بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش بر پایه راهبرد پیمایش و با هدف بررسی ادراك و تمایلات کشاورزان استان فارس نسبت به سبکهاي مدیریتی آب کشاورزي انجام شده است. نمونه مورد مطالعه 244 - نفر - با بهرهگیري از فرمول کوکران و نمونهگیري تصادفی ساده، از بین کشاورزان منطقه درودزن مرودشت در استان فارس انتخاب شدند. دادههاي مورد نیاز پژوهش با استفاده از مصاحبه ساختارمند و با کمک پرسشنامهاي حاوي سؤالات باز و بسته گردآوري شد.
روایی پرسشنامه مورد استفاده از سوي گروهی از متخصصان بررسی و تأیید شد و پایایی آن نیز با انجام یک مطالعه راهنما و بر پایه ضریب آلفاي کرونباخ 0/53 - تا - 0/74 مورد بازنگري و اصلاح قرار گرفت. یافتههاي پژوهش حاکی از آن است که کشاورزان مورد مطالعه از باورهاي منفعتگرایانه در خصوص آب و منابع آب کشاورزي برخوردارند.
از سوي دیگر اکثریت آنان تمایل و نگرش مثبت به مدیریت مشارکتی آب داشته و کشاورزان منفعتگراي متوسط، خواستار مدیرت مشارکتی از نوع تعاونی - تشکل - بودهاند. علاوه بر آن به منظور درك بهتر خصوصیات کشاورزان مورد مطالعه، از تحلیل خوشه اي استفاده شد. یافتههاي حاصل از تحلیل خوشهاي نشان داد با توجه به ویژگیهاي سن، سواد،بعد خانوار، و سبکهاي چهارگانه مدیریتی آب کشاورزي، کشاورزان مورد مطالعه را میتوان به سه دسته ریسکپذیر، سنتی و مالکان اشتراکی گروهبندي نمود.
مقدمه
مدیریت آب در بخش کشاورزي نیازمند پارادایم مدیریتی جدیدي مبتنی بر اهداف اجتماعی، ظرفیت سازي بجاي صرف تامین اهداف بیولوژیکی، و بیشینه سازي عملکرد است. چشم انداز جدید مدیریت آبیاري نشان از آن دارد که رفع مشکلات، تنها در گرو رفع مسایل فیزیکی نیست. بلکه یک سیستم آبیاري با مجموعه وسیعی از موارد مدیریتی سر و کار داشته که میبایست مورد توجه قرار گیرد
از این رو، مدیریت منابع آب کشاورزي میبایست مورد اصلاح و بازنگري جدي قرار گیرد. در این میان، بهرهبرداران - کشاورزان - به عنوان رکن اساسی و اصلی مدیریت آب کشاورزي نقش حیاتی و ویژهاي را بر عهده دارند که توجه به نظرگاهها، ادراکات، و دیدگاههاي آنان پیرامون سبکهاي مدیریت آب کشاورزي به مدیریت پایدار این بخش کمک خواهد نمود.
مطالعات مختلف تقسیمبنديهاي متفاوتی از سبکهاي مدیریتی آب کشاورزي دارند. برخی از آنها مدیریت آب کشاورزي را از سه طریق بخش عمومی یا دولتی، بخش خصوصی، و سازمان بهرهبران آب امکانپذیر میدانند - نجفی و شیروانیان، . - 1380 برخی دیگر چهار سبک عمده بخش عمومی یا دولتی، بخش خصوصی، مشارکتی و سازمان بهره-بران آب را در مدیریت آب کشاورزي قائل هستند
در سبک اول، مدیریت منابع آبی کشاورزي و آبیاري مدیریتی دولتی است. در این سبک کلیه امور مربوط به ساخت، نگهداري و بهرهبرداري از شبکههاي آبیاري و زهکشی بر عهده دولت بوده و با ساز وکارهاي دولتی برنامهریزي و اداره میشوند. بهرهبرداران - کشاورزان - در این سبک مدیریتی به صورت منفعل عمل نموده و به عنوان یک مصرف کننده صرف آب به حساب میآیند. از این رو هیچ فرصتی براي مشارکت آنان در فرآیند مدیریتی آبیاري دیده نشده است.
تجارب و مطالعات مختلف و متفاوت حاکی از آن است که مدیریت دولتی آب کشاورزي ناکارا و باري بردوش دولت بوده و با چالشهایی مواجه است - نجفی، 1378؛ نجفی و شیروانیان،. - 1380 بخشی از این معضلات ناشی از عدم تامین انتظارات کشاورزان توسط دولتها بوده است . - Satoh et al., 2007 - از این رو از اواسط دهه 1980، در ایران نیز همگام با سایر کشورهاي داراي اراضی و شبکههاي قابل ملاحظه آبی، دولت سعی در تغییر روابط حاکم بین سازمانهاي دولتی مسئول مدیریت تاسیسات آبیاري و جامعه کشاورزان نمود
سبک دوم مدیریت آب کشاورزي، توسط بخش خصوصی است. در این نوع مدیریت، یک شرکت و یا نهاد خصوصی به طو مستقل از دولت و کشاورزان، مدیریت، ساخت، نگهداري، بهرهبرداري، فروش شبکههاي آبیاري و زهکشی را بر عهده میگیرد. بخش خصوصی به صورت پیمانکاري عمل نموده و با عقد قرارداد با دولت اقدام به مدیریت آب مینماید. در این سبک مدیریتی نیز مشارکت کشاورزان در فرآیند مدیریتی آب به فراموشی سپرده شده است. برخی از کارشناسان و متخصصین بر این عقیده هستند که مدیریت بخش خصوصی با ساختار مدیریت آبیاري کشور که در برگیرندة تعداد زیادي کشاورزان کوچک است، تناسب ندارد.
سبک سوم در حال حاضر، در جهان به جریان اصلی مدیریت آبیاري تبدیل گردیده است. برنامه "مدیریت مشارکتی آبیاري" در پاسخ به نیازهاي موجود در مدیریت کارآمد منابع آب آبیاري در جهان، از سوي موسسه اقتصادي بانک جهانی، به مرحله اجرا درآمده است و نقش محوري در رویکردهاي اخیر کارایی و اثربخشی مدیریت منابع آبی در مناطق دچار کمبود آب ایفا میکند
رهیافت مدیریت مشارکتی آبیاري بر این فرضیه، تاکید دارد که بهرهبرداران آب، مناسبترین مدیران منابع آب، محسوب میشوند . مبناي نظري رهیافت مدیریت مشارکتی، این است که جدایی بهرهبرداران از بدنه مدیریتی منابع آب به عنوان مهمترین عامل پایین بودن کارآیی است
