بخشی از مقاله
چکیده
این نوشتار تحقیقی پیرامون اوي، مسکن کوچ نشینان ترکمن است. ترکمن ها خانه خود را اوي می نامند. این سازه با اندکی تفاوت در میان تمام اقوام ترك، مغول و تاتار در قسمت هاي وسیعی از سرزمین هاي خاور دور، آسیاي مرکزي و قسمت هاي وسیعی از شرق روسیه مورد استفاده اقوام کوچ نشین است. این شیوه پاسخی به نیازهاي اقتصادي و اجتماعی و به اقتضاي تحرك دائمی آنان است و کوچکترین واحد اجتماعی ترکمن ها یعنی یک خانواده را در خود جاي می دهد. اوي محل آسایش خانواده، مکانی براي نگهداري دام، انبار آذوقه، محل تهیه مواد لبنی و غذایی، انبار گندم و جو و جایی براي تولید صنایع دستی نیز می باشد
این سازه به دلیل متحرك و قابل نقل و انتقال بودن در گرو ه چادر طبقه بندي می شود. روش تحقیق مبتنی بر مصاحبه و پرسشگري و بررسی متون و منابع کتابخانه اي بوده است و با معرفی اجزاء و اسکلت اوي و تقسیم آن به دو قسمت اسکلت چوبی و روپوش نمدي، نحوه برپا کردن آن را شرح می دهد.
مقدمه:
کلمه - اوي، - OY در زبان ترکمنی به معناي آلاچیق می باشد و آن سازه اي با حجم مدور و قابل حمل است که مورد استفاده اقوام بیابانگرد و رمه گردان مغولستان، ترکستان، بخش هایی از شمال افغانستان و شمال شرقی ایران می باشد. در آسیاي مرکزي و مغولستان به نام خرگاه - Kherga - ، در روسیه کابیتا - - Kabita، ترکمنستان و مناطق ترکمن نشین ایران اوي و در مناطق آذري نشین ایران آلاچیق و در اصطلاح کلی یورت - - Yurt گفته می شود - سرتیپی پور، 1386، . - 10 اوي فضاهایی محفوظ تر، محکم تر و گرمتر از سیاه چادرها محسوب می شوند. اوي داراي سازه اي ساده و در عین حال ظریف که اصول مهندسی و انتقال نیرو در آن رعایت شده است.
ترکمن هاي دامدار از آلاچیقی که آن را اوي می نامند براي سکونت استفاده می نمایند. این شیوه از چادر متناسب با نوع معیشت، شرایط جغرافیایی و فضاي زندگی آنهاست - شریعت زاده، 1362، . - 80 اوي، که در ایران با نام آذري آن و آلاچیق شناخته می شود مسکن اولیه ترکمن ها بوده و با ساخت اجتماعی آنها کاملاً همخوانی دارد و بسیاري از جهانگردان که از قلمروي ترکمن ها عبور کرده اند، وجود این اوي ها را گزارش کرده اندمثلاً. فریزر یکی از اوي هاي ترکمن هاي گوگلان را توصیف کرده و به دقت ساختمان آنرا شرح داده است
در حال حاضر اوي تنها مورد استفاده ترکمن هاي کوچرو است و به ندرت یافت می شود چرا که همزمان با سیاست تخته قاپوي عشایر و ممانعت از کوچ ترکمن ها توسط رضاخان اوي را رها و به ساخت مساکنی که در اصطلاح ترکمنی به تام معروف است، روي آوردند که مصالح آن از خشت، سنگ، گل و به مرور زمان از حلب، ایرانیت و مصالح مدرن استفاده می شود. اوي، واحد مسکونی ترکمن هاي دامدار از اجزاء مختلف با کارکردهاي گوناگون تشکیل شده است و از دو نوع ماده اولیه چوب و پشم - نمد و طناب - تشکیل شده است که به معرفی آنها می پردازیم.
تشکیلات مسکونی در کل پاسخ ساختاري انسان به نیاز اولیه او یعنی در امان ماندن از حوادث طبیت است و به طور ترکیبی و تحققی، مفهوم فرهنگ تعلق در نمودهاي مختلف آن، چه در سطح فنی – ساختمانی و چه در بعد اعتقادي – شناختی را عرضه می دارد
جامعه عشایري ترکمن ها در طی چند دهه اخیر شروع به اضمحلال و فروپاشی نموده و در معرض فرایند شتابان اسکان و یکجانشینی قرار گرفته است بطوري که گروههاي کوچنده ترکمن به روستائیان و شهرنشینان کاملی تبدیل شده اند. با وجود آنکه ترکمنها، کوچندگی را کنار گذاشته و به روستاها و شهرها روي آوردهاند با وجود این تاثیر فرهنگ عشایري در زندگی آنها کاملاً مشهود است.
مطالعه در زندگی ترکمن ها نشان می دهد که کوچ ترکمن ها در گذشته از نوع افقی و در تبعیت از عرض جغرافیایی بوده است. علل کوچ را می توان در ارتباط با عواملی نظیر آب، مرتع، اقلیم و... دانست. به اعتقاد »ویلیام آیرونز«، ترکمن ها کوچ را به مثابه راهی جهت سازگاري سیاسی پذیرفتهاند و کوچ راهی است که با توسل به آن از دادن مالیات و سربازگیري سرباز میزنند
همزمان با اجراي سیاستی موسوم به »تخته قاپو عشایر« در زمان رضاخان، ترکمنهاي کوچنده اجباراً زندگی کوچ نشینی را رها ساخته و به یکجانشینی روي آوردهاند منتهی علیرغم یکجانشینی، گذار از معیشت مبتنی بر دامپروري به اقتصاد سنتی - زراعت _ دامپروري سنتی - و گذار از آن به اقتصاد نوین - کشاورزي و دامپروري مکانیزه توام با گسترش صنعت و خدمات - در نواحی مختلف متفاوت بوده و به تبع آن تحولات فرهنگی و اجتماعی جامعه ترکمن نیز به صور مختلفی انجام گرفته است - نظري، . - 1379 نتیجه آنکه به تغییر شکل خانه ترکمن و ترك زندگی آلاچیقنشینی منجر گردیده است.
یکی از مهمترین بخش هاي زندگی ترکمنها بحث خانه میباشد. چادر ترکمنها به شکل آلاچیقی است که »اويOY « نامیده می شود. شکل اصلی این واژه در فارسی الاچوق است ولی شکل هاي زیر هم مشاهده میشود: الاچوغ، الاچق، الچوق، آلهچوق و... که همگی از زبان ترکی دوره سلجوقی وام گرفته شده است. به دو معنا بکار رفته است -1 کلبه کوچک از شاخههاي درختان -2 چادر از پارچه یا پوست حیوانات بسیار ساده و اهلی که در فارسی کلاسیک - دري - بکار رفته است
این آلاچیق که در تمام آسیاي میانه تا اقصی نقاط چین بدون تغییر عمده دیده میشود، مطابق با احتیاجات زندگی ایلی ساخته شده است. هر خانواده همواره آلاچیق خود را در کنار آلاچیقهاي خانوادههایی برپا میکند که دامهایشان براي چرا در یک یا چند گله جمع میشوند. مجموعه این خانههاي ترکمنی را که در کنار هم برپا میکنند و در واقع می توان آن را یک واحد گلهدار دانست که »اوبه« مینامند
اوي به دو شکل »آق اويAQ _ OY « و »قرا اويQARA _ OY « مشاهده میگرددآق. اوي معمولاً براي زوجهاي جوان به پا می شد و خصوصیت این اويها، سفید بودن آن است که بعد از گذشت زمان در اثر تاثیر دود آتشی که در درون آن روشن میشد نمدهاي آن سیاه میشد. قرا اوي یاقار »ي اوي1 QARRI _ OY « بخشی دیگر از چادرهاي ترکمنی است که در اثر گذشت زمان، نمدها به رنگ تیره در آمدهاند
این چادرها با انواع دیگر چادر عشایر متفاوت است: سقف آن گنبدي و مدور بوده و از چوب براي داربست استفاده می شود. محیط یک چادر مناسب تقریبا 20 متر و قطر داخلی آن 6/5 متر است. سقف آن کروي شکل و داراي سه قسمت است که از بالا توينک، اوغ و طارم نامیده میشود و هر قسمت را با نمد مخصوصی میپوشانند که در روسیه به این نوع سقفها »کیبیتکا2« میگویند. براي اینکه چادرها در مقابل وزش باد مقاوم باشند آنها را با طناب هایی به زمین محکم می بندند . همچنین باید دري آنها برخلاف جهت وزش باد باشد. در روزهاي آفتابی زمستان نمدهاي آلاچیق را از جا میکنند تا نور و گرماي مطبوع زمستانی داخل آلاچیق شود. مواد اصلی تشکیل دهنده آلاچیق ها عبارتند از نی، چوب، موي بز، پشم و موي دم اسب
محدوده سکونتی و تاریخچه اسکان ترکمنها ترکمنها که یکی از ایلات مهم کشور بشمار می روند، در استان گلستان و شمالغرب استان خراسان جائی که به ترکمن صحرا مشهور است، سکنی دارند . این قوم در گذشته اينه چندان دور تماما ً به شیوه کوچ نشینی زندگی می کردند، که شالوده اقتصاد آنان عمدتاً مبتنی بر پرورشوسفندگ و بز و ندرتاً پرورش شتر، اسب و گاو بوده است. تا قبل از قرارداد آخال در سال 1881 که منجر به تعیین مرز بین ایران و روسیه گردید - گلی، 1366، 166 - ، این گروه به آنسوي مرز حتی تا کوههاي بالخان نیز کوچ می کردند. اما سخت گیري دولتین ایران وروس موجب شد که بتدریج قلمرو جابجایی هاي آنها فقط به خاك ایران محدود شود.
همزمان با اجراي سیاست اسکان عشایر کوچنده کل کشور - سیاست تخته قاپوي عشایر - در دهه نخست سال 1300 هجري شمسی ترکمنها نیز ناگزیر به اسکان شدند.
