بخشی از مقاله
چکیده:
تاریخ ادیان توحیدی نشان میدهد که پیامبران بزرگ الهی همواره در موقعیتهای گوناگون تبلیغی از مناظره بهره بردهاند. قرآن کریم نیز بر لزوم مناظره نیکو تأکید نموده است. در عصر رضوی با توجه به رواج شبهات به دلیل نهضت ترجمه، درگیریهای معتزله و اشاعره و مخالفتهای واقفیه، امام رضا - ع - فعالانه وارد عرصه مناظره شدند و انقلاب فکری عصر خویش را هدایت نمودند.
در این پژوهش کارکردهای این مناظرات در سه بخش جداگانه کارکردهای معنوی، کارکردهای عقلانی وکارکردهای معنوی و عقلانی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. هدایت انسانها، ایمان آوردن مناظرهکنندگان، معرفی قرآن به عنوان محور قول و فعل مسلمانان، معرفی صحیح پیامبران و معرفی مقام امامت از کارکردهای معنوی مناظرات ثامن الحجج - ع - است.کارکردهای عقلانی مناظرات آن حضرت عبارتند از: ارائه الگوی عقلانی دعوت به سوی خدا، ایمان آوردن افراد با استدلال های عقلی حضرت، آموزش و ترویج مناظرات مبتنی بر عقلانیت و همچنین چگونگی برخورد با مغالطهها، استفاده از تفکر انتقادی برای ترویج عقلانیت، دعوت به پرسشگری، رابطه متقابل عقل و وجدان، بسط و ترویج آزاد اندیشی، پرورش عقلانی دانشجویان و طلاب.
در ادامه مقاله پیرامون کارکردهای معنوی و عقلانی بحث خواهیم کرد که شامل کادرسازی و تربیت شاگردان، استناد به منابع عقیدتی قابل قبول طرف مناظره، ترویج معنویت و عقلانیت با روش اقناع تدریجی، تأکید بر نقش زبان در ترویج معنویت و عقلانیت میباشند.
علی بن موسی الرضا - ع - با استفاده از مناظرات، انقلاب فکری عمیقی را در دو بعد معنوی و عقلانی ایجاد نمودند. مناظرات ایشان دارای رهنمودهای عملی و کاربردی فراوانی برای جامعه اسلامی است. بویژه در سیاستگذاریهای مسئولان جامعه اسلامی در عرصههای های آموزشی، فرهنگی، سیاست خارجی و... مفید و کاربردی خواهد بود.
مقدمه
مناظره، مکالمه و گفتگویی است دوطرفه که هریک از طرفین با استدلال و ارائه براهین سعی میکند برتری و فضیلت خویش را بر دیگری به اثبات برساند
گفتگو، مناظره و احتجاج از همان آغاز آفرینش، از اساسی ترین ابزارهای ارتباط جمعی انسان ها برای تفهیم و تفاهم بوده است. تاریخ ادیان توحیدی نشان می دهد که پیامبران بزرگ الهی نیز همواره در موقعیت های گوناگون تبلیغی از این ویژگی عمومی و فطری بشر بهره های فراوان برده اند - اسدی ، . - 86 :1387 در قرآن کریم احتجاج حضرت نوح، هود، صالح، ابراهیم، لوط، شعیب، موسی و عیسی علیهم السلام با کافران قوم و مخالفان فکری خود، در سوره های هود ، شعرا ، مریم ، انعام ، بقره و طه بیان شده است.
قرآن کریم با قاطعیت تمام بر گفتگو و مباحثه ی منطقی پای فشرده و تأکید بسیار ورزیده و با آوای توحیدی خویش ندا داد:» قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سوآء بیننا و بینکم الا نعبد الا االله و لا نشرک به شیئا ؛ بگو: ای اهل کتاب! بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم.« - آل عمران ، - 64
یکی از علل این سخن قرآن کریم ، دو فایده مهم مناظره و گفتگو است. اولین فایده مهم پایان دادن به دشمنی هاست
همانگونه که خداوند در آیه 34 سوره فصلت به پیامبر اکرم صلی االله علیه و آله می فرمایند : » خوبی و بدی یکی نیست همواره به گونه ای بهتر و خوبتر مباحثه و گفتگو کن تا کسی که میان تو و او دشمنی است چون دوست مهربان شود.« و فایده دوم زمینه سازی برای هدایت است
در این زمینه قرآن کریم می فرماید : فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه أولئک الذین هدئهم االله و أولئک هم أولوا الالباب؛ بندگان مرا بشارت ده، همان کسانی که سخنان را میشنوند و از نیکوترین آنها پیروی میکنند، آنها کسانی هستند که خداوند هدایتشان کرد هم آنها خردمندانند. - « الزمر ، 17 و - 18
با رحلت پیامبر صلی االله علیه و آله عوامل مختلفی موجب گردید تا ائمه اطهارعلیهم السلام به مناظره بپردازند ؛ به نظر می رسد دو عامل مهم تر از دیگر عوامل باشد اولین مورد آغاز فتح سرزمینهای دیگر است ؛ بسیاری از غیر مسلمانان یا تازه مسلمانان خواستار مناظره و گفتگو بودند این مسئله موجب گردید میان مسلمانان و مردم سرزمینهای فتح شده ، مباحثات و مناظراتی صورت گیرد ؛ و عامل دوم برداشت های مختلفی بود که از آیات قرآن صورت می گرفت
مناظره امام علیعلیه السلام با دانشمندان یهود درباره خدا و صفات او،گفتگوی امام حسن و امام حسین علیهما السلام با معاویه و دیگر شامیان، گفتگوی امام باقر علیه السلام با خوارج و مناظره های امام صادق علیه السلام و شاگردان ایشان با زندیقان از این قبیل است
در عصر رضوی هجوم فرهنگی بیگانگان افزایش یافت که یکی از مهم ترین دلایل آن نهضت ترجمه بوده است ؛ ترجمه آثار علمی بیگانگان از زمان امویان شروع شد و در عصر عباسیان بویژه در زمان هارون الرشید و مأمون به اوج خود رسید ؛ همانگونه که در این زمان وسعت کشوراسلامی به بالاترین حد خود در طول تاریخ رسیده بود. در این میان حضور مترجمان متعصب و سرسخت مذاهب دیگر مانند زردشتی ، صائبی ، نسطوری ، برهمنهای هند و رومیان نگرانی هایی درباره ورود عقاید غیر اسلامی و تأثیر پذیری جامعه از آنها ایجاد نمود محتوای کتابهای ترجمه شده شبهاتی را به همراه داشت.
با توجه بهجوّ عقل گرایی که در زمان مأمون اوج گرفته بود و درگیری معتزله - عقل گرایان افراطی - و اشاعره - نقل گرایان افراطی - و انشعابات این دو و سر برآوردن فرقه های گوناگون در آن دوره که منشأ آن رواج و توسعه کاربرد عقل در مسائل کلامی و دینی بود، حضور امام رضا - ع - برای تبیین و تحکیم مواضع شیعه و رفع شبهات از آن و رهنمون شیعیان بسیار ضروری و مفید می نمود
امام رضا علیه السلام با آگاهی از این خطرات و با حضور فعال در جلسات بحث های علمی که توسط مأمون برگزار می شد ، با رویکرد عقلانی خود سعی نمودند جلوی هرگونه انحراف احتمالی را بگیرند و برتری اهل بیت را نشان دهند. امام رضا علیه السلام برای مقابله با این خطرات انقلاب فکری عمیقی را ایجاد نمودند ؛ بخشی از این انقلاب فکری را مناظرات آن حضرت تشکیل می داد
با اثرگذاری مناظرات ثامن الحجج علیه السلام در افزایش معنویت و رشد عقلانی جامعه اسلامی خطرات ناشی از ورود امواج فکری بیگانه نیز دفع گردید
مناظرات علی بن موسی الرضا علیه السلام متعدد است در این میان مناظرات هفتگانه ایشان با جاثلیق ، رأس الجالوت ، هربز اکبر ، عمران صابی ، سلیمان مروزی ، علی بن محمد جهم و مناظره با ارباب مذاهب مختلف در بصره دارای اهمیت و شهرت بیشتری است
این مناظرات مورد توجه اندیشمندان و محققان مختلفی بوده است و در تألیفات خود به بیان متن این مناظرات پرداخته اند و یا آن را از زوایای مختلف محتوایی ، فنی ، کارکردی مورد بررسی قرار داده اند.
از جمله کتابهایی که محتوای این مناظرات را ذکر نموده اند می توان به عیون أخبار الرضا شیخ صدوق ، جلد 49 بحارالأنوار علامه مجلسی ، جلد 2 مسند الامام الرضا اشاره نمود. در سالهای اخیر ناصر مکارم شیرازی - 1388 - نیز درکتاب مناظرات تاریخی امام را علیه السلام با پیروان با مذاهب و مکاتب دیگر متن این مناظرات را ذکر نموده است.
همانگونه که بیان شد گسیختگی فرهنگی عصر ثامن الحجج علیه السلام موجب شد تا ایشان با رهبری حکیمانه خویش جریانهای فکری جامعه را از التقاط با افکار غلط و تحریف نجات دهند و برای دستیابی به این مهم یکی از راه های برگزیده شده توسط آن حضرت مناظره بوده است.
با در نظر گرفتن شدت و سرعت ارتباطات و اطلاعات در عصر حاضر و همچنین هجمه های همیشگی دشمنان و فرقه های مختلف مسئله التقاط و شبهه پراکنی بر ضد دین مبین اسلام خطری آشکار است که نمی توان به راحتی از کنار آن عبور نمود. برخورد صحیح و مقابله نتیجه بخش با این هجمه ها نیازمند آگاهی از شیوه های مبارزاتی و احتجاجی ائمه اطهار علیهم السلام و بویژه مناظرات امام رضا علیه السلام و همچنین کارکرد های آن است.
