بخشی از مقاله
چکیده
استفاده بهینه از منابع آب موجود یکی از راهکارهاي مناسب مقابله با مشکل کم آبی است و در این بین بکارگیري و بهینه سازي روشها و سازه هاي سنتی موجود در هر منطقه در زمینه حفاظت و بهره برداري از منابع آب یکی از بهترین انتخابها می باشد. از اینرو هدف از این مقاله معرفی و ارزیابی دانش بومی و سنتی موجود در زمینه حفاظت از آب در سطح استان زنجان و بخصوص معرفی سازه سنتی گل - Gowl - است استان زنجان در شمال غربی ایران واقع شده و از نظر اقلیمی داراي اقلیم خشک تا نیمه خشک با متوسط بارندگی سالانه 360 میلیمتر در سال می باشد.
جهت انجام این تحقیق ابتدا اقدام به جمع آوري اطلاعات و داده هاي مورد نیاز گردید. با استفاده از این اطلاعات و داده ها تعداد 34 روستا انتخاب و با استفاده از پرسشنامه طراحی شده، سازه سنتی گل در آنها مورد ارزیابی قرار گرفت.بر اساس نتایج بدست آمده، سازه گل - استخر خاکی - یکی از روشهاي مناسب و مفید براي کنترل و بهره برداري از منابع آب محدود موجود در مناطق کوهستانی و کوهپایه اي در سطح استان زنجان می باشد که اکثر کاربران روستائی قادر به پیاده سازي و بهره برداري از آن هستند. مهمترین مشکل این سازه مربوط به نحوه عایق سازي و احداث آن می باشد.
بررسی عملکرد و آثار اجتماعی این سازه نشاندهنده این است که روش سنتی گل از قدیم الایام در منطقه رایج بوده و از نظر مشارکت پذیري هیچگونه مشکلی نداشته است. محاسبه نسبت سود به هزینه - 12/84 - و ارزش واحد آب - مترمکعب - استحصالی - 26 ریال - در مورد این سازه با توجه به بررسیهاي صورت گرفته نشاندهنده و بیانگر این موضوع است که این سازه سنتی ارزش و توجیه اقتصادي بالایی دارد.
-1 مقدمه
استفاده بهینه از آب در کشوري چون ایران که از نظر اقلیمی داراي وضعیت خشک تا نیمه خشک است از اهمیت فراوانی بخصوص در گسترش و توسعه فعالیتهاي کشاورزي برخوردار است . کمبود آب شیرین و آب مورد نیاز در کشاورزي از مهمترین مسائل بشر در آینده است و کشور ایران بدلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود بزودي با کمبود آب مواجه میشود. استان زنجان نیز با دارا بودن اقلیم خشک و نیمه خشک با متوسط بارندگی 360 میلیمتر از این قاعده از طرف دیگر مناطق مختلف کشور ما داراي تفاوت شرایط اقلیمی، تنوع محصولات، رویش گیاهی و دامداري زیادي است.
این تفاوتها به نوبه خود روستاها و اجتماعات روستایی با سنتها وهنجارها و ارزشهاي مختلف بوجود آورده که از نظر برنامه ریزي و تصمیم گیري به اندازه شرایط متفاوت اقلیمی اهمیت دارد. براساس بررسیهاي انجام شده، حداقل یکی از دلایل شکست برنامه هاي کشاورزي ما و بسیاري از کشورهاي آسیایی- آفریقایی و آمریکاي لاتین در چند دهه گذشته بیشتر ناشی از بی توجهی و جهل مرکب نسبت به تجربیات چند هزار ساله اي است.
مقاله حاضر بخشی از نتایج بدست آمده از اجراي طرح تحقیقاتی، بررسی و ارزیابی اقتصادي و اجتماعی عملیات سازه اي و بیولوژیک سنتی و نوین حفاظت آب و خاك در استان زنجان می باشد..[7] هدف از ارائه مقاله معرفی و ارزیابی دانش بومی و سنتی موجود در زمینه حفاظت از آب در سطح استان زنجان و بخصوص معرفی سازه سنتی گل - GOWL - است. تا بدینوسیله بتوان با شناسایی نقاط قوت و ضعف آنها و رفع نقایص فنی نسبت به کاربردي کردن آن و بهروري بهتر از این سازه اقدام و ترویج نمود.
استان زنجان با وسعتی نزدیک به 22164 کیلومترمربع در قسمت مرکزي شمالغرب کشور واقع شده است. استان زنجان داراي پستی و بلندیهاي زیادي است، بطوریکه بیشترین وسعت آن را مناطق کوهستانی و تپه ماهورها فرا گرفته است. این استان از نظر حوزه اصلی آبخیز داراي دو حوزه آبخیز شامل رودخانه قزل اوزن و رودخانه شور - رودخانه ابهر رود و خر رود - می باشد.[1] کشاورزي آبی با توجه به ویژگیهاي آب وهوایی و محدودیت منابع آبی بیشتر در حاشیه هاي رودخانهها و در سطح کوچک در محدوده دشتهاي پراکنده بوده و اراضی زراعی گستردهاي از طریق چاههاي عمیق آبیاري میگردند. سطح وسیعی از استان زیر کشت دیم - گندم، عدس،جو و - … است.
-1-1 پیشینه
در مورد روشهاي سنتی حفاظت و بهره برداري از منابع آب و خاك مطالعات و بررسیهاي مختلفی صورت گرفته که با توجه به موضوع مورد بررسی در این تحقیق به تعدادي از آنها اشاره می گردد.
- عرب خدري - 1374 - کشتزارهاي سیلابی موسوم به "بندسار" که نمونه اي از حفاظت آب توسط کشاورزان ایرانی مناطق جنوب و نواحی مرکزي استان خراسان است را مورد بررسی قرار داده است.
- در استان خراسان براي مقابله با کم آبی و استفاده از آب باران در طول زمان سازه هاي مختلفی مانند آب انبار ، بند ، بند سار، غدیر و یخدان شکل گرفته و حتی در بعضی از مناطق تا به امروز نیز باقی مانده است - فیله کش، - 79
- در مناطق خشک و نیمه خشک، اراضی دیم کم بازده هستند و نمی توانند رفاه را براي روستائیان و زمینه هاي اشتغال را براي جوانان جویاي کار فراهم آورند. با احداث باغات دیم روانابی و تبدیل باران به رواناب و هدایت آن به پاي درختان، تنها با 3 هکتار از این باغات می توان رفاه را براي روستائیان دیمکار تامین کرد - طایفه رضایی، . - 1379
- نصر اله نیلی - 1379 - به بررسی نقش تراسنبدي در کاهش میزان فرسایش و بهبود وضع کشاورزي ، اقتصادي و اجتماعی آبخیزنشینان پرداخته است. بر اساس نتایج این تحقیق هزینه عملیات زراعی بعد از اجراي پروژه تراسبندي براي اراضی کاهش یافته و میزان برداشت محصول از این گونه اراضی افزایش یافته به طوریکه نسبت فایده یا سود به هزینه با نرخ تنزیل %20 برابر 1/7 و نرخ بازده داخل برابر % 33/7 نشانگر پویایی اقتصادي این پروژه می باشد.
- صابري - 1381 - در مقاله تحقیقی با عنوان تجزیه و تحلیل اثرات اقتصادي عملیات آبخیزداري در حوضه آبخیز پاکل استان مرکزي به شناخت و بررسی اثرات اقتصادي عملیات آبخیزداري پرداخته و مشخص نموده که نسبت فایده به هزینه طرحهاي آبخیزداري 11 میباشد و حاکی از سودآوري طرحهاي آبخیزداري است.
- طرح هادسون در سال 1982 تحت عنوان علل موفقیت و شکست طرحهاي حفاظت خاك و آب را میتوان یکی از مطالعات منسجم در ارزیابی سازههاي حفاظت خاك تلقی کرد که منجر به ارائه روش خاصی شده است.
- فلاورجانی - 1379 - به نقل از PK .Singhدر هندوستان در منطقه تري پال در سال 1995 توسط آقاي Singh.PK تحلیل اقتصادي طرحهاي آبخیزداري انجام شده و نتایج به دست آمده نسبت فایده به هزینه B/Cرا معادل 1/76 نشان می دهد .همچنین ایشان با بررسی اثرات اقتصادي و اجتماعی طرحهاي آبخیزداري در حوضه آبخیز حیلهرود اقدامات آبخیزداري را که با مشارکت برنامه عمران ملل متحد - - UNDP - و مشاوره سازمان خواروبار کشاورزي - - FAO - از سال 1377 لغایت 1379 به مرحله اجرا درآمده، ارزیابی شده است.
این طرح با در نظر گرفتن عمر مفید طرح آبخیزداري برابر 15 سال هزینههاي واقعی و ارزش ریالی هزینهها برآورد شده و از طرف دیگر فواید حاصل از اجراي طرح شامل درآمد حاصل از ارزش جلوگیري از خسارت - منازل مسکونی، اراضی زراعی، تلفات دام، کانال آبیاري، تثبیت مرتع و استحصال آب - برآورد شده و نسبت فایده به هزینه B/C 7/65 به دست آمده که حاکی از توجیه اقتصادي طرحهاي آبخیزداري اجرا شده در منطقه است.
در مقاله تحقیقی با عنوان مدیریت حوضههاي آبخیز راهحل بهبود وضعیت اقتصادي و اجتماعی در روستاهاي شیوالیک هند نشان میدهد که اجراي برنامههاي جدید مدیریت حوضههاي آبخیز - - WMP در سال 1975 که در ایالت پنجاب اجرا شده و شامل کاشت درختان و درختچهها، استحصال آب باران، ایجاد چکدم و سدهاي زیرزمینی و گسترش چاهها در پاییندست و در نهایت افزایش سطح زیر کشت محصولات آبی و تغییر کشت از دیمی به آبی است اثرات چشمگیري در تغییر وضعیت اقتصادي و اجتماعی اهالی منطقه مورد تحقیق داشته است، تحلیل اقتصادي نشان می دهد که نسبت B/C برابر 20/5 بوده و در تمام موارد نسبت فایده به هزینه بیش از یک به دست آمده است .
- CHAG. XING ,1997 - - در مقالهاي با عنوان تکنیکهاي سنتی سیستم سطوح آبگیر در اراضی کشاورزي چین نشان میدهد که عملیات تراسبندي به شیوه سنتی به عنوان یک تکنیک برتر و بهترین راهحل براي کشاورزان معرفی شده است و سابقهاي بیش از 1000 سال در حوضه آبخیز رودخانه زرد دارد. در کشور چین در وسعتی قریب به 30 میلیون هکتار تراسبندي به اشکال مختلف ایجاد شده و تراسبندي موجب افزایش تولید کشاورزي شده است.
انواع دیگري از سازههاي سنتی جمعآوري و ذخیره آب باران در مناطق مختلف چین وجود دارد و سدهاي کوچک با مقیاسهاي مختلف براي تأمین آب شرب و آب مورد مصرف دام احداث شدهاند، چکدمهاي احداث شده بعد از رسوبگیري گاها بعنوان اراضی زراعی مورد استفاده قرار می گیرند. تکنیکهاي مورد اشاره از مکانی به مکانی دیگر فرق می کند و با توجه به میزان بارندگی محل، ویژگیهاي توپوگرافی متغیرند. میزان عملکرد تولید در اراضی تراسبندي شده دو برابر شیبهاي طبیعی است.
-3 مواد و روشها
این مقاله بخشی از طرح تحقیقاتی تحت عنوان » ارزیابی اقتصادي و اجتماعی عملیات سازه اي و بیولوژیک روشهاي سنتی و نوین حفاظت از آب و خاك در استان زنجان « می باشد.[4] براي انجام این تحقیق ابتدا اقدام به جمع آوري داده ها، اطلاعات وگزارشات موجود از گل - استخر خاکی کوچک - در سطح استان گردید. بعد از جمع آوري این داده ها، جهت استفاده از آنها در تجزیه و تحلیلها، اقدام به پردازش و سازماندهی آنها شد. سپس براي ارزیابی آثار اقتصادي و اجتماعی آن اقدام به تهیه پرسشنامه گردیده و این فرمها براي 34 گل احداثی در سطح استان با انتخاب تصادفی تکمیل گردید.
بطوریکه در مورد هر گل در هر منطقه حداقل 5 فرم از اهالی و بهره برداران گلها تکمیل گردید. در فرم تهیه شده جنبه هاي اقتصادي و اجتماعی طرح از قبیل اهداف مورد نظر از احداث گل، مشخصات عمومی و فنی سازه، میزان آب استحصالی سالانه بند، اراضی کشاورزي تحت پوشش آن، نظر بهره برداران در مورد سازه احداثی و منافع آن، مشکلات فنی و مسایل و مشکلات بهره برداري و نگهداري از گلها مورد ارزیابی قرار میگیرد.
