بخشی از مقاله
چکیده
آیت الله معرفت رحمت الل ه تعالی علیه روشهایی در تفسیر داشت که او را ممتاز از دیگران میکند. از بارزترین این روشها کاربرد عقل در تفسیر است. در این مقاله سه کاربرد مهم عقل در تفسیر، از کتاب التفسیر الأثري الجامع بررسی شده است:
.1 کاربرد عقل در نقد حدیث، .2 در قدح راوی و .3 در نقد قرائت.
رویکرد مقاله به این سه کارکرد، پس از تبیین اصل روش آیت الله معرفت در آن، نقد کبرویِ اصل هر یک از این سه کاربرد، و نقد صغرویِ نمونههایی از آن است. کارکرد عقل در نقد حدیث به دلیل اهمیت بیشتر، با تفصیل بیشتری بررسی شده است.
گر چه آیت الله معرفت در این سه کاربرد، تنها نیست، کثرت و شدت آن، به ویژه در نقد حدیث به عقل، از امتیازات اوست.
مقدمه
موضوع نوشتار حاضر، کاربردهای عقل در تفسیر آیت الله معرفت رحمت الله تعالی علیه است. در اینجا سه کاربرد مهم عقل در تفسیر، از کتاب التفسیر الأثري الجامع بررسی شده است: .1 کارکرد عقل در نقد حدیث، .2 در قدح راوی و .3 در نقد قرائت. رویکرد مقاله به این سه کاربرد، پس از تبیین روش آیت الله معرفت در آن، نقد کبرویِ اصل کاربرد، و نقد صغرویِ نمونههایی از آن است. کاربرد عقل در نقد حدیث به دلیل اهمیت بیشتر، با تفصیل بیشتری بررسی شده است.
عقل را که قوه مدرکه انسان است به اعتبار آن چه درک میکند، به عقل علمی و نظری تقسیم کردهاند. عقل عملی خوب و بد و باید و نباید رفتار را میشناسد و عقل نظری هست و نیست و حقایق عالم را. مراد آیت الله معرفت از عقل هر دو آنها است. همچنین عقل به اعتبار ارزش آن، به قطعی و ظنی تقسیم میشود. عقل مورد نظر در اینجا عقل قطعی است؛ اما عقل قطعی نزد عقلا نه عقل برهانی نزد فلاسفه. به همین دلیل آیت الله معرفت هرگز به دنبال اثبات برهانیِ مدعیات عقلی خود نیست و داوریِ آن را به عقل خواننده رها میکند.
.1 کاربرد عقل در نقد حدیث
آیت الله معرفت رحمت الله تعالی علیه روش تفسیر خود را در سه مرحله بیان کرده است: .1 فهم معنای ذاتیِ قرآن با توجه به قرائن درونیِ قرآن؛ .2 بررسی روایات رسیده در بارۀ آیات؛ در درجۀ نخست روایات نبوی و در درجۀ دوم روایات صحابه و بالاخص اهل بیت علیهم السلام؛ .3 نقد این روایات با عرضۀ آنها به محکماتی که از کتاب و سنت تلقی شده، و با حجتهای عقل پشتیبانی شده است. او این روش نقد را از نبوی شریف «اگر حدیثی از من به شما رسید آن را به کتاب خدا و حجت عقلهایتان عرضه کنید. اگر آن حدیث با آنها موافق بود قبولش کنید وگرنه، آن را به دیوار پرت کنید1» گرفته است.
موارد متعددی را میتوان در کتاب التفسیر الأثري الجامع یافت که ایشان روایاتی را با معیار مخالفت با عقل، مردود دانسته است. گر چه این روش در ادبیات سایر مفسیرین نیز وجود دارد، کثرت و شدت جریان این روش در تفسیر آیت الل ه معرفت رحمت الله تعالی علیه از امتیازات ایشان است.
برای نمونه، برخی مفسران در بارۀ بسمله روایتی را به این مضمون نقل کردهاند: رسول الله صلی الله علیه و آله و سل م در ابتدا به رسم قریش «باسمك الل هم» مینوشت تا آیۀ «و قال ارکبوا فیها بسم الله مجراها» - هود، - 11 آنگاه «بسم الله» نوشت تا این که «قل ادعوا الله أو ادعوا الرحمن» - اسراء، - 111 نازل شد، پس «بسم الله الرحمن» نوشت تا این که «إَنه من سلیمان و إَنه بسم الله الرحمن الرحیم» - نمل، - 81 نازل شد، پس مثل آن نوشت.
آیت الله معرفت رحمت الله تعای علیه این سخن را مزخرفی خوانده که عقل سلیم آن را نمیپذیرد.
نمونۀ دیگر، روایتی است در بارۀ خاصیت قرائت آیة الکرسی که میگوید: مردی ازِانس با مردی از جن کشتی میگیرد و با پیروزی مردِانسی، آن مرد جنی خاصیت آیة الکرسی را به او آموزش میدهد که اگر وقت دخول در خانه خوانده شود شیطان از آن خانه خارج میشود.2 آیت الله معرفت رحمت الله تعالی علیه نه تنها این حدیث را خلاف عقل میداند محدثان سنی را نیز در اسناد این حدیث به صحابۀ بزرگ توبیخ میکند.
از نکات ممتاز و متفرد آیت الله معرفت رحمت الله تعالی علیه در روش نقد حدیث به عقل آن است که ایشان نقد حدیث به عقل را داخل در نقد حدیث به کتاب دانسته است. توضیح آن که: یکی از روشهای نقد حدیث که توسط خود اهل بیت علیهم السلام آموزش داده شده، و روایات فراوانی در بارۀ آن در دست است
سنجش حدیث با «کتاب» است. به این روایات، «اخبار عرض» گفته میشود. در برخی از این روایات، «سنت» نیز در کنار «کتاب» به عنوان یک سنجۀ مستقل ذکر شده است.
روش دیگری که در ادبیات بسیاری از مفسرین وجود دارد، سنجش حدیث با حکم قطعی عقل است. ولی از امتیازات روش آیت الله معرفت رحمت الله تعالی علیه آن است که او «کتاب» را در اخبار عرض، کنایه از محکمات دین و ضرورات عقول دانسته، آن را شامل سنت محکم و برهان روشن عقل میداند.
