بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از موضوعاتی که امروزه در زمینه پیشگیری وضعی از جرایم مورد توجه واقع شده قاعده مقدمه حرام یا قاعده سد ذرایع است.این قاعده به این معنا است که هرچه حرام است طرق و وسایل منتهی به آن حرام است و درواقع اسلام خواسته است از طریق منع توسل به طرق و وسایل منتهی به حرام، مقدمات و زمینههای ارتکاب کارهای حرام را از میان بردارد و نهایتا موارد وقوع محرمات را تا آنجا که ممکن است کاهش دهد.
قاعده سد ذرایع ، وجوب مقدمه واجب و حرمت مقدمه حرام نیز در جهت پیشگیری وضعی از بزهکاری مورد بررسی قرار میگیرند . مسلمانان این قاعده را زیر عنان " سدذرایع " مورد مطالعه و تحقیق قرار دادهاند و با وجود مخالفت هایی که با حجیت آن به عمل آمده، در مواردی آن را به کار گرفتهاند و برخی آثار فقهی برآن مترتب کردهاند. موافقان و مخالفان سدذرایع هرکدام برای اثبات درستی دیدگاه خود به دلایل فقهی و عقلی متوسل شدهاند.در این تحقیق بر آن هستیم که تعریفی از سدذرایع بیان کنیم و دلایلی بر حجیت آن بیاوریم
-1 مقدمه
هدف از سد ذرایع حفظ مصالح و دفع هرگونه مفسده است.براساس این قاعده، هرچه حرام است،راه و وسایل رسیدن به آن نیز حرام است.این قاعده که با عنوان »سد ذریعه«یا»سد ذرایع«مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته و با وجود مخالفتهایی که با حجیت آن به عمل آمده،در مواردی که به کار گرفته شده،برخی آثار فقهی بر آن مترتب بوده که از نگاه جرمشناسی نیز جالب توجه است؛زیرا این عنوان بر بخشی از آموزههای پیشگیری وضعی،در دانش جرمشناسی منطبق است.از نگاه برخی فرقههای اسلامی که سد ذرایع را به عنوان یک قاعده میشناسند،شارع درصدد است تا از راه منع توسل به اسباب و وسایل منتهی به حرام،زمینههای ارتکاب حرام را از میان بردارد و وقوع جرایم را تا آنجا که ممکن است کاهش دهد.
این نوع نگاه به زمینهها و مقدمات بزهکاری و تلاش برای محدود کردن فرصتها و موقعیتهای منتهی به آن، تدابیر پیشگیری وضعی،در حوزه جرمشناسی را به ذهن تداعی میکند؛بنابراین لازم است،در مقدمه،اشارهای نیز به پیشگیری وضعی و ارتباط سد ذرایع با آن داشته باشیم.
-2 سد ذرایع در لغت
واژه سدّ«»، در لغت به معنای بستن و جلوگیری کردن مانع نمودن است ذرائع«، جمع »ذریعه« است و ذریعه در لغت به معنای وسیلهای است که انسان میتواند با کمک آن به چیزی برسد، و در اصطلاح دارای تعاریف مختلفی است که نزدیکترین و جامعترین تعریف به حقیقت عبارت است از: وسیلهای که ما را به سوی احکام پنجگانه تکلیفی رهنمون می نماید . پس معنای سدّ» ذرایع« بر حسب اصطلاح یعنی ترک کردن و جلوگیری کردن از هر وسیلهای که موجب رسیدن به حرام میشود.
-3قاعده سد ذرائع در اصطلاح حقوقی
یکی از فقها در باره مفهوم اصطلاحی قاعده سد ذرایع اعتقاد دارد که :ذریعه توسل به چیزی است که نتیجه آن مفسده است،به تعبیر دیگری از او»سد ذریعه،ممنوع کردن یک امر مجاز است،بدینمنظور که وسیله برای امر ممنوع دیگر قرار نگیرد.«وی استدلال میکند،ما در بحث از ذرائع، موضوعی ذیل عنوان فتح الذرائع نداریم؛بنابراین،فقط»سد ذرایع الی الحرام«موضوع بحث است
از دیگر فقها نیز در تعریف ذریعه میگوید: »ذریعه عبارت است از امر غیرممنوعی که از ارتکاب آن خوف وقوع در امر ممنوع ایجاد میشود -
هر چند در فقه امامیه فقط وجوب مقدمه واجب را به عنوان یک قاعده پذیرفتهاند و حرمت مقدمه حرام به عنوان قاعدهای کلی مورد قبول نیست؛مگر آنکه از باب تجربی،چنین حرمتی قابل توجیه باشد
به نظر میرسد اختلاف مذکور،درباره مفهوم ذریعه یک اختلاف لفظی است.با توجه به اینکه دستورات شارع در قالب اوامر و نواهی ظهور و بروز مییابد و جرایم در قالب فعل یا ترک فعل محقق میشود؛بنابراین ترک مقدمه واجب یا انجام مقدمه حرام، هر دو میتواند ذیل شمول موضوع سد ذرایع به بحث گذاشته شود،درنتیجه دیدگاه اول منطقی و موجهتر بوده و بر دیدگاه دوم ترجیح دارد.
شارع گاهی انجام عملی را حرام کرده و بر ارتکاب آن مجازات مقرر داشته و گاهی انجام عملی را واجب نموده و بر ترک آن مجازات مقرر کرده است.برای مثال ، کشتن یک طفل ممکن است از راه مسموم کردن یا غذا ندادن به او محقق شود.مسموم کردن طفل،یک عمل حرام و غذا دادن به او برولیّ یا سرپرست وی واجب است.
در دیدگاه مقابل عده ای هستند که معتقداند که ذریعه،وسیله و راه رسیدن به هر چیزی است،اعم از آنکه مشروع و مجاز باشد یا ممنوع و غیرمجاز.قرافی ، ابن قیم الجوزیه و ابن فرحون این دیدگاه را دارند
قائلین به این نظر میگویند سد ذرایع همانگونه که گاهی واجب است،در مواردی نیز حرام،مکروه،مستحب یا مباح است؛ بنابراین همانگونه که تأمین وسیله رسیدن به حرام،حرام است،تأمین وسیله انجام واجبات نیز واجب است.از نگاه این گروه موضوعات احکام بر دو قسم است:دسته اول؛ مقاصدی که به خودی خود دربردارنده مصالح و مفاسدند و دسته دوم؛وسایلی که ابزار و راههای رسیدن به مقاصدند؛بنابراین تحصیل وسایل رسیدن به واجب،واجب است و کسب وسیله رسیدن به حرام نیز حکم حرمت را دارد
-4مفهوم مقدمه حرام
هرگاه رابطه دو چیز به گونهای باشد که وجود یکی از آنها متوقف بر دیگری باشد، متوقف را»ذی المقدمه«و دیگری را»مقدمه«میگویند؛بنابراین مقدمه چیزی است که امر دیگری بر آن متوقف باشد.بهاینترتیب،منظور از مقدمه حرام چیزی است که برای تحقق حرام اجرای آن در خارج،لازم است.محقق خویی به نقل از استاد خود - علامه نائینی - میگوید:»رابطه میان حرام و مقدمه حرام،از سه حالت خارج نیست:
نخست اینکه میان مقدمه و ذی المقدمه اراده و اختیار فاعل قرار نگرفته و مقدمه علت تامه برای ذی المقدمه است؛به گونه ای که با انجام گرفتن مقدمه،ذی المقدمه به گونه قهری واقع میشود و با انجام گرفتن مقدمه،ترک آن ممکن نیست - مقدمه موصوله - ؛ دوم اینکه میان مقدمه و ذی المقدمه اختیار و اراده فاعل قرار گرفته و مکلف با اجرای مقدمه قصد رسیدن به ذی المقدمه را دارد؛به گونهای که پس از انجام دادن مقدمه قادر به اجرای ذی المقدمه میشود - مقدمه توسلی - ؛سوم اینکه میان مقدمه و ذی المقدمه، اراده و اختیار فاعل قرار گرفته؛ولی اجرای مقدمه به قصد رسیدن به حرام نیست و پس از اجرای آن بهرغم تمکن از ارتکاب ذی المقدمه،از اجرای آن منصرف میشود
1-4 فایده قاعده مقدمه حرام در فقه
ثمره بحث قاعده مقدمه حرام این است که اگر حکم شرعی نباشد نمیتواند اراده و نهی مولی را قصد امر یا قصد ترک کند. این ثمره، زمینه سازی میکند تا کار را به مولی نسبت بدهد که این، موجب ثواب و عقاب میشود. پس این ثمره برای ملازمه کافی است. در نواهی توصلی هم چون ترک میکند فقط عقاب نمیشود ولی اگر این را ترک کرده و مستند به مولی هم بکند ثواب هم می برد.
بنابراین حرمت عقلی مقدمه تولیدیه، قطعی است و حرمت شرعی هم بعید نیست. فرق مقدمه حرام و واجب این است که در مقدمه واجب، بحث تولیدی و غیر تولیدی نیست اما در مقدمه حرام، مقدمه تولیدیه با تعریفی که ارائه کردیم حرام است.
