بخشی از مقاله
چکیده
حفاظت از میراث فرهنگی و تاریخی به عنوان یکی از مهم ترین عوامل معرفی پیشینه و هویت هر ملت نیازمند ابزار دقیق و توانمندي است که امکان انجام برداشت هاي دقیق و همچنین گردآوري اطلاعات مورد نیاز را براي انجام مستندنگاري ها، ارزیابی ها، تحلیل هاي آماري، مدیریت و پایش سایت یا بناي تاریخی فراهم کند. در این خصوص منشورهاي بین المللی حفاظت ، که نقش دستورالعمل هاي کاري را دارند، بر لزوم بهره گیري از ابزار و تکنولوژي هاي نوین، ضمن حفظ اصالت و یکپارچگی اثر تاریخی تاکید دارند.
بنابراین این پژوهش با هدف شناسایی ابزار و تکنیک هاي کارآمد براي به کارگیري در زمینه ي حفاظت از میراث فرهنگی به بررسی تکنیک ها و ابزار موجود در حوزه ي علوم ژئوماتیک پرداخته است. روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی – تحلیلی بوده و از نظر نوع کاربردي است. نتایج نشان می دهند که علوم و ابزار ژئوماتیک ضمن دارا بودن ارتباطی دیرین و تنگاتنگ با حوزه ي حفاظت از میراث فرهنگی و تاریخی در سطحی وسیع می توانند پاسخگوي نیازهاي موجود در این حوزه باشند.
-1 مقدمه
میراث فرهنگی هر کشور یکی از اساسی ترین ارکان تحکیم هویت و ایجاد خلاقیت و خودباوري ملی است که پژوهش در ویژگی هاي مختلف آن باعث روشن شدن بسیاري از ابهامات تاریخی، ارزیابی ارزش هاي نهفته در حیات طولانی جامعه و انتقال ارزش هاي اصیل به حیات جامعه ي امروز است.
این میراث گران بها در دوره ي حیات خود همواره با تهدیدات و مخاطرات طبیعی و انسانی روبه رو بوده است و در برخی موارد این خطرها باعث شده اند یک بنا یا بافت تاریخی تخریب شده و یا کاملا از بین برود و به دلیل عدم وجود مستندات دقیق از فرم اولیه آن امکان تشخیص خطوط اصلی طرح وجود نداشته و درنتیجه امکان بازسازي و یا مرمت بنا به شکل اولیه وجود نداشته و منجر شده است از برخی از آثار باارزش تاریخی جز تصاویري با دقت کم و یا اطلاعاتی کلی در کتاب ها و سفرنامه ها موجود نباشد. بنابراین مستندنگاري میراث فرهنگی تاریخی از ضروریاتی است که براي حفاظت، نگهداري و انتقال آنها به آینده گان باید به شکل دقیق انجام شود. در مستند نگاري میراث تاریخی اولین گام تهیه ي نقشه هاي دقیق از وضعیت فعلی آنها است
امروزه با پیشرفت هاي بسیار در زمی نه هاي مختلف دانش و ارتباط معنی دار علوم مختلف با یکدیگر حوزه ي حفاظت از میراث فرهنگی نیز می تواند به فراخور نیازهاي موجود ابزار و فن آوري هاي موجود در حوزه هاي مرتبط را شناسایی کرده و استفاده از آنها را جایگزین روش هاي سنتی برداشت و مستندسازي که بسیار وقت گیر بوده و دقت بالایی نیز ندارند کند.
یکی از حوزه هاي مرتبط با میراث فرهنگی که پیوندي دیرینه با آن دارد حوزه ي علوم نقشه برداري است. دانش مساحی و نقشه برداري و ابزار آن از دیرباز مورد استفاده ي معماران و مرمت گران ایران بوده است و مطالعه ي آثار به جاي مانده از گذشته و دقت موجود در ساخت و اجراي آنها موید این مطلب است که پیشینیان ما بدون اطلاع از این دانش نمی توانستند شاهکارهایی مانند تخت جمشید و دیگر آثار تاریخی را خلق کنند. امروزه نیز ابزار و تکنیک هاي نقشه برداري نقشی بسیار کلیدي در حفاظت از میراث فرهنگی و تاریخی ایفا می کنند.
تکنیک هایی مانند فتوگرامتري بردکوتاه و ابزاري مانند اسکنرهاي لیزري و همچنین دوربین هاي نقشه برداري امکان مستندنگاري کالبدي بناها و سایت هاي میراث تاریخی را در سطحی وسیع و با دقتی بسیار زیاد فراهم می کنند. همچنین مستن دنگاري توصیفی و تاریخی این میراث نیز با گردآوري و ذخیره سازي اطلاعات در پایگاه هاي داده و سیستم هاي اطلاعات مکانی با دقت مناسبی انجام پذیر است و امکان انجام انواع تحلیل هاي مکانی و توصیفی مورد نیاز براي انجام انواع تصمیم گیري هاي مدیریتی و برنامه ریزي ها را فراهم می کند.
از ابزار و تکنیک هاي نقشه برداري و به ویژه اسکنرهاي لیزري در سال هاي اخیر استفاده هاي زیادي در برداشت بناهاي تاریخی شده است، اما دیگر ابزار و تکنیک هاي موجود بسیار کم موردتوجه بوده و کمتر از آنها استفاده شده است. همچنین تاکنون تاریخچه بهره گیري از علوم و ابزار نقشه برداري در ایران مورد بررسی قرار نگرفته است. بنابراین در این پژوهش با بررسی و استناد به تاریخچه و ارتباط دیرین دو حوزه ي میراث فرهنگی و علوم ژئوماتیک سعی در شناسایی نیازهاي موجود در زمینه ي میراث فرهنگی و معرفی ابزار و تکنیک هاي پاسخگویی به این نیازها شده است.
-2 میراث فرهنگی
میراث فرهنگی به کلیه ي آثار باقی مانده از گذشتگان گفته می شود که داراي ارزش فرهنگی است. این میراث شامل بناها و بافت هاي تاریخی است که تعدد آنها در کشور ایران بسیار زیاد است و در دوران مختلف تاریخی و با سبک هاي مختلف معماري ایرانی اسلامی ساخته شده اند. حدود 31100 عدد از این آثار در فهرست آثار ملی و 17 عدد از آنها در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند.
تلاش هاي بسیار زیادي در دوره هاي مختلف با صرف هزینه هاي زیاد براي حفاظت از آثار تاریخی و فرهنگی انجام شده است، ولی متاسفانه نتایج حاصله و وضعیت موجود میراث فرهنگی کشور در بیشتر موارد در خور تلاش هاي انجام شده نیست. این درحالی است که بررسی منشورهاي بین المللی حفاظت از سال 1931 و همزمان با کنفرانس آتن تا به امروز نشان می دهد که بیشتر این منشورها بر سه اصل بهره گیري از داده، همکاري علوم مرتبط در امر حفاظت و همچنین بین رشته اي بودن دانش حفاظت و مرمت تاکید کرده اند.
بنابراین از دلایل مهم این عدم موفقیت را می توان عدم شناخت کافی از تکنولوژي و ابزار مناسب و به کارگیري آنها از سوي مرمت گران و حفاظت گران میراث تاریخی و فرهنگی و عدم توجه کافی به جنبه ي بین رشته اي بودن دانش مرمت و حفاظت و استفاده از روش هاي سنتی عنوان نمود. حفاظت به مفهوم تمامی اعمالی است که براي فهم و درك یک مکان میراث فرهنگی، شناخت تاریخ، هدف از ساخت آن، تضمین تداوم، نگهداري مواد، مرمت و بهبود وضعیت آن انجام می شود.
در واقع هدف حفاظت طولانی کردن عمر میراث فرهنگی است بدون از دست دادن اصالت و معنی آن. همانطور که از تعاریف فوق درك می شود، حفاظت هم در برگرنده ي کالبد بنا است و هم معنی و هویت آن . براي حفاظت از یک اثر میراثی لازم است که در ابتدا آن را به طور کامل مورد مطالعه قرار داده و شناخت . بنابراین کار حفاظت در گام نخست نیازمند ابزار گردآوري داده است. لذا نیاز به ابزارهایی خواهدبود که امکان شناخت دقیق و گردآوري اطلاعات مورد نیاز را فراهم کنند.
بررسی ها نشان می دهند پتانسیل ها و توانمندي هاي موجود در حوزه ي علو م ژئوماتیک به عنوان یکی از حوزه هاي مر تبط با حفاظت از میراث فرهنگی می تواند پاسخگوي بسیاري از نیازهاي موجود باشد. نقشه برداري علمی است که در آن بخش هایی از سطح زمین پس از اندازه گیري به صورت پلان یا نقشه نمایش داده می شوند[8] و شامل استفاده از روش ها و تکنیک هاي بسیار زیادي است براي جمع آوري اطلاعات زمین و ثبت و ترسیم آنها با روش هاي مختلف تهیه داده مهمترین نیاز در بهره گیري از توانمندي ها و ابزار نقشه برداري است.
-3 تاریخچه ي استفاده از علوم مساحی و نقشه برداري در خلق و حفاظت از میراث فرهنگی
طبق بررسی هاي به عمل آمده و نشانه هایی که وجود دارد استفاده از علوم مساحی و نقشه برداري در بین مهندسان و معماران ایرانی به سال هاي بسیار دور برمی گردد. شاید ابزارهایی که استفاده می کردند امروزه براي ما ناشناخته باشد ولی مبناي روش هاي مهندسی آنها نمی تواند چیزي جدا از اساس روش هاي امروزي باشد و به احتمال بسیار زیاد می توانیم ریشه هاي روش هاي امروزي را در همان دوران بیابیم. نمونه اي از این آثار عبارتند از:
1-3 تخت جمشید
سیستم ساختمانی تخت جمشید نشان از اطلاع مهندسان آن از علوم مساحی و نقشه برداري و استفاده از این تکنیک ها در حد اعلا دارد . تختجمشید با 873 ستون، جنگلی از ستونهاي سر به فلک کشیده بوده است. این ستونها در سه تکه و ارتفاع از 8 تا 20 متر دارند و سرستون هایی با حدود 15تن بر فراز آنها قرارگرفته است
بنچمارك یا نقطه صفر و شاخص ترازگیري صفه تختجمشید نیز در کاخ شوري قراردارد . این برپاسازي بدون فرض اطلاع از شیوه هاي علمی و دقیق مساحی و ترازیابی امکان پذیر نخواهد بود.
2-3 شهرهاي ساسانی
شهرهاي ساسانی به دلایل امنیتی با پلانی به شکل دایره ساخته می شدند. براي نمونه شهر اردشیرخوره است که به شکل دایره کاملی به قطر 1940 مترساخته شده است - شکل. - 2 پیاده سازي پلان این شهر بدون استفاده از دانش مساحی، جهت یابی، ترازیابی، تخصیص نقاط کنترل زمینی و ... امکان پذیر نخواهد بود.
3-3 قنات ها
با بررسی روش هاي احداث قنات درمی یابیم که جهت یابی، پیمایش و ترازیابی اساس کار را تشکیل میدهد. دقت کار تا اندازه اي است که کیلومترها مسیر در زیر و روي زمین با هم هماهنگ و در یک راستا ایجاد شده اند
