بخشی از مقاله
چکیده
صنعت گردشگری نقش مهمی را در رشد و توسعه اقتصادی و افزایش مستقیم و غیر مستقیم فرصتهای شغلی ایفا مینماید. این صنعت قادر است که با تکیه بر استفاده غیرمصرفی گردشگران، از یک سو به تامین معیشت افراد محلی پرداخته و از سوی دیگر به حفظ و احیای اکوسیستمها کمک نماید. با این وجود اثر گردشگری بر روی محیط زیست، در صورتی که همراه با برنامهریزیهای درست صورت نگیرد، مشکل آفرین خواهد بود.
مناطق مناسب گردشگری تحت تاثیر سیاستهای برنامهریزی کوتاه مدت قرار دارند. سیاستهای کوتاه مدت بیش از آنکه پایداری سیستم را مدنظر داشته باشند، بر روی سود اقتصادی متمرکز هستند، در حالی که رقابت اکوسیستمهای دارای پتانسیل گردشگری و فعالیتهای انسانی، برخی اثرات منفی را نه تنها روی محیط زیست بلکه روی ارزشهای اقتصادی و اجتماعی مناطق گردشگری بر جای میگذارد.
پایداری درمناطق گردشگری نیازمند تعیین شاخصهای موثر از جنبههای مختلف اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی است. توسعه شاخصهای مناسب و یافتن مناسبترین روش جهت کمیسازی این شاخصها در تعریف پایداری، از ارکان مهم در تبیین برنامهها و تصمیم گیریهای کلان توسعه گردشگری است. در این مقاله با معرفی یک روش جدید و نگرش سیستمی جهت استفاده پایدار از مناطق گردشگری به بررسی معیارهای مختلف و توسعه یک شاخص سیستمی اقدام شده است. ارزیابی شیوههای مختلف تصمیمگیری و یافتن مناسبترین روش از مزایای این تحقیق است.
شاخص ترکیبی معرفی شده در این مقاله، شاخص شبکه مصنوعی برنامهریزی هدف دار - GPSIN - است، که با استفاده از آن میتوان مناطق را از لحاظ پایداری گردشگری رتبه بندی کرد. نتایج نشان میدهد چهارچوب نظری محکم این روش میتواند بنیانی نو در ارزیابی و پایش محیطهای مناسب توسعه گردشگری، بهبود شیوههای مختلف تصمیمگیری و دستیابی به مناسبترین روش محسوب شود.
مقدمه
بیشتر کشورهای در حال توسعه با مشکلات زیادی از جمله فقدان برنامهریزی کارآمد، عدم توسعه مطلوب منطقهای و محلی که زیربنای توسعه ملی است، توزیع نامناسب امکانات و تسهیلات در کل کشور، بیکاری و بیتوجهی به محیط زیست و کمبود امکانات مالی و ارزی روبرو هستند. در این خصوص صنعت گردشگری نقش مهمی را در رشد و توسعه اقتصادی و افزایش درآمدهای ملی و نیز کسب درآمدهای ارزی ایفا مینماید. گردشگری سومین اقتصاد بزرگ در جهان است - ICOM and WFFM/FMAM, .2007 - این صنعت هم از جنبه اشتغال زایی و هم از جنبه تاثیرات مستقیم و غیر مستقیم در افزایش فرصت های شغلی، تاثیرات شگرفی بر اقتصاد مناطق دارد.
همچنین از جنبه اجتماعی با توجه به تاثیرات متقابل توریسم و افراد بومی بر فرهنگ منطقه موجبات رشد فرهنگی خواهد شد. از طرفی وجود گردشگر در یک منطقه موجب بهبود امکانات و تجیهزات زیرساختی عمومی می-شود. با این وجود توسعه گردشگری برخی تاثیرات منفی بر محیط زیست باقی میگذارد. در واقع، ظرفیت برد محیط زیستی چندین مقصد گردشگری در سالهای اخیر از حد مجاز گذشته است. بنابراین تاکید بیشتری برروی توسعه پایدار گردشگری خصوصا در مناطق مورد توجه گردشگری شده است . - Coccossis 2008: 8-14 ; Constantin and Mitrut 2008: 48-60 -
توسعه پایدار گردشگری توسعهای است که در آن توازن و تعادل، حفظ ارزشها و کیفیت اخلاقیات و اصول اقتصادی و نیز مزیت-های اقتصادی همه به همراه هم دیده شده و کوشش میشود تا توسعه ای متعادل و همه جانبه جایگزین توسعه صرفا اقتصادی گردد. در این دیدگاه توسعه گردشگری با استفاده از منابع موجود به گونهای است که ضمن پاسخ دادن به نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ضوابط قانونی جامعه و انتظارات گردشگران بتوان وحدت و یکپارچگی، هویت فرهنگی، سلامت حفظ محیط زیست، تعادل اقتصادی و رفاه مردم محلی را تامین کرد.
گردشگری پایدار سعی در تنظیم روابط بین جامعه میزبان، مکان گردشگری و گردشگران دارد، چراکه این رابطه میتواند پویا و سازنده باشد و به دنبال تعدیل فشار و بحران بین این عناصر است تا آسیبهای محیطی و فرهنگی را به حداقل رسانده، رضایت بازدیدکنندگان را فراهم آورده و به رشد اقتصادی ناحیه کمک میکند - محسنی . - 152 : 1388 سازمان گردشگری جهانی - WTO - اشاره میکند که توسعه پایدار گردشگری باید به یک استفاده بهینه از منابع بینجامد . - WTO,2004 - به همین دلیل، طرحهای اجرایی گردشگری با تاکید بر پایداری در حال افزایش هستند.
درحال حاضر، روشهایی که به طور گسترده برای اندازه گیری پایداری پذیرفته شده اند، محدود هستند - Hanley et al., 1999; 871-880 ; OECD, .2000 - شمار زیادی از مطالعات از شاخصها برای تعیین سطح پایداری گردشگری در مقاصد گردشگری استفاده میکنند، ولی با این وجود، این مطالعات در درجه اول به دلیل عدم توانایی در کمیسازی شاخص به صورت تئوری باقی میمانند - . - Bell and Morse 2001: 291-309
این موضوع مانع از آن میشود تا شاخصها به شکل عینی در سیاستگذاری جلوه نمایند. در برخی مطالعات از شاخصهای ترکیبی حاصل از ادغام شاخصهای اولیه استفاده میشود و رویکرد ارزیابی چندبعدی از گردشگری پایدار را شکل میدهد- - Blancas et al., 2010b: 492 484 ; Castellani and Sala 2010: 871 -880 - هدف اصلی این مطالعه، معرفی ابزار تحلیلی است که بتواند با توسعه یک سیستم شاخص و استفاده از شاخصهای ترکیبی به تولید اطلاعات مورد نیاز جهت سیاستگذاری در راستای دستیابی به گردشگری پایدار کمک کند.
مبانی نظری
شاخصها شامل پارامترها یا ارزشهایی هستند که بهترین دانش و اطلاعات در مورد یک پدیده را در دسترس قرار میدهند. واضح است که کلیه پارامترهای موجود نمیتواند مورد بررسی واقع شود. انتخاب از بین پارامترها و معرفی پارامترهای شاخص یکی از مهارتهای تصمیمگیری است. فرایند انتخاب شاخصها از حساسیت بالایی برخوردار است. فقط تعداد کمی از شاخصها از حساسیت لازم برای نشان دادن تغییرات مکانی و زمانی برخوردارند و دادههای مربوط به آنها سهل الوصول هستند. سازمانهای مختلف ملی و بین المللی، شاخصهای متفاوتی را برای نیل به توسعه پایدار معرفی نموده اند UNEP,1999; UN, 2007; . - Walts, 2000 -
سیستم شاخص توریسم پایدار
هدف اصلی در مدل پیشنهادی، توسعه یک سیستم شاخص با قابلیتهای استفاده آسان، قابلیت اندازه گیری و تفسیر فعالیتهای توسعه گردشگری از نظر درجه نزدیکی آنها به پایداری است. برای مثال گردشگر فرهنگی که به قصد مشاهده آثار تاریخی و ابنیه به منطقه ای وارد میشود ممکن است در ایجاد آلودگیهای صوتی و هوا و پسماند و منابع آب تاثیرگذار باشد.
این موارد بر کیفیت زندگی ساکنین و هزینههای زندگی افراد تاثیرگذار است که در مواردی سود حاصله از توسعه گردشگری را نیز از بین میبرد. همچنین اگر تعداد بازدیدکنندگان از ظرفیت قابل تحمل ابنیه بیشتر باشد موجب آسیب رسانی به آن میشود . - Lozano-Oyola et al.,2012: 659-675 - بنابراین در این مقاله به مطالعه شاخصهای تعیین کننده پایداری سیستم در جلوگیری از وقوع عدم پایداری و آسیب رسانی به سیستم پرداخته شده است. به طور مثال به بررسی گردشگری فرهنگی و سیستم شاخص توریسم پایدار برای گردشگری فرهنگی پرداخته شده است.
سیستم شاخص توریسم پایدار در گردشگری فرهنگی
برای اندازه گیری درجه پایداری گردشگری فرهنگی در یک منطقه، یک رویکرد تحلیلی با استفاده از یک سیستم شاخص استفاده میشود . - OECD, 2000 - دراین راستا، مجموعه ای از شاخصهای مثبت و منفی مربوط به گردشگری پایدار انتخاب میشوند. در ادامه، مفهوم گردشگری پایدار به چندین عامل کمی به منظور کاهش ابهام تقسیم میشود. دراکثر موارد 3 بعد پایداری شامل اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی انتخاب میشود.
طبق بررسی - 2004 - WTO زمینههای مربوط به گردشگری پایدار در 3 بعد اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی را میتوان در جدول - 1 - نمایش داد. به طور مثال میتوان گفت برای بعد اقتصادی، درآمد گردشگری یک شاخص مثبت و سطح بیکاری در منطقه یک شاخص منفی در بررسی پایداری در نظرگرفته میشود، برای بعد اجتماعی، رضایت گردشگران به عنوان یک شاخص مثبت و تراکم جمعیت به عنوان یک شاخص منفی لحاظ میشود و برای بعد محیط زیستی، حفاظت از منابع طبیعی با ارزش به عنوان یک شاخص مثبت و تولید زباله یک شاخص منفی محسوب میشود.
