Harbottle and Weigand, 1992; . - Pepper, 1920 بر همین اساس جاج - - 1979, 1989 پیشنهاد میکند که به احتمال فیروزه در این دوره به عنوان پول و ارز مورد استفاده بوده است.
فایک - 2002 - با توجه به این ایده که آب موجود در فیروزه حاصل بارندگی است و باران در مناطق مختلف دارای نسبتهای متفاوت ایزوتوپهای هیدروژن و اکسیژن است؛ نسبت به ایجاد یک پایگاه داده به منظور شناسایی منشأ فیروزههای باستانی و معدنی اقدام میکند که در نهایت منجر به شناسایی روشی به نسبت غیرتخریبی برای تعیین منشأ فیروزه میشود. هال - 2005 - بیان میکند که دگرسانی نمونههای فیروزه به کانیهای رسی سبب کاهش میزان مس و فسفر نمونه شده و در ازای آن میزان سیلیس نمونه را افزایش میدهد.
