بخشی از مقاله
چکیده
امروزه تقاضای روزافزون برای گسترش و توسعه ترکیبات طبیعی در تولید مواد غذایی، توجه به عصارههای گیاهی را برای تولید موادی نظیر آنتی اکسیدانها افزایش داده است. در سال های اخیر به دنبال اثرات آثار سوء آنتی اکسیدانهای سنتزی، تحقیقات بسیاری پیرامون جایگزین کردن آن ها با آنتی اکسیدانهای طبیعی صورت گرفته است. گیاه شور بوته ای یا شور درخت نما با نام علمی Coroxylon dendroides از خانواده اسفناجیان می باشد.
در استان خراسان شمالی از عصاره گیاه Coroxylon dendroides بجای گیاه آشنیان که با نام علمی Seidlitzia rosmarinus در تولید کشمش بکار میرود و با توجه به وجود ترکیبات حاوی کتون، استون، آلکالوئید، مواد معدنی و کربنات سدیم ارزشمند در گیاه آشنیان که به نظر میرسد ترکیبات مذکور یا ترکیبات مشابه آنها در گونه مورد مطالعه نیز وجود داشته باشند. از بخش های هوایی گیاه آشنیان در زمان های گذشته ترکیبی به نام شغار تهیه می شد که در فرآوری انگور و تولید کشمش کاربرد داشت ولی به دلایل سنتی و عدم بهداشتی بودن آنتقریباً منسوخ شده است.
-1 مقدمه
امروزه بسیاری از متخصصین تغذیه برای تأمین آنتی اکسیدانهای مورد نیاز بدن، مصرف گیاهان، میوه جات و سبزیجات را توصیه می-نمایند، زیرامعمولاً مصرف آنتی اکسیدانهای گیاهی عوارض جانبی کمتر و درمان بهتری ایجاد می نمایند. نظر به این که گیاهان یکی از منابع مهم آنتی اکسیدانها میباشند، تحقیقات در این زمینه رو به افزایش میباشد.گیاهانی که غنی از ترکیبات آنتی اکسیدان بوده میتوانند باعث حفاظت سلولها از آسیبهای اکسیداتیو شوند
آنتی اکسیدان های طبیعی باعث افزایش قدرت آنتی آکسیدانهای پلاسما و کاهش ابتلا به بعضی بیماریها مانند سرطان، بیمارهای قلبی و سکته مغزی میشوند. متابولیت های ثانویه مشتق از گیاهان مانند فنول و فلاونوئید تام مشتق از گیاهان دارای پتانسیل قوی برای پاکسازی رادیکالهای آزاد میباشند که در تمام قسمتهای مختلف گیاهی مانند برگ، میوه، دانه، ریشه و پوست وجود دارند
بنابراین با توجه به شیوع بالای بیماریهای مزمن و فرسایشی منطقی است که برای تأمین آنتی اکسیدانهای مورد نیاز بدن از گیاهان استفاده شود و به خصوص گیاهانی که فنول و فلاونوئید تام بالایی داشته باشند. آنتی اکسیدانها موادی هستند که در غلظتهای کم قادر به پیشگیری و یا به تاخیر انداختن اکسیداسیون ناشی از گونه های فعال اکسیژن می باشند
امروزه استفاده از آنتی اکسیدانهای سنتزی در پزشکی، کشاورزی و صنایع دارویی بسیار رواج یافته است. اما مطالعات متعددی حاکی از سمیت این آنتی اکسیدان ها می باشد .[6] به همین دلیل یافتن آنتی اکسیدانهای طبیعی به ویژه از منابع گیاهی و استفاده از آن ها در پزشکی، کشاورزی و صنایع دارویی بسیار مطلوب است تا علاوه بر داشتن اثرات بیولوژیک وسیع، احتمال ایجاد اثرات جانبی و مسمومیت با آنها به خصوص در دوزهای کنترل شده کاهش یابد
در سالهای اخیر مطالعات وسیعی بر روی گیاهان عالی و اسانسها و عصارههای حاصل از آنها برای یافتن ترکیبات آنتی اکسیدان انجام شده است. به طوری که گزارش شده است رابطه معکوسی بین سطح مواد آنتی اکسیدان موجود در بدن و بیماریهای انسان وجود دارد
ویتامین C، ویتامین E، سلنیوم، کاروتنوئیدها - بتاکاروتن، آلفاکاروتن، لیکوپن - فلزاتی مانند مس، منگنز، روی و فلاونوئیدهایی مانند کوئرستین - quercetin - ، لوتئولین - Luteolin - و کاتچین - Catchin - از مهمترین آنتیاکسیدانهای طبیعی هستند .در بین ترکیبات آنتی اکسیدان طبیعی پلی فنولها، فلاونوئیدها و ترکیبات فنولی که پراکندگی وسیعی در طبیعت دارند بسیار مورد توجه هستند
فنولها و فلاونوئیدها در گیاهان نقشهای مختلفی بر عهده دارند؛ برای مثال آنتوسیانینها در گلبرگ مسئول ایجاد رنگهای مختلف هستند، که این امر در جلب گرده افشانها و بقای گیاهان اهمیت زیادی دارد و فلاون دی ال ها در برگ نقش حفاظتی در برابر اشعه ماورای بنفش دارند. بر همین اساس گل و برگ دو اندام اصلی ذخیره کننده این ترکیبات به شمار میروند. از طرف دیگر در برگها به علت انجام فتوسنتز، پیش مادههای مسیر بیوسنتز فلاونوئیدها - مسیر شیکمیک اسید - نسبت به دیگر اندامها فراوانتر هستند. این مسئله نیز از دیگر عوامل بیشتر بودن ترکیبات فلاونوئیدی برگ نسبت به گل و دیگر اندام ها است
-2 گیاه شور بوته ای - درخت آسا -
گیاه شور بوته ای یا شور درخت نما با نام علمی Coroxylon dendroides از خانواده اسفناجیان می باشد. نامهای مترادف این گیاه Salsola suaedoides, Salsola olivieri, Hologeton georgicus, Hologeton olivieri, Salsola dendroides, است
گیاه شور یا علف شور- گیاهی پایا، گاه درختچه مانند، سبز مات، به ارتفاع 50-110 سانتیمتر، ساقه دارای انشعابات پانیکولی، شاخه-ها طویل، برگها متناوب پوشیده از کرکهای رویهم خوابیده تقریباً نیمه استوانهای، نازک گوشتی، متورم و سه پهلو گل، سبز فام، منفرد، مجتمع در سنبلههای متراکم قطعات گلپوش در میوه، دارای بخش آزاد مثلثی پوشیده از کرک های کوتاه از جمله جنس هایی است که تقریباً با شرایط خشک و اراضی شور سازگار است.
با اینکه بعضاً خشبی است اما جزء گیاهان علوفهای میباشد. علف شور گیاهی خوش خوراک است که همیشه مورد چرای مفرط قرار میگیرد. بذر آن به سادگی جوانه میزند ولی تکثیر طبیعی آن مشکل می باشد. در زمان بذردهی کامل، بعد از پاییز بیشتر مورد علاقه دام است. از گونههای مناطق استپی ایران بوده و در بعضی از نقاط شمال غربی و شمال شرقی ایران وجود دارد
این گیاه دارای شکل زیستی همی کریپتوفیت و تیپ اکولوژیکی گزروهالوفیت، خرابه روی استپ های شور - شوری کم تا میانه - ، خاکهای رسی عمیق یا سیلتی دشتها تا ارتفاع 2200 متری میروید. این گیاه در جوامعی یافت می شود عنصر غالبی بوده و گونه-های همراه آن S. incanescens, Poa bulbosa S. crassa , S.turkestanica می باشد
-3 معرفی گیاه آشنیان و خصوصیات آن
گیاه آشنیان با نام علمی Seidlitzia Rosmarinus و نامهای مترداف Salsola Rosmarinus، Salsola Schweinfurthii و Seidlitzia Lanigera و از خانواده اسفناجیان - chenpodiaceae - است. آشنیان درختچهای است پایا، چند ساله، دارای انشعابات فرعی متعدد، ساقههای ترد، سفید رنگ و بر روی آن برگهای استوانهای کم و بیش کشیده و دراز گوشتی و آبدار قرار میگیرند.
برگهای متقابل ضخیم که از نوعی کرکهای غدهای با راسی که دارای یک سعدل بسیار بزرگ هستند، پوشیده شدهاند. این سلولها پر از آب و شیرهی واکوئولی غنی از املاح و اسید اگزالیک میباشند. این پوشش کرکی به هنگام خشکی هوا همانند اندام ذخیرهی آب عمل نموده و بعد از اینکه آب خود را از دست دادند، خشک و دوباره به صورت آردی شکل و سفید خام، تمام سطح ساقه و برگها را میپوشانند. گلهای آشنیان منفرد، منظم و در هنگام رسیدن میوه در قاعده خشک و کاغذین میشوند
-1-3 پراکنش جغرافیایی
رویشگاههاینسبتاً گسترده آشنیان در اکثر شوره زارهای نواحی بیابانی جهان مشاهده میشوند. پراکنش جغرافیایی درختچه در کشورهای حوزهی خلیج فارس مانند قطر ، بحرین ،کویت و ... و همچنین بخش وسیعی از اراضی شور بیابانهای جنوبی مانند سیستان و بلوچستان، زاهدان تا نواحی مرکزی، از جمله یزد، کرمان، فارس، اصفهان، تهران و سمنان تا نواحی شمال و شمال شرقی، نظیر دامغان، شاهرود، سبزوار، خراسان و حتی حاشیهی دریاچهی ارومیه گسترش یافته است. آشنیان از جمله گیاهان بارز شوره زارهای کشور محسوب شده که حتی شوری بالای 40 میلیموس را نیز به راحتی تحمل می کند.
این درختچه از لحاظ حفاظت خاک، مخصوصاً در نواحی شور و قلیایی، نقش تعیین کنندهای ایفا می کند. در اثر ترسیب ماسههای روان در لابه لای شاخه و برگ های آشنیان ایجاد تپه های نبکائی1 شده که شکل گیری این تپه ها عامل بسیار مهمی در ترسیب ماسههای روان و مهار طوفان های شنی میباشد. مراتع آشنیان خیز عرصههای بیابانی کشور و به ویژه بیابانهای مرکزی کشور، به عنوان یکی از مراتع بارز اراضی خشک محسوب میشوند. سر شاخههای گیاه آشنیان توسط دامهای بزرگ مانند شتر تعلیف شده و به همین دلیل، مراتع آشنیان خیز، چراگاه بسیار مناسب برای پرورش شتر به شمار می آید. در ریختارهای گیاهی2 آشنیان، سایر گونههای شورپسند مانند: علف شور3 ، خارشتر، جغجغک وگز به عنوان گونههای همراه موجب تنوع زیستی اجتماعات گیاهی آشنیان میشوند
-2-3 میزان تولید گیاه آشنیان
میانگین وزنی ارقام به دست آمده از اندازهگیری تولید در تعداد 20 پایه گیاه آشنیان معادل 2/83 کیلوگرم بوده که با توجه به میانگین انبوهی در منطقه 1953 بوته در هکتار، میزان تولید معادل 5538 کیلوگرم در هکتار برآورد گردید.
-3-3 فنولوژی گیاه آشنیان
نتایج حاصله از بررسی مراحل رشد و نمو گیاه آشنیان نشان داد که با افزایش درجه حرارت در فصل بهار - اوایل فروردین ماه - بذور آشنیان که از سالهای قبل بر روی زمین ریخته و مدفون شدهاند، جوانه زده و رشد رویشی خود را آغاز میکنند، همزمان رشد رویشی گیاه از ساقههای سال قبل در بوتههای دائمی نیز شروع میگردد.
-3-3 بهرهبرداری گیاه آشنیان
بهرهبرداری آشنیان به این صورت است که از اواخر مردادماه که گیاه رشد رویشی خود را گذارنده و وارد مرحله زایشی شده است و تقریباً اندامهای هوائی به رشد کامل خود رسیدهاند، روستائیان و حاشیه نشیان کویر در آشنیانزارها حضور یافته و از قسمتهای هوائی بوتههای که قطر تاج پوشش آن بیش از 50 سانتیمتر مربع بوده - سن بیش از 4 سال - و قابل بهره برداری شناخته شده از ناحیه طوقه 10 - سانتیمتری بالای سطح خاک یا یقه گیاه - بهره برداری میکنند. کل مدت بهرهبردای 45 روز از اواخر مرداد به بعد میباشد.
-4-3 ترکیبات شیمیایی
حاوی کتون - استون - ، آلکالوئید، مواد معدنی و کربنات سدیم است
-5-3 موارد استفادهی گیاه آشنیان
• تعلیف دام: این گیاه از نظر خوش خوراکی ارزش کمی داشته و بیشتر مورد علاقهی شتر میباشد. بز و گوسفند از اندامهای خشک گیاه به مقدار کم مورد استفاده قرار میدهد.
• استحصال کلیاب: در اثر سوزاندن ساقه و برگ این گیاه املاح موجود در گیاه به صورت خاکستر یا تخته سنگ بی شکل بای می ماندکه موارد مصرف متعددی دارد.
• شستشوی لباس: تهیهی پودر از شاخه و برگ جهت شستشوی لباس - که در ایام گذشته مرسوم بوده است -
• جهت سوخت و تهیهی زغال: کهحدوداً در سه دهه گذشته مصرف بالای داشته است.
• مصارف دارویی: برطرف کردن آبله مرغان، ضد عفونی کننده، جهت بیماری های پوستی مانند سوریازی، برص و ....بهره گرفته میشود. پوست را جلا داده و حالت سوزانندگی و قی آورنده دارد، مدر بوده و یبوست برطرف میسازد.
