بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاض به بررسی عنارص انسجامی متن بر اساس نظریه مایکل هالیدی و رقیه حسن در یکی از رسالههای ابوبکر خوارزمی، شاعر و ادیب عربی نویس ایرانیتبار قرن چهارم هجری میپردازد. بر اساس این نظریه آنچه متن را منسجم و یکپارچه و از نوشتههای پراکنده و ازهمگسیخته متامیز میسازد، عامل انسجام است. عنارص انسجام به سه دسته دستوری، واژگانی و پیوندی تقسیم میشود که عامل برقراری رابطه میان دو قسمت از متن ودوام بخشیدن به آن است.
در این گفتار عنارص و شگردهای ایاد انسجام از متن نامه ابوبکر خوارزمی- که برای تسلیت به مناسبت درگذشت خواهرزاده و دخرر پادشاه هرات نگاشته شده- استخراج شده، با آوردن نمونه و مثالهایی مورد حتلیل قرار گرفته است. مهچنن روند بررسی حاض بهصورت حتلیل و توصیفدقیقآماری صورت گرفت که نتایج آن در قالب نمودار و جدول به نامیش گذاشته شد و مشخص گردید که نویسنده باوجود آنکه ایرانی و زبان عربی، زبان دوم اوست، در نوشتار خود عوامل انسجامی متن را استفادهنموده و متن وی منسجم و پیوسته است.
مقدمه
تحلیل گفتمان - discourse analysis - که در زبان فارسی به عناوینی همچون: مقال، سخن کاوی، سخن، کالم و سخنسنجی و تحلیل کالم ترجمهشده است، یک گرایش مطالعاتی بینرشتهای است که از اواسط دهه 1960 م تا اواسط دهه 1970 م، ظهور یافت. گفتمان با واحد بزرگتری ازجمله سروکار دارد. همانگونه که با استفاده از قواعد دستور زبان میتوانیم اسامی مرکب، گروه، بند و جمله بسازیم، با استفاده از قواعد گفتمان میتوانیم جملهها را طوری بیان کنیم که شنونده و یا خواننده ازجمله ای به جمله دیگر روان و راحت منتقل شود. قواعد گفتمان سبب میشود که جملههای پاراگراف ارتباطی منطقی و سالم با یکدیگر داشته باشند و بهاصطااح پاراگراف منسجم باشد.
تحلیل گفتمان در وهله نخست به شرایط خوش ساختی و پیوستگی و انسجام و قواعد قیاسی میپردازد.
سخن کاوی و تحلیل گفتمان، اصطالحاتی در علم زبانشناسی هستند که به توصیف کالم مرتبط و پیوسته معنیدار بزرگتر ازجمله، شناخت پیوندهای درونمتنی و ارتباط داخلی بین بخشهای گوناگون و اجزای متن میپردازند و رابطه یک گفته را با گفته قبل نشان میدهند.
بهطورکلی، زبانشناسان در تحلیل گفتمان برای متن هفت ویژگی اساسی را برمی شمارند:-1 انسجام. -2پیوستگی معنایی. -3قابلیت پذیرش. -4قصدمندی. -5 ویژگی اطالعاتی. -6 ویژگی موقعیتی. -7 ویژگی درونمتنی.
اساس کار این پژوهش بررسی عناصر انسجامی و پیوستگی از میان هفت ویژگی فوق هست؛ چراکه تنها این دو عنصر متن محور هستند و پنج ویژگی دیگر رویکردی کاربردی نسبت به متن دارند و درباره نحوه ارتباط و تعامل متن و خواننده با یکدیگر است.
براساس دیدگاه مایکل هالیدی و رقیه حسن انسجام یک مفهوم معنایی است که به عناصر درونمتن اشاره و متن را یکپارچه و منسجم میسازد و از نوشتههای گسیخته و پراکنده متمایز میسازد. در این مقاله رسالهای از مجموعه رسائل ابوبکر خوارزمی ادیب و شاعر ایرانی عربی سرا و عربی نویس، انتخاب و مورد تجزیهوتحلیل گرفته است و نحوه و میزان استفاده او از شگردهای انسجامی متن از قبیل انسجام دستوری و واژگانی و پیوندی بهصورت آماری در قالب مثال و جدول و نمودار به نمایش گذاشتهشده است.
پیشینه پژوهش
تاکنون مسأله انسجام و پیوستگی متن از دیدگاهها و جلوههای گوناگون در متون فارسی و عربی بررسی شده است. پژوهشهایی که در رشته زبان عربی در خصوص انسجام سنجی متن صورت گرفته، مربوط به آثار دینی و قرآنی میشود و همچنین در این مجال، مقاالت فروانی نگاشته شده است که میتوان به -1 بررسی انسجام و پیوستگی در سوره صف با رویکرد زبانشناسی نقشگرایی و همچنین عوامل انسجام متنی در سوره نوح نوشته یونس ولیدی، محمد فرهادی و سید محمود میرزایی الحسینی و -2 مقایسه کاربست عوامل انسجام در سوره أعلی و ترجمه آن از صفار زاده گرا و نوشته طاهره ایشانی و معصومه نعمتی قزوینی، اشاره کرد؛ اما باوجود فروانی پایاننامهها و مقاالتی که به انسجام سنجی متون دینی و ادبی پرداختهاند، بر اساس پژوهشی که در این زمینه صورت گرفت، در آثار نویسندگانی عربی نویس ایرانی ازجمله ابوبکر خوارزمی تاکنون اثری در زمینة تحلیل گفتمان و انسجام نگاشته نشده است؛ ازاینرو نویسندگان این سطور برآنند که در پژوهش حاضر عااوه بر معرفی این ادیب ایرانی به بررسی عناصر پیوستگی و انسجامی در شاهکار ابوبکر خوارزمی یعنی رسائل وی بپردازند.
