بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از گونههای گیاهی ارزشمند اقتصادی ایران، زعفران میباشد و بیش از نیمی از کل زعفران جهان، در سطح شهرستانهای تربتحیدریه، زاوه و مهولات تولید میشود. تقاضای تولید بیشتر، محدودیتهای اقلیمی و منابع آب و خاک سبب شده تا متولیان عرصه کشاورزی به دنبال پتانسیلیابی اراضی مستعد با استفاده از روشهای دقیق، سریع و تحلیلی باشند.
در پژوهش حاضر به منظور پهنهبندی اقلیمی اراضی کشاورزی در سطح شهرستان تربتحیدریه، زاوه، مهولات و شهرستانهای پیرامون آن برای کشت زعفران، از روشهای درونیابی زمینآمار استفاده شد. بدین منظور ابتدا نیازهای اقلیمی زعفران با استفاده از منابع علمی موجود تعیین و با توجه به آمار عملکرد محصول طی دوره 20 ساله 1368-88 و با لحاظ کردن 11 پارامتر اقلیمی که در مراحل رشد و گلدهی زعفران موثر هستند، اقدام به مدلسازی مکانی و درونیابی مناطق مستعد کشت گردید.
بر اساس نتایج، رطوبت مطلق حداکثر بهعنوان بهترین متغیر کمکی جهت تخمین عملکرد زعفران بهدست آمد. نتایج پهنهبندی نشان داد که مناطق جنوبی شهرستانهای مورد مطالعه - بخشهای جنوبی شهرستان مهولات - از نظر اقلیمی، دارای حداکثر پتانسیل کشت بوده و با حرکت به سمت شمال منطقه - بخشهای شمالی منطقه جلگه رخ - ، از میزان مستعد بودن کشت کاسته میگردد. نتیجهگیری نهایی مدلسازی عملکرد زعفران با استفاده از روشهای زمینآمار این است که این روشها، گزینهای مناسب جهت تعیین و پهنهبندی مناطق مستعد کشت این گیاه میباشند.
مقدمه
متکی بودن اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی و تاثیرپذیری درآمدها از مسایل سیاسی و اقتصادی، سبب آسیبپذیری اقتصاد کشور شده است. یکی از راههای مقابله با این چالش، توسعه تولیداتی است که ضمن بهبود وضع اقتصاد داخلی، سبب افزایش صادرات غیرنفتی شود. در کنار سایر تولیداتی که این چنین رویکرد اقتصادی دارند، تولید گیاهان دارویی میتواند علاوه بر تحقق این مهم، تاثیر بهسزایی در ارتقای سطح بهداشت، سلامت و رفاه کشور داشته باشد. ایران، بزرگترین تولیدکننده زعفران دنیا با 95 درصد کل تولید این محصول ارزشمند است.
عمده ترین نواحی تولید زعفران در کشور استان خراسان رضوی و جنوبی است. نیاز کمآبی و درآمد بالا، از جمله مهمترین دلایل غالب بودن کشت زعفران در مناطق خشک کشور بوده بهطوریکه اقتصاد عمده خانوارهای واقع دراین مناطق را به خود وابسته کرده است ضمن آنکه از نظر اشتغال نیز بهطور مستقیم و غیرمستقیم نقش مهمی را بر عهده دارد. با نگاهی به متوسط سطح زیر کشت هر بهرهبردار و مزیتهای نسبی این محصول بهخصوص ایجاد اشتغال فصلی، ملاحظه میشود که زعفران ضمن تطابق با شرایط اقلیمی منطقه یکی از بهترین گزینهها در الگوی کشت منطقه میباشد
جهت شناسایی مناطق مستعد کشت زعفران میتوان از اطلاعات موجود استفاده نموده و با استفاده از روشهای درونیابی، آن را به سایر مناطق تعمیم داد. در مطالعات جغرافیایی با توجه به اینکه برداشت اطلاعات اغلب به صورت نقطهای انجام میگیرد، ضرورت دارد جهت تعمیم آن به کل منطقه، عملیات درونیابی بر روی نقاط انجام گیرد. روشهای درونیابی نیاز به استفاده از آمار مکانی یا روش زمین آمار دارد. روشهای زمینآماری به بررسی عوامل متغیر در مکان پرداخته و خروجی یک نقشه یا سطح پیوستهای از نقاط نمونهبرداری شده است. تحلیلهای زمین آماری به دنبال راهی برای توصیف پیوستگی مکانی و همچنین جمعآوری ابزارهای آماری و قطعی و مدل نمودن این تغییرات مکانی است
تناسب و انطباق فعالیتهای کشاورزی هر منطقه با شرایط آب و هوایی، لازمهی هر گونه فعالیت و عملیات کشاورزی میباشد. از این رو شناخت اقلیم و بررسی اثرات متغیرهای اقلیمی مختلف بر رشد و تولید محصولات زراعی بسیار حایز اهمیت است
کاشت و تولید زعفران در مناطق خشک و نیمه خشک که از نیمههای اردیبهشت به بعد بارندگیها قطع گردیده و نیاز آبی گیاه به صفر میرسد بسیار ایدهآل است و تحقیقات مختلفی از برتری کارائی اقتصادی مصرف آب زعفران نسبت به سایر محصولات در این مناطق حکایت دارد. نتایج تحقیقی نشان میدهد به ازای هر متر مکعب آب مصرفی، درآمد زعفران نسبت به سیبزمینی 20 برابر و نسبت به غلات 8/7 برابر بوده است
درآمد بالا و نیاز آبی محدود و مزایای نسبی اشتغالزایی زعفران در مقایسه با سایر محصولات، کشاورزان را بر آن داشته که حتی بدون توجه به قابلیتها و پتانسیلهای طبیعی منطقه به کشت این گیاه روی آورند هر چند این امر در برخی مناطق منجر به مشکلات و بازده نامناسب این محصول گردیده است
تاثیر عوامل اقلیمی بر محصول زعفران توسط محققین زیادی مورد مطالعه قرار گرفته است
- 2014; Kozegaran et al, 2011; Mohammadi et al, 2011 و در تمامی تحقیقات ذکر شده، محققان به دنبال این سئوال بودهاند که کدام یک از عوامل اقلیمی تاثیر بیشتری را در بین شاخصها بر کشت زعفران داشته است.
پیشبینی عملکرد و کارایی مصرف آب زعفران با استفاده از مدلهای شبکه عصبی مصنوعی بر مبنای فاکتورهای اقلیمی نشان میدهد که عملکرد و کارایی مصرف آب زعفران، بیشترین حساسیت را به عامل آبیاری و سپس بارندگی و در نهایت ساعات آفتابی دارد
در میان عوامل اقلیمی، بارش با ضریب 0/281 و دما با ضریب 0/137 بیشترین تاثیر را در کشت زعفران دارند
. - 2014 طبق مطالعات انجام شده و نتایج بدست آمده، بارش کمتر در طول فصل تابستان که مصادف با دوره رکود زعفران است - اردیبهشت تا مهرماه - باعث کیفیت و کمیت بیشتر زعفران تولیدی میگردد - Abrishami, 2009 - ، میزان بارشی در حدود 200 میلیمتر مناسبترین مقدار بارش مورد نیاز زعفران بدست آمده است
تنظیم گلدهی گیاهان پیازدار از جمله زعفران حساسیت زیادی به تغییرات دمایی از خود نشان میدهند
میزان گل تولیدی هر روز، تابعی از دمای حداقل در طول شب مخصوصاَ در طول فصل گلدهی است
بهترین دامنه دمایی رشد زعفران بین 15-25 درجه سانتیگراد و بیشترین میزان تکثیر پیاز در دمای 27 درجه سانتیگراد در طول شب - Halevy, 1990 - بیان گردیده است. با افزایش درجه حرارت حداکثر و میانگین دما در دی ماه، عملکرد زعفران افزایش یافته درحالیکه با افزایش این پارامتر در اردیبهشت عملکرد، روندی کاهشی را در پی داشته است
