بخشی از مقاله
چکیده
هنرصنعت- مُهر و مُهرنگاری با توجه به محتوی و کارکرد آن، تأکید در رعایت اصول اخلاقی در تعهد و پایبندی آن به اصول مورد قرار داد است و در این راستا، حضور جلوه خداوندی در قالب نوشتار با توجه به کارکرد معنوی آن از اهمیت خاصی در فرهنگ اجتماعی و حقوقی برخوردار بوده استهدف. از این تحقیق بررسی کارکرد معنوی مُهرها و همچنین جلوههای نوشتاری در تأسی از ذکر خداوند است. آیهها، ادعیهها، احادیث در ذکر خداوند در قالب رویکرد اجتماعی و اخلاقی در رعایت تعهد و پایبندی قراردادهاست.
این پژوهش با روش توصیفی، تحلیلی و تاریخی و شیوه گردآوری پیمایشی، اسنادی و کتابخانهای است. این پژوهش در پی پاسخگویی به دوسوال است: الف: کارکرد معنوی در مُهرها چیست؟ ب: حضور جلوه خداوندی در قالب نوشتار به چه صورتهایی رخنمون شده است؟ نتایج این پژوهش نشان میدهد که در ازمنه گذشته، قشرهای مختلف جامعه خود را موظّف میدانستند که هم در جهت تأسی و توکل به خداوند برای انجام معاملات و امور دیگر، مدد گرفتن از ایشان در انجام آن، صدق و تأیید قراردادها و همچنین ایجاد حس امنیت و اطمینان، نام خداوند را در قالب آیات کوچک، ادعیهها، ذکر اسماء متبرکه و ندا قرار دادن خداوند بر پهنه مُهرها، اسناد و مکاتبات سجع نمایند و این ویژگی به عنوان سنتنوشتاری، فرهنگی، اجتماعی و حقوقی بر پهنه مُهرها بر ارزش آن میافزاید.
1 مقدمه
مُهر به عنوان شیئی اقتصادی آیینی، دو ساحت از ارزشهای نمادین جامعه را در خویش متجلی میسازد. ارزشهای اجتماعی- اقتصادی مالکیت، به یاری ارزشهای دینی آیینی، بنیانی استوارتر مییابند. هنر- صنعت مُهرنگاری، هدفی جز اتصال و اتکال به نیروی الهی ندارد و »صدق و تأیید« که هدف و محتوای این هنر و خرده فرهنگ میباشد، از مهمترین ابعاد روابط اجتماعی و جامعه شناختی است. وّدت،م دوستی و وفای به عهد و پیمان را صحه میگذارد.
موزه میرزا محمد کاظمینی یکی از چند موزه مُهر، سکه و اسناد خطی کشور میباشد که در شهر یزد واقع است و مُهرهای دورههای مختلف، به طور ویژه صفوی و قاجار را در خود داردانواع. مهرها در هنر ایران شامل: مُهر خرمن - مُهر انبار - ، مُهر داغ، مُهر انگشت، مُهر انگشتریها،شانه مُهر، تاج مُهر، نگین، مُهر آویزهای - مُهر حلقهای - ، مُهرهای کوبهای، مُهر چند لتهای و مُهرهای پرسی است - مهرنگار، :1394 صص. - 58-47
به طور کلیمُهرها را میتوان به دو گونه مُهرهای" رسمی و سلطنتی" و مُهرهای" شخصی - غیر رسمی - " تقسیم بندی نمود. در مورد پیشینه پژوهش،مُهرهایی که در قالب کتب و مقالات مورد بررسی قرارگرفتهاند، به طور ویژهبه بررسی ُمهرهای دوران صفویه و قاجار پرداختهاند که محتوای آناهشامل خوانش مُهرها و تصاویر آنهاست. جدی - 1387 - در کتاب »مهر و حکاکی در ایران« به جنبه هایاریخیت مُهر در ایران پرداخته، ریاضی و ابوترابی - 1388 - در مقاله مُ»هرهای ایرانی«نیز به شرح تصاویر مُهرها و همچنین به توضیح متن مُهرها توجه نموده است.
شیخ الحکمایی - 1390 - در سخنرانی »بررسی کاربردمُهرها در دوره اسلامی« به جنبههای محتوایی مُهرها به اختصار پرداخته و قائم مقامی - 1348 - در مقاله مُ»هرها، طغراها و پادشاهان ایران از ایلخانان تا پایان قاجاریه« به جنبهای تاریخی مُهرهای ایلخانی پرداخته است. کریم زاده تبریزی - 1357 - در مقاله »حکاکان و نگین تراشان« به ساختار کاربردیو ابزاری مُهرها پرداخته و گلچین معانی - 1357 - در مقاله مُ»هر و نقشمُهر« به بررسی تکنیکی ساخت و همچنین شرح تصاویر مهر پرداخته است.
مهرنگار - 1392 - در مقاله »بررسی مؤلفههای زیبایی شناسی حروف نگاری درمُهر با ذکر »لااله اله االله الملک الحق المبین« به بررسی جنبهای زیبایی شناسی برخی مُهرها پرداخته است. همایون فرخ - 1349 - در مقاله مُ»هرها و نشانههای استوانهای ایران باستان«به توضیحات مُهرهای استوانهای و متون نگاشته شده بر روی آن توجه نموده است.
با توجه به اینکه ساخت، طراحی و نگاشتنمُهرها بر اساس سنت ناب ایرانی، اسلامی بوده است، برای تأیید اسناد، التزام، رعایت و پایبندی به قراردادها از اذکار خداوند استفاده میکردندکه به عنوان مُهر مؤید بر تمام شقوق زندگی اجتماعی و حقوقی بوده است. راهکار و پیشنهادی که میتوان با برگرفت از این پژوهش بدان استناد نمود، تعیین راهها و شیوه هایی امروزی در بازتاب حضور خداوند به عنوان شاهد همیشگی است که بالطبع طرفین را ملزم مینماید که از حدود الهی تجاوز ننمایند.
-2مُهرها و هویت اجتماعی
مُهرهای سنتی - انگشتری - که میتوان آن را یکی از گستردهترین هنر- صنعت در جوامع گذشته نام برد، هم از منظر اعتقادی و هم از منظر روابط تجاری، کلیات شمول و شئون اجتماعی را در مینوردد. مُهرهای سنتی را میتوان یکی از شاخصترین کاربرد هنر در جامعه با کارکرد محتوایی دانست. موضوع جامعه شناسی هنر عبارت است از تحلیل روابطی که به شیوه تجربی، میان گرایشهای گوناگون یک هنر یا میان سبکهای هنری قابل اثباتاند. مثلا تبیین روابط میان فنون و ابزار ساخت اثر هنری و انگیزههای جامعه شناختی یا دینی که الهام بخش هنرمندان در یک دوره تاریخی بوده است - مهرنگار، 1394، . - 37
»هنر را با تمام گستردگیاش میتوان به پایه مبانی جهان بینی و ایدئولوژی هنرمند یا به ساخت طبقاتی مخاطبان و مصرف کنندگان هنر ارجاع داد. شرایط دست به دست هم میدهد تا یک پدیده به وضوح بپیوندد و خاستگاه اجتماعی هنر، از مواردی است که در روند تکامل و گستردگی آن حائز اهمیت است. یک اثر هنری به عنوان اثر هنری، جایگاهی پیدا نمیکند مگر در پرتو همکاری شبکه پیچیدهای از کنش گران اجتماعی« - هینک، 1378، . - 88 در عرصه زندگی اجتماعی در گذشته، برخی افراد با توجه به شغلهای مختلف و میزان کاربری آن در جامعه، به نسبت افراد دیگر دارای اعتبار و منزلت بودهاند و باتوجه به هویت اجتماعیشان، اسناد را مهمور مینمودند.
-3کارکرد معنوی مُهرها
»کاربرد« در هنر به معنای "شیوه"، "تکنیک" و "روش اجرا" است. که شامل مواد و متریال مختلف میباشد. در مُهرهای سنتی - انگشتری - "نوشته" و "نقش" بر روی مواد اثر پذیر - فلز - اجرا میگردند که نوشتار و نقوش به عنوان عنصر "نوشتاری" و "تزئینی"دارای، بُعد کاربردی است. کارکرد همان "محتوا" و "مفهوم"1 است که مرحله والاتر از تصویر، نقش و شیوه اجراست. در واقع کارکرد، هدف غایی و جان مایه شکل گیری اثر هنری و سنتی در گذشته است.
مفاهیمی را از روح هنر ایرانی- اسلامی نشأت گرفته و دارای بُعد "لاهوتی" است و نه "ناسوتی". از منظری دیگر کارکرد، "حقیقت و روح" شاکله اثر است و از "واقعیت"نوشتار و تصویر والاتر است. زمانی که از کارکرد در اثر هنری صحبت میشود، مفاهیم و ارزشهای والای معنوی است که به عنوان دست آویز حرکتی هنرمند، اثر هنری یا بُعد" کاربردی" را شکل میدهد - مهرنگار،1394، . - 8 با توجه به بررسیهای صورت گرفته از نمونه مُهرهای گردآوری شده، موارد ذیل به عنوان کلیدی برای گشودن درهای الهی به عنوان یک اصل و سنت جاویدان، سرمشق هنرمندان این عرصه بوده و التزام به آن به عنوان فریضه دینی محسوب میشده است:
-1 -3 صداقت و امانتداری انسان گذشته بر خود فرض میشمرده که اصول و قواعد حاکم بر جامعه را با فرهنگ معنوی خود گره بزند و از این طریق، پل و واسطهای بسازد تا به گونهای تضمین و امنیت امور دنیوی خود را رقم بزند. دین اسلام به عنوان دین کامل در تمامی امور اجتماعی صداقت و درستی را توصیه نموده و آیات و احادیث و روایاتی را در پیش روی مسلمین قرار داده است تا به تأسی و پیروی از آن به آرامش روانی و معنوی دست یابند. کلمه »صدق« مشتقات دیگری هم دارد، مثل صَدیق - دوست - که در رفتاری با تو راست و به تو خیانت نمیکند و دروغ نمیگوید. »صدقه« یکی دیگر از کلمات و مفاهیمی است که از صدق اشتقاق شده است. »صدقه« در متون دینی و اسلامی انواعی برای صدق، درستی و راستی عنوان گردیده است:
الف-راستی نیّتأ در مراودات و معاملات در گذشته، نیّت افراد بر سلامت و درستی نوع عمل مورد توافق بوده است.
ب- راستی در گفتارب در مورد توافقات مادی و در کنار نیت پاک، راستی و صداقت در کلام، شرط لازم برای انعقاد آن بوده است.
ج- صداقت در کارت در انجام امور و کارها، صداقت، شرط اصلی برای انجام آن بوده و معاملات نیز به عنوان تبادلهای مالی و ... با صداقت مستحکمتر میگردیده است.
-2 -3 وفای به عهدث پیامبر اسلام - ص - ، امام علی - ع - ، امام صادق - ع - و امام رضا - ع - در احادیث متنوع و اثرگذاری، التزام به وفای به عهد و رعایت حقوق یکدیگر را سفارس نمودهاند.
-3 -3 عبودیت و بندگی و احساس ناتوانی در مقابل خداوند
