بخشی از مقاله
چکیده:
آموزه های اقتصادی قرآن همچون سایر آموزه های قرآن کریم ابعاد زندگی انسان را فرا گرفته است، و خطوط اصلی روابط اقتصادی و حقوق اقتصادی افراد را تبیین نموده است. از ویژگی های مهم احکام اسلام که آن را جاودانه ساخته است، توجه به نیازهای ثابت و متغیر انسان هاست که نیازهای متغیر را بر اساس اصول ثابت در هر وضع متغیر با تعیین قانون مشخص ساخته است.
در این پژوهش کلیات و تعاریف مکتب اقتصادی قرآن منطبق با جهان بینی توحیدی و قواعد شرعی و کاربرد اقتصادی آنها، عقود اقتصادی، اهداف اقتصادی اسلام، اصول و راهبردها، مفاهیم عملی اقتصاد قرآنی همچون تأمین اجتماعی، مالکیت، تولید، کار، سرمایه گذاری، بهره وری، تجارت، محیط زیست، توزیع، فقر و ثروت، نفقه، ربا، مصرف، اقتصاد داخلی، مالیات، ثروت های عمومی، منابع طبیعی و درآمدهای عمومی مطرح گردیده است.
-1 مقدمه
مطالعه زندگی بشر در ادوار گوناگون تاریخ، گویای این حقیقت است، که یافتن شیوه های مناسب برای بقای بهتر و بیشتر، از مهم ترین دغدغه های خاطر تمامی انسان هاست و همواره برای نیل به این هدف، تلاش های فراوانی صورت گرفته و رنج های طاقت فرسایی تحمل شده است.
گستردگی، ظرافت و در هم تنیدگی شؤون گوناگون وجودی انسان از یک سو، و پیوندهای او با دیگر کاینات از سوی دیگر، آن چنان پیچیده و اعجاب انگیز است، که تمامی جستجوگران با فراست را به اظهار عجز از شناخت همه جانبه و دقیق انسان واداشته، و طنین فریاد »انسان موجود ناشناخته« را در زمین و زمان پراکنده است. در این میان، انبوه عظیمی از نظریات از سوی صاحب نظران در زمینه های گوناگون علوم انسانی، از جمله اقتصاد - که در آن ارائه راه های دست یابی به تولید، توزیع و مصرف بهینه کالاها و خدمات مورد توجه است - ، ابراز و در بوته نقد قرار گرفته است.
در کنار دنیای بزرگ و در خور مطالعه وجود انسانی، عالَم با عظمت، ژرف و قابل ملاحظه قرآن کریم، اعجاب هر اندیشمندی را سخت برمی انگیزاند، و به راستی که عالم قرآن کریم بسی گسترده تر و دارای افقی فراتر و اعماقی ژرف تر از گستره و عمق وجودی انسان و دیگر مظاهر طبیعی است.
اهمیت بررسی متفکرانه آیات قرآن کریم مراه با بهره گیری از حاصل تدبّرات اندیشمندان در آن، و به ویژه استفاده از افادات اهل بیت وحی - علیهم السلام - در این خصوص، بر نظریه پردازان اسلام شناس و بصیر در علوم انسانی پوشیده نیست، به همین دلیل، مباحث مبنایی اقتصاد از دیدگاه آیات قرآن کریم مورد بررسی قرار می گیرند.
-2 اهمیت و ضرورت تحقیق
قرآن کریم در آیات 58 تا 62 سوره بقره ضرورت آشنائی با علم اقتصاد را مطرح نموده است. قرآن بیان می کند که بنی اسرائیل تا قبل از ورود به بیت المقدس بیابانگرد بودند و با آزادی کامل عمل می کردند اما وقتی اجازه ورود به بیت المقدس را یافتند ملزم به مراعات شرایط و ضوابط زندگی شهری و قوانین اقتصادی شدند. در تفسیر، علامه طباطبائی معتقد است، شرایط زندگی در شهر بیت المقدس تسلیم بودن در برابر قوانین اقتصادی و حقوق شهروندی است که اگر تابع این قوانین همزیستی و حقوق شهروندی شوند ازهرج و مرج و متلاشی شدن نجات می یابند.
و اذا - قلنا ادخلوا هذه القَریه...منها... قولوا حِطّه... - - بقره /2 / آیات 58 تا - 61 ولی بنی اسرائیل با لجاجت و عناد خود از قوانین اقتصادی سرباز زده و به حدود الهی و حقوق مردم تجاوز کردند. - بقره - 61 /2 / قرآن آنگاه به رابطه میان مکاتب اقتصادی و جهان بینی در آیات 40 سوره غافر و 10 سوره اعراف پرداخته است.
- - و لقد کممکنّافی الارض وَ جَعلنا لکم فیها معایش قلیلاً مّا تشکرون - - اعراف - 10 /7 مؤمن آل فرعون می گوید: "ای قوم من این زندگی دنیا تنها کالائی ناچیز است و آخرت سرائی ارزشمند و پایدار است تنها با ایمان به خدا و حیات اُخروی و روز حساب و عدالت خدا در حسابرسی گناهکاران و فضل خدا در حسابرسی مومنان و توأم بودن ایمان و عمل صالح و مساوات زن و مرد در نزد خداوند زمینه پیوند تلاش اقتصادی دنیا و فروش کالای زندگی را به متاع ماندگار آخرت فراهم می آورد.
قرآن کریم تفاوت اقتصاد اسلامی با دیگر مکاتب اقتصادی را در همین رویکرد - دنیا گرایانه یا آخرت گرایانه - می داند. آیه 20 سوره شوری حکایت گر این موضوع است
مَن کان - یُرید حرث الاخره نَزد لَه... وَ من کان یُرید حرث الدنیا نوته منها... - - شوری - 20 /42 / در آیات 76 تا 78 سوره قصص آمده است.
وَ ابتَغِ - فیما آتاک االله الدار الاخره و لا تَنس نصیبک من الدنیا و احسن کما احسن االله الیک و لا تبغ الفساد فی الارض - هر چه خداوند به تو عطا نموده با آن به تحصیل سرای آخرت بپرداز و بهره هایی حلال از دنیا را فراموش مکن و همچنان که خدا به تو احسان کرده تا می توانی نیکی کن و در زمین فساد مکن. - قصص - 28/ .قرآن کریم شیوه های شناخت و تدبیر امور اقتصادی را این چنین مطرح نموده است.
وَ اذکرُوا اذا اَنتُم - 1 قلیلُ... و اَیّدکم بِنصره وَ رَزَقَکُم من الطّبیات - - انفال - 26 / 8/ - 2 یا ایها الذین آمنوا لا تَخونوا االله والرسول و تخونوا اماناتکم - - انفال - 27 /8 / - 3 واعلموااموالُکُمانما و اولادکُم فِتنه - - انفال - 28 /8 / 4یا - ایها الذین آمنوا ان تتقواالله یَجعل لکم فرقاناً - - انفال - 29 /8 /
-1-2تفقّه در احکام اقتصادی
در آیات متعددی خاطرنشان شده است، که ره وردهای وحی انسان را به حقایق هستی واقف و راه های نیل به سعادت و فلاح را به او می نمایانند، مسیر را برای او روشن ساخته، او را هدایت می کنند:
و نزّلنا علیکَ» الکتابَ تبیاناً لِکلﱢ شیء و هدیً و رحمهً و بُشری للمسلمین« - نحل: ; - 89 و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است.
از سوی دیگر، قرآن کریم بر فهم دقیق و عمیق معارف وحیانی با عنوان تفقّه» در دین« تأکید کرده است: فلولا» نفر من کلﱢ فرقه منهم طائفهٌ لیتفقّهوا فی الدّینِ و لیُنذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلّهم یحذرون« - توبه: ; - 122 چرا از هر گروهی از آنان - مؤمنان - ، طایفه ای کوچ نمی کند - و طایفه ای در مدینه بماند - تا در دین - و معارف و احکام اسلام - آگاهی یابند و هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آن ها را بیم دهند؟ شاید - از مخالفت فرمان پروردگار - بترسند و خودداری کنند.
در تفسیر این آیه کریمه، آمده است:مراد» از تفقّه، تفهّم جمیع معارف دینی از اصول و فروع است.« بر این اساس، اهتمام به تفقّه در دین، از جمله در قلمرو احکام اقتصادی، لازم و ضروری است.
-2-2 عملیات اقتصادی از دیدگاه قرآن: مظهری از عبودیت
از دیدگاه قرآن کریم، فعالیت های اقتصادی و مبادرت به بهره گیری از مواهب طبیعی برای تأمین معاش، می تواند یک عمل عبادی و مظهری از عبودیت خداوند متعال باشد. در آیه 15 سوره » ملک « آمده است:هو» الّذی جعل لکم الارضَ ذلولا فامشوا فی مناکبها و کلوا من رزقه و الیه النشور;« او کسی است که زمین را رام کرد، بر شانه های آن راه بروید و از روزی های خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست.
در این آیه مبارکه، پس از یاداوری نهایت رام بودن زمین و آمادگی کامل آن برای بهره دهی، ترغیب بلیغ به بهره گیری از آن شده است . به راستی، اگر تنها همین یک آیه برای ترغیب به پرداختن به طبیعت و استفاده از مواهب آن می بود، بر انگیزنده ای قوی برای تلاش های اقتصادی به شمار می آمد.
