بخشی از مقاله
چکیده
متاسفانه به خاطر ارزیابی نامناسب محیط زیست، بسیاری از مکانهای گردشگری به سوی ناپایداری و خود تخریبی پیش میروند. از سویی دیگر به جهت افزایش تمایل افراد به گردشگری و کسب آرامش لازم است تا مناطق جدیدی گزینش و معرفی شوند. برای گزینش مکانهای مناسب طبیعتگردی و به ویژه پارک جنگلی بهرهگیری از معیارهای مرتبط شیوه مناسبی به شمار میآید. از این رو، نخست تلاش شد معیارهای مورد نیاز برای اهداف این پژوهش شناسایی و سپس در یک چارچوب جدید جمع بندی گردد.
در مجموع 8 معیار و 22 زیرمعیار برای فرایند گزینش مکان مناسب طبیعت گردی شناسایی شد، سپس این معیارها بر اساس روش دلفی غربال گردید و به ترتیب معیارهای منابع آب، پوشش گیاهی، سیمای سرزمین، اقلیم، اجتماعی، حیات وحش، اقتصادی و وضعیت زمین و زیرمعیارهای دسترسی به منابع آّب، منظره، کیفیت منابع آب، امنیت اجتماعی، کمیت منابع آب، درصد پوشش جنگلی، منابع تاریخی-فرهنگی، کاربری اراضی، آسایش اقلیم، تیپ پوشش جنگلی، وابستگی محلی، حساسیت گونههای گیاهی، حساسیت گونههای جانوری، دما، ناهمواری، تنوع گونهای، خاک، پراکنش گونههای مهم حیاتوحش، مخاطرات آب و هوایی و تابش با اهمیت درنظر گرفته شدند و دو زیرمعیار تیپ و درصد پوشش علفی حذف شدند.
مقدمه
تفرج جنگلی بهترین سیاست برای مدیریت جنگل ها جهت کاهش عوامل تخریب وحفاظت پایدار آنها است.[24] برنامه ریزی اکوتوریسم توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه را در پی خواهد داشت .بنابراین راهبردی برای بهبود زندگی اجتماعی و اقتصادی جنگل نشینان است که میتواند باعث بهبود و پایداری خدمات جنگل ها شود .ازسوی دیگر چون نتیجه تصمیم گیری به حدی مهم است که بروز خطا ممکن است ضررهای جبران ناپذیری را موجب شود، لازم است که تکنیک مناسبی برای انتخاب بهینه و تصمیم گیری صحیح انتخاب شود.
توسعه طبیعتگردی همانند تمامی انواع توسعه، آثار مثبت و منفی بر محیط زیست، فرهنگ و اقتصاد جامعه میزبان بر جای می گذارد . یکی از راهکارهای اساسی برای به حداقل رساندن آثار منفی و تقویت آثار مثبت حاصل از آن، برنامهریزی استفاده از سرزمین با در نظر گرفتن استعداد طبیعی منطقه معیارهای محیط زیستی برای کاربری مورد نظر میباشد. توسعه طبیعتگردی همگام با توان محیط زیستی سرزمین به عنوان یک ابزار و راهکار اثربخش، نقشی اساسی در توسعه پایدار، ارتقای سطح زندگی جوامع انسانی و حفظ تعادل طبیعی ایفا مینماید.
عدم سطح اطمینان متغیر ها و افق های زمانی طولانی در برنامه ریزی محیط زیست، تصمیم سازی را پیچیده تر می سازد.[15] بنابراین برای جلوگیری از تخریب بیشتر جنگل ها و عواقب نامطلوب آن و برای کاهش فشار و وابستگی جنگل نشینان به درختان جنگلی، ضرورت دارد که معیارهای کلیدی در گزینش مکان مناسب طبیعتگردی با کاربرد روش های نوین انجام پذیرد. با در نظر گرفتن خصوصیات و ویژگیهای اصلی پارکهای جنگلی و تعاریف مختلفی که از گردشگاههای جنگلی می شود میتوان عوامل موثر در مکانیابی این مناطق را تعیین نمود.
روش بررسی
اولویت بندی معیارهای گزینش طبیعتگردی برای گردشگری جنگل از عرصه های طبیعی هدف اصلی این مطالعه می باشد اما با توجه به این که حتی در سطح جهانی نیز هنوز معیارهای مدونی درخصوص انتخاب مناطق مناسب جنگلگردشی وجود ندارد در این مطالعه ابتدا تلاش شد، معیارهای مورد نیاز شناسایی گردد. برای دستیابی به معیار، زیرمعیار و شاخص های طبیعت گردی و به ویژه جنگل گردی، ابتدا معیارهای مختلفی که در گزینش این مکانها از سوی مراجع مختلف داخلی - 10 مأخذ - و خارجی - 9مأخذ - مورد استفاده قرار گرفته است، با مرور اسنادی و مطالعات کتابخانهای جمعآوری شد. سپس با توجه به ماهیت معیارهای مختلف و توجه به جنبههای کاربردی نتایج، این معیارها در یک قالببندی جدید توزیع و تجمیع شد. در نتیجه 8 معیار اصلی و 22 زیرمعیار مشخص شد.
در مجموع 19 مطالعه مختلف برای شناسایی و کشف معیارها مورد بررسی قرار گرفت. این مطالعات شامل مخدوم - 1378 - ، برزهکار - 1384 - ، دانهکار و همکاران - 1385 - ، اردکانی - 1386 - ، نوری و همکاران - 1386 - ، گلکاریان - 1387 - ، سپاسی و همکاران - 1387 - ، امیریفر - - 1388، محمودی - 1388 - ، جوزی - 1390 - ، - 1992 - WTO/UNEP/IUCN، - 2001 - Fletcher، - 2003 - Cruz، Bhattacharya و - 2004 - kumara، - 2006 - Greenwood، - 2007 - Eliasson، - 2008 - Young Bender، - 2011 - Kheikhah et al، Bunruamkaew و Murayama - 2012 - است.
به رغم آنکه معیارهای یادشده برگرفته از مطالعات متعدد است، اما غربال سازی و پیکر بندی آن برای کاربرد در یک مطالعه نمونه - شهرستان نیشابور - ، ساختار جدیدی از معیارهای فوق پدید آورد که تقریباً با هیچیک از معیارهای مورد استفاده مشابهت ندارد.[11] سپس معیارهای طبیعتگردی با استفاده از روش دلفی غربال و درجه اهمیت آن ها تعیین شد. برای این منظور پرسشنامه نظرسنجی متخصصان - پرسش نامه دلفی - حاوی معیارهای استخراج شده تهیه و در اختیار متخصصان قرار گرفت.
این متخصصان از میان افراد مسلط به علوم طراحی و مکانیابی پارک، طبیعتگردی، علوم جنگل که بیش از 5 سال سابقه کار در زمینه تخصصی خود دارا بودند انتخاب گردید. این پرسشنامه ها این امکان را برای متخصصان فراهم می کردند که آن ها نظر خود را راجع به میزان اهمیت معیارها و زیر معیارها با یکی از پنج درجه اهمیت - بی اهمیت با امتیاز1، کم اهمیت با امتیاز 3، با اهیمت با امتیاز 5،با اهیمت زیاد با امتیاز 7، و با اهمیت بسیار زیاد با امتیاز - 9 بیاننمایند. در این پژوهش 8 کارشناس آرأ و نظرات خود را بیان کردند.
برای جمع بندی آرای پرسش شوندگان امتیاز وزن دار هر معیار محاسبه شد. تعداد انتخاب های صورت گرفته برای هر درجه اهمیت معرف امتیاز آن درجه اهمیت قلمداد گردید. وزن معیار در دامنه بین صفر تا 10 درنظر گرفته شد هر درجه اهمیت معرف یک دامنه از وزن هر معیار بود. به این ترتیب امتیاز 1 برای درجه بی اهمیت معرف دامنه 0 تا2، امتیاز 3 برای درجه کم اهمیت معرف دامنه 2 تا 4، امتیاز 5 برای درجه با اهمیت معرف دامنه 4 تا 6، امتیاز 7 برای درجه با اهمیت زیاد معرف دامنه 6 تا 8 و امتیاز 9 برای درجه اهمیت بسیار زیاد معرف دامنه 8 تا 10است.
نتایج حاصل از پرسشنامه دلفی که به صورت گزینه های معین براساس معیارهای تنظیم شده است برای محاسبه دو شاخص عددی شامل درجه اهمیت معیار و درصد اهمیت معیار به کار گرفته می شود .سپس این دو شاخص به نموداری برای گزینش معیارهای مکان یابی منتقل می شود .روابط ریاضی محاسبه درصد و اهمیت معیار به شرح زیر است
تعداد افرادی که به هر درجه اهمیت رای داده اند - امتیاز - : n ×تعداد پرسش شوندگان N:
برای هر معیار دو مولفه آماری شامل درصد اهمیت×معیار و درجه اهمیت معیار محاسبه شد تا براساس نمودار اهمیت معیار امکان گزینش معیارهای منتخب فراهم شود. نمودار اهمیت معیار نموداری است که محور افقی آن درصد اهمیت معیار و محور عمودی آن درجه اهمیت معیار است .این نمودار بر اساس نصف ارزش عددی هر بردار عمودی و افقی به 4 بخش تفکیک می شود و برای گزینش بهترین معیارها، معیارهایی که حداقل بیش نصف ارزش عددی هر بردار را داشتند مورد انتخاب قرار می گیرند .
این معیارها در قطاع یک چهارم بالا و سمت راست نمودار وارد می شوند. خط افقی تقطیع بردار همواره در مقابل عدد - 5 نصف بزرگترین درجه اهمیت که عدد 10 می باشد - رسم می شود .به این ترتیب معیارهای وارد شده به قطاع بالا در سمت راست به عنوان معیارهای منتخب برای مکان یابی درنظر گرفته می شود .با توجه به این نمودار معیارهایی که بیشترین درصد اهمیت و بیشترین درجه اهمیت را دارند، پر اهمیت تر هستند .که نمودار ترتیب این معیارها را نیز نمایش می دهد.
اولویت بندی معیارها از نرمالایز حاصلضرب درجه اهمیت و درصد اهمیت هر معیار - ضریب وزنی - تعیین شد
نتایج
بر اساس مطالعات صورت گرفته 8 معیار شامل اقلیم، منابع آب،وضعیت زمین، سیمای سرزمین، پوشش گیاهی، حیات وحش، اجتماعی و اقتصادی مشتمل بر22 زیر معیار برای گزینش مناطق مناسب گردشگری در جنگل از تجربیات پژوهشگران مختلف استخراج شد. معیارهای تدوین شده - جدول - 1 به شرح زیر ماحصل غربال سازی و تجمیع نوینی از معیارهای شناسایی شده است.
اولویتبندی معیارها
از بین معیارهای اقلیم، منابع آب،وضعیت زمین،سیمای سرزمین، پوشش گیاهی، حیات وحش، اجتماعی و اقتصادی و زیرمعیارهای دسترسی به منابع آّب، منظره، کیفیت منابع آب، امنیت اجتماعی، کمیت منابع آب، درصد پوشش جنگلی، منابع تاریخی-فرهنگی، کاربری اراضی، آسایش اقلیم، تیپ پوشش جنگلی، وابستگی محلی، حساسیت گونههای گیاهی، حساسیت گونههای جانوری، دما، ناهمواری، تنوع گونهای، خاک، پراکنش گونههای مهم حیات-وحش، مخاطرات آب و هوایی و تابش، تیپ پوشش علفی و درصد پوشش علفی به ترتیب این نتایج برای گزینش معیارهای گزینش طبیعت گردی جهت احداث پارک جنگلی حاصل شد:
گروه معیارهای زیستی و فیزیکی در محدوده با اهمیت بسیار زیاد و گروه معیار انسانی در محدوده با اهمیت زیاد، معیارهای پوشش گیاهی و منابع آب در محدوده با اهمیت بسیار زیاد، سیمای سرزمین، اقلیم، اجتماعی، حیاتوحش و اقتصادی در محدوده با اهمیت زیاد و معیار وضعیت زمیت در محدوده با اهمیت، زیرمعیارهای دسترسی به منابع آب و منظره در محدوده با اهمیت بسیار زیاد، زیرمعیارهای کیفیت منابع آب، امنیت اجتماعی، کمیت منابع آب و درصد پوشش جنگلی در محدوده با اهمیت زیاد، زیرمعیارهای منابع فرهنگی-تاریخی، کاربری اراضی، آسایش اقلیم، تیپ پوشش جنگلی، وابستگی محلی، حساسیت گونههای گیاهی و حساسیت گونههای جانوری در محدوده با اهمیت زیاد، زیرمعیارهای دما، ناهمواری، تنوع گونهای، خاک، پراکنش گونههای مهم حیاتوحش، تابش، مخاطرات آبوهوایی، درصد پوشش علفی و تیپ پوشش علفی در محدوده با اهمیت قرار گرفتند. نمودار 1 و 2 اهمیت معیارهای مکانیابی پارک جنگلی را در جنگلهای نیمهانبوه زاگرس را نشان میدهد.
نمودار -1 درصد درجه اهمیت گروه معیار و معیارهای مکانیابی پارک جنگلی در جنگلهای نیمهانبوه زاگرس
