بخشی از مقاله
چکیده
مطالعات خاکشناسی به عنوان پایه ای برای انجام مطالعات مربوط به بهره برداری بهینه از منابع زمینی ازجمله کشاورزی، منابع طبیعی، برنامه ریزی شهری و محیط زیست مورداستفاده قرار می گیرد. با توجه به اهمیت این مطالعات که مکملی برای سایر علوم مرتبط با خاک میباشد، تهیه نقشه های جامع و همگن که درعین حال با هزینه پایینی تهیه شده باشد از اهمیت زیادی برخوردار است.
امروزه پیشرفت های وسیع در زمینه نقشه برداری سبب افزایش درجه خلوص و صحت نقشه های خاک شده است. از جمله این روش ها روش ژئوپدولوژی است که نخستین بار در انستیتو بین المللی هلند پایه گذاری شده و نقش مهمی در نقشه برداری و طبقه بندی خاک ها ایفا می کند. یکی از محدودیت های عمده روش خاکشناسی معمول در ایران اینست که صرفا برای اعمال در اراضی هموار بویژه برای اجرای پروژه های عمرانی در اراضی زیر سد ها طراحی شده است و برای تفکیک واحدهای نقشه در اراضی کوهستانی و تپه ماهوری که ممکن است دارای پتانسیل زیاد برای کشاورزی باشند فاقد ترمینالوژی و استانداردهای مطالعاتی می باشد.
در روش ژئوپدولوژیک، در مقایسه تفکیک واحد های زمین ریختی در مناطق فوق در یک سلسله مراتب مشخص و با ترمینالوژی توسعه یافته بر مبنای تجزیه زمین نما و نیز بر اساس تجزیه و تحلیل فرآیند ها و فاکتور های زمین ساختی و وابسته به مقیاس انجام می گیرد و امکان تجزیه زمین نما را تا حد همگنی - لندفرم - فراهم می آورد. در ساختار سلسله مراتبی این روش شش سطح دقت در نظر گرفته شده است که به ترتیب زمین ساختار، ریخت زایش، زمین نما، پستی وبلندی، سنگ شناسی و لندفرم میباشد که می توان نقشه خاک را متناسب با مقیاس و سطح دقت پدیده ها با این شش سطح مورد تجزیه وتحلیل قرارداد.
مقدمه
ژئومورفولوژی علم بررسی و شناخت ناهمواری های سطح زمین است و بهترین مبنا را برای طبقه بندی زمین به دست می دهد. یکی از خروجی های کار ژئومورفولوژیست ها تهیه نقشه ژئومورفولوژی است که حاصل تلاش های تحقیقاتی در مدت زمان طولانی میباشد. هدف از تهیه نقشه های ژئومورفولوژی، ثبت اطلاعات مربوط به اشکال سطح زمین، مواد، خاک و سنگ، فرایندهای سطح زمین و در برخی موارد سن این اشکال می باشد. بدین منوال ژئوموفولوژیست ها مبنایی را برای ارزیابی زمین به وجود می آورند که در زمینه بسیاری از مسائل محیطی مفید است و میتوان به کاربرد این نقشه ها در علومی همچون خاکشناسی، هیدرولوژی، اکولوژی، برنامه ریزی، عمران، توسعه روستایی، برنامه ریزی شهری و غیره اشاره کرد
مطالعات خاکشناسی به عنوان پایه ای برای انجام مطالعات مربوط به بهره برداری بهینه و پایدار از منابع سرزمین از جمله کشاورزی، منابع طبیعی، برنامه ریزی شهری، آمایش سرزمین، ایجاد فضای سبز و اکوتوریسم مورد استفاده قرار می گیرد.
بنابراین اجرای پروژه های تحقیقاتی در زمینه های فوق، صرف نظر از ضرورت و اختصاصات فنی آن تا حد زیادی تابع کیفیت نقشه های خاک می باشد.
نقشه برداری و ارزیابی
خاک و اراضی
تعیین روابط لندفرم و خاک به منزله ظرف و مظروف است. لندفرم ظرفی است که تحت شرایط حاکم بر آن خاکها تولید می شوند، تکامل می یابند و فرسوده می شوند. بنابراین، انجام مطالعات خاکشناسی بدون تفکیک مرزهای طبیعی لندفرمهای موجود در یک منطقه بر مبنای سعی و خطا انجام خواهد شد که ضمن اینکه زمان و هزینه مطالعات را افزایش می دهد، میزان خطاها افزایش یافته و امکان تعمیم نتایج خاکشناسی به مناطق مشابه سلب می گردد
روش معمول مطالعات خاک در ایران، بر اساس تفکیک واحد های نه گانه فیزیوگرافی که حدود 50 سال پیش توسط ماهلر - کارشناس فائو در ایران - برای انجام مطالعات خاک تدوین گردیده، صورت می گیرد. در روش مزبور تجزیه سیستماتیک زمین نما و تفکیک سطوح ژئومورفولوژیکی انجام نمی شود و نقش واحد های زمین ریخت و موقعیت آنها روی شیب و نیز محیط های شکل زائئ و خاک سازی مورد بررسی قرار نمی گیرد.
در مجموع روش مزبور از جامع نگری کامل، مقیاس مندی، نظام سلسله مراتبی و تفکر سیستمی برخوردار نبوده و ضمن بالا نبودن دقت و کیفیت آن وقت بر و پر هزینه نیز می باشد. در این روش عمدتا فرم اراضی ملاک قرار گرفته و بقیه موارد مهم تاثیر گذار مورفوژنیک - فرآیندها، محیط تشکیل و لندفرم، نوع ماده و منشا آن و بالاخره نوع انرژی فعال در محیط تشکیل خاک - نادیده انگاشته شده و یا بسیار کمرنگ لحاظ گردیده است
در کشورهای مختلف جهان، روش های متعددی برای تهیه نقشه خاک مورد استفاده قرار می گیرند. از جمله در موسسه بین المللی هلند روش نوین مطالعات خاک و زمین ریخت، موسوم به روش ژئوپدولوژیٌ توسط اساتید و پژوهشگران این موسسه معرفی و متداول گردید که توجه بسیاری از پژوهشگران و خاک شناسان جهانی را به خود معطوف ساخته است.
این روش می تواند مطالعات خاکشناسی را تسهیل نموده و تصویر دقیقی از پراکنش خاکهای یک منطقه را با هزینه معقول ارائه نماید. در این روش موقعیت خاک ها بر روی شیب، که بر روی خواص شیمیایی، حاصلخیزی و درنتیجه مدیریت آن ها نقش اساسی دارد و همچنین نقش توأم فرایندهای پدولوژیک و ریخت شناسی که در پیدایش، توزیع، نقشه برداری و رده بندی، توان تولیدی و مدیریت خاک ها مؤثرند، در تفکیک واحدهای نقشه و افزایش درجه خلوص آن ها از طریق تجزیه وتحلیل فرآیندهای پدولوژیک بسیار زیاد است، به عنوان مهم ترین فاکتورهای مؤثر در تفکیک واحدهای خاک موردتوجه قرار میگیرد
مبانی تحقیق:
ساختار روش ژئوپدولوژی:
نقش پدولوژی که درباره منشاء، ریخت شناسی، پیدایش، توزیع، نقشه برداری، ردهبندی، توان تولیدی و مدیریت خاکها بحث می کند، در تفکیک واحدهای نقشه و افزایش درجه خلوص آنها از طریق تجزیه و تحلیل فرآیندهای پدولوژیک بسیار زیاد است. موقعیت خاکها روی شیب که در خواص شیمیایی، حاصلخیزی و در نتیجه مدیریت خاکها نقش اساسی دارد، بعنوان مهمترین فاکتور تفکیک واحدهای نقشه مورد توجه قرار می گیرد. ترکیب معدنی خاکها مستقیما در تفکیک واحد نقشه دخالت دارد. در ادبیات علمی واژه تجزیه زمیننما غالبا بصورت عام برای توصیف عمومی واحدهای مختلف ژئوفرم بدون اشاره به سطح ادراک و دقت تفکیک پدیده ها و نیز بدون توجه به مقیاسی که امکان ترسیم پدیده های مورد نظر را فراهم می آورد، بکار می رود. در روش ژئوپدولوژی ضمن اینکه ازنظام واژه گزینی موجود در ادبیات علمی برای بیان مفاهیم علمی و
نقشه برداری و ارزیابی
خاک و اراضی
نظام مند ساختن راهنمای نقشه خاک استفاده میشود، پدیده های طبیعی متناسب با مقیاس و سطح ادراک آنها در یک سیستم سلسله مراتبی نظیر سلسله مراتبی که در طبقهبندی جامع خاکها و طبقهبندی جامعه گیاهی وجود دارد، منظم و استاندارد شدهاند. در ساختار سلسله مراتبی روش ژئوپدولوژی شش سطح دقت در نظر گرفته شده است که در تهیه نقشه خاک میتوان متناسب با مقیاس و سطح دقت مورد نظر پدیده ها را متناسب با این شش سطح مورد تجزیه و تحلیل قرار داد.
جدول شماره 1 ساختار سلسله مراتبی و سطوح ادراک واحدهای ژئوفرم را در روش ژئوپدولوژی نشان میدهد.
در سطح زمین ساختاری، بخشهای قاره ای متشکل از زمین ساختارهای پهناور مانند کوردیلرها و زمین ناودیسها مورد
مطالعه قرار میگیرند. در سطح محیط های ریخت زایش، تیپهای پهناور محیطهای بیوفیزیکال که توسط جنبش های درون و برون زمینی ایجاد و کنترل میشوند مانند ژئوفرمهای ساختاری، ژئوفرمهای رسوبی و ژئوفرمهای بادی، مورد مطالعه قرار میگیرند.
در سطح زمیننما بخش های وسیعی از سرزمین که در آنها تیپهای پستی و بلندی مشابه مرتبا تکرار میشوند یا اینکه از مجموعه ای از تیپهای با پستی و بلندی غیر مشابه تشکیل شده اند مانند کوهها، پلاتوها و دره ها مورد مطالعه قرار میگیرند. در سطح پستی و بلندی/ قالب، نوع برجستگی ها که توسط ترکیبی از پستی و بلندی و ساختار زمین شناسی تعیین میشوند مانند خرپشته ها و فرازمین ها و یا قالب موادی که تحت تاثیر شرایط مورفوکلیماتیک و یا فرایندهای ریخت زایش ایجاد میشوند مانند دشت سرها ، تراسها و دلتاها مورد مطالعه قرار میگیرند.
در سطح سنگ شناسی/ منشاء پتروگرافی صخره های سخت مانند گنیس، سنگ آهک و یا منشاء و طبیعت سازندهای سطحی مانند ته نشستهای پیرامون یخچالی، رسوبات دریاچه ای و آبرفتی - در کلیه سطوح - قابل تفکیک هستند. در سطح لندفرم تیپهای اصلی و واضح ژئوفرم که دارای ترکیبی از ویژگی های منحصر بفرد هندسی، دینامیکی و تاریخی هستند تفکیک میگردند.
جدول شماره -1 ساختار روش ژئوپدولوژی در یک نگرش کلی
در سیستم سلسله مراتبی روش ژئوپدولوژی واحد لندفرم به منزله یک ژئوفرم عنصری است که در پایین ترین سطح سیستم قرار میگیرد و دارای بالاترین درجه همگنی بوده و در مقیاس مدیریت پذیر قابل تفکیک است. سایر سطوح سیستم نیز وابسته به مقیاس هستند و هر سطحی را در مقیاس معینی میتوان تفکیک نمود. بنابراین، در سیستم فوق بین سطوح ادراکی پدیده ها و مقیاس نقشه رابطه مستقیمی وجود دارد که با مفاهیم سامانه رده بندی جامع خاکها - USDA- SCS, 1999 - بخوبی هماهنگی دارد. ساختار سیستم کدگذاری واحدهای نقشه در ساختار راهنمای نقشه دارای سطوح سلسله مراتبی است. بطوریکه هر کد واحد نقشه بیانگر تعداد زیر تقسیمهای ژئوفرمهای مشخص شده در منطقه مطالعاتی می باشد.
