بخشی از مقاله
چکیده
وقف ازجمله ابزارهای مهم اقتصادی دراسلام است که تأثیر برابعادمختلف زندگی مردم درکشورهای اسلامی دارد.این مقاله باتأکیدبرجنبه های اقتصادی تأثیروقف در جوامع اسلامی ، این موضوع راازجنبه های مختلفی همچون توزیع عادلانه درآمد وثروت ، اشتغال وتولید ، تأمین مالی وسرمایه گذاری ، کاهش فقر و ثبات اقتصادی و ....مورد بررسی قرارداده است .
نتایج بررسی ها حاکی از آن است که وقف ابزار قدرتمند ومؤثری دراقتصاد کشورهای مسلمان بوده وبا عث توزیع عادلانه درآمدها وثروت ، کاهش معنی دار فقر ، ثبات اقتصادی ، افزایش اشتغال وتولید ازطریق تأمین مالی خرد1 دارد وبراساس مطالعات تجربی می توان با وقف پول2 نهادهای مالی خرد3 یا بانک هایی را به منظور تأمین منابع مالی برای تولیدکنندگانی که بضاعت مالی ندارند،تأسیس نمود.دراین زمینه باید تمهیدات لازم درجهت توسعه فرهنگ وقف و شناساندن جنبه های مختلف آن به مردم اندیشیده شود وبا ارائه راهکارها ومدل های بهینه به منظور استفاده لازم ازنقش مؤثر وقف دررشد وتوسعه اقتصادی وکاهش فقر ،اقدامات لازم فراهم شود.
-1مقدمه
وقف ازجمله مؤثرترین ابزارها است که در حوزه های مختلف اقتصاد تأثیر مثبت ،ماندگار وپویایی را برجا خواهدگذاشت بویژه درتوزیع عادلانه درآمد وثروت ابزاری قدرتمند به حساب می آید . تأمین عدالت اقتصادی - اجتماعی ، ریشه کنی فقر ، توزیع عادلانه درآمدها وثروت ازجمله اهداف مهم دین مبین اسلام می باشند . اسلام برای رسیدن به این اهداف رهنمودهای زیادی را به افراد جامعه مسلمانان ارائه داده وابزارهای مختلفی همچون صدقه ، ذکات ، خمس ، وقف وکمک به همنوعان را پیشنهاد نموده است . تأکید آیات ، روایات ومنابع مختلف دینی بیانگر اهمیت موضوع است .
وقف منشأ عقلایی واجتماعی دارد وازدیرباز درمیان ملل وفرهنگ های مختلف وجودداشته است . باتوجه به توصیه های مؤکد قرآن کریم به نیکوکاری وکمک به همنوع و معاونت درکارهای خیر وفعالیت های عام المنفعه ونیزسیره عملی پیامبر اکرم - ص - و امیرالمؤنین علی - ع - وسایر ائمه -علیهم السلام - و مؤمنان ، وقف در فرهنگ اسلامی جایگاه بسیار مهم ورفیعی یافته است
وقف همواره ابزاری برای حل وفصل مشکلات اقتصادی واجتماعی ازجمله مبارزه بافقر،گسترش رفاه وامثال آن محسوب می شده است . وقف یکی ازفعالیت ها ونهادهای مهم اقتصادی است که جنبه عام المنفع ه دارد . درمتون شرعی از وقف به عنوان صدقه جاریه نام برده می شودکه بسیاربامعناست زیرا وقف ازیک طرف نوعی کمک مالی بدون عوض درامور خیر است - پس صدقه محسوب می شود - واز طرف دیگر یک منبع دائمی می باشد - که با مفهوم جاریه همراهی کافی دارد - .وقف خصوصیاتی دارد که ظرفیت کارکردی آن را بالا می برد به این صورت که در اندیشه دینی اموال وقفی را نمی توان فروخت ، نمی توان به عنوان ارث به وراث داد و نمی توان آن را هدیه داد . طبق مطالعات اقتصادی این خصوصیات می تواند قدرت توسعه بخشی وقف رابالا ببرد
درعین حالی که خرید وفروش اموال وقفی ممنوع می باشد ولی ازمنافع آن استفاده های معقول می شود ودرنتیجه چون استمرار دارد ونوعی ثبات دراصل تملک آن مطرح است می تواند به طور نسبی کارآمدتر ازمنابع مشابه آن محسوب گردد
نهاد حقوقی وقف در قوانین مدنی اسلام نقش مهمی در تبدیل مالکیت های خصوصی به مالکیت های جمعی وعمومی دارد و باعث می شود هدف های اجتماعی برسود جویی های شخصی چیره گردد و موجب رشد معنوی افراد وحس جمعگرایی ونوعدوستی شود . درجامعه اسلامی سعی براین بوده است که از راه نفوذ اخلاقی وتکیه بر عواطف مذهبی و نوعدوستی ، توانگران از مالکیت های خصوصی دست بردارند وبا رغبت بر قلمرو ثروت های عمومی بیافزایند . ولی درسایر نظام های اقتصادی از نهاد حقوقی وقف به این صورت بهره برداری نشده است
نکته جالب توجه در مورد وقف ظرفیت وسیع موارد استفاده از آن می باشد . یک استفاده از وقف کاربرد آن به عنوان ابزاری جهت تولید یک محصول عمومی است . ساختن جاده ، مدرسه ، بیمارستان و مؤسسه تحقیقاتی از این نمونه است . بدیهی است در این صورت وقف دارای نوعی آثار پیامدی مثبت خواهد بود که برای گسترش رفاه عمومی وبالا بردن کارایی اقتصادی بسیار ارزشمند است.
با توجه به اینکه اموال وقفی بدون تحمل هزینه خاصی واگذار می شوند نوعی فرصت اقتصادی بخصوص را فراهم می کنند که سرمایه گذاری مربوطه از نظر اقتصاددانان بسیار کارآمد است
به نظر می رسد که درکشور ما نیاز به شناسایی ماهیت وقف وکارکردهای آن درجامعه وجود دارد . ممکن است بخشی ازمردم تمایل کمی به دادن هدیه یا صدقه اموال خود داشته باشند اما اگر بدانند راهی وجود دارد که مثلاً می توان دارایی های نقدی خود رابرای همیشه باقی نگه داشت تا دیگران ازآن به عنوان وام ، سرمایه گذاری و مانند آن بهره برده و منافع آن نیز درامورخیریه و رفع نیاز فقرا مصرف گردد شاید رغبت بیشتری به آن نشان دهند . لذا چون درنهاد وقف مال موقوف پابرجاست انگیزه وقف برای افرادزیادی بیشتر ازصدقه معمولی و ....خواهدبود.
هدف ازانجام مطالعه حاضر بررسی جنبه های مختلف کارکرد نهاد وقف در اقتصاد اسلامی است . به این منظور این مقاله در شش قسمت تنظیم شده است.بعدازمقدمه درقسمت دوم به تعاریف مختلف وقف اشاره می شود.درقسمت سوم مبانی نظری وقف بررسی می گردد.درقسمت چهارم به چندمطالعه داخلی وخارجی انجام گرفته در زمینه وقف اشاره خواهدشد.کارکردهای وقف درجنبه های مختلف اقتصاد مانند تولید واشتغال ، توزیع درآمد وکاهش فقر ، کمک به بودجه دولت و....موضوع قسمت پنجم است. درقسمت ششم ، مقاله با جمع بندی ونتیجه گیری پایان می پذیرد.
-2تعاریف
ماده 55 قانون مدنی در مقام تعریف حقوقی واصطلاحی وقف می گوید: » وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس ومنافع آن تسبیل شود
وقف که از جمله عبادات و از صدقه ی جاریه است، در لغت به معنی ایستادن - منتهی الارب - و در اصطلاح فقهی به معنی حبس عین ملکی است بر ملک خدای تعالی که ملکیت از مالک ملک به خداوند منتقل می شود. - لغت نامه ی دهخدا ذیل ماده ی وقف - . به عبارتی دیگر: ماندن اصل مال وجابجایی منفعت آن، تا مردم از منافعش بهره مند شوند.
وقف در لغت نامه، نگهداشتن و حبس کردن چیزی معنی شده است و می توان به بیان ساده چنین تعریف کرد:هنگامی که موضوعی مادی که دارای نقش اقتصادی نیز باشد توسط فردی برای مصرف در منظوری خاص در مدت زمان از حال وآینده نامحدود در نظر گرفته شود می توان گفت فعل وقف حادث شده است و چون هر فعلی در هر جامعه ای زمانی مقبولیت اجرا می یابد که در چارچوب قانون و عرف آن جامعه مجاز تلقی شود و جای شدن آن فعل اثبات نقص قانون را نگردد و چون در تعریف وقف گفتیم اختصاص موضوعی مادی برای مصرف در زمان حال تا آینده نامحدود در منظور نظر واقف در آن امری محال نیست بنابراین باید حکم کرد واقف در انجام وقف نیت خود را در چهارچوب قوانین زمان حال جامعه شکل دهد
وقف در واقع عملی است الهی که شخص در کمال صحت و سلامت عقل و اندیشه، تمام یا قسمتی از مال و جان خویش را بی آنکه انتظار دریافت پاداشی را داشته باشد با تمام وجود و عشق و برای رضای خدا به همنوع یا همنوعان خویش می بخشد
یک تعریف که جنبه حقوقی دارد به صورت زیراست:» وقف عملی حقوقی است که به موجب آن شخص - اعم از شخص حقیقی یا حقوقی - عین مالی را از مالکیت خود خارج نموده از هرگونه نقل و انتقال- اعم از نقل و انتقالهای ارادی مانند اقسام معاملات و نقل و انتقالهای ق هری مانند توارث و سایر تصرفات بطور کامل مصون نگاه می دارد و منافع آن را در راههای خداپسندانه و امورخیریه بطور دایم به جریان می اندازد تا افراد محدود و معین و یا نامحدود و غیر معین به صورت بلا عوض از منافع بهره مند شوند
-3 مبانی نظری وقف8
وقف یک پدیده اجتماعی است که با محیط جغرافیایی و نظام ارزشی و هنجارهای فرهنگی یک جامعه در ارتباط است. وقف می تواند بر نظام اجتماعی و رفتارهای سیاسی و فرهنگی اثر گذاشته و به حل مسائل جامعه کمک کند و همچنین از نهادها و موسسات اجتماعی و کارگزاران فرهنگی تاثیر بگیرد به همین جهت دست اندرکاران مسائل سیاسی و اجتماعی می توانند وقف را از نگرش و دیدگاه خود مورد بررسی و کنکاش قرار داده و به تعریف نظری عملیاتی، مطابق با هنجارهای اجتماعی بپردازند.
