بخشی از مقاله
چکیده
عدالت یکی از مهمترین ملزومات پیشرفت اسلامی ایرانی و به تعبیر روشنتر وجه تمایز پیشرفت اسلامی از پیشرفت و توسعه غربی است. از میان ابعاد عدالت - اجتماعی ،اقتصادی، سیاسی و قضایی - تمرکز مقاله حاضر بر عدالت سیاسی به عنوان اصلیترین لازمه پیشرفت اسلامی قرار گرفته است و بر این نکته تاکید می شود که زمانی پیشرفت به ویژه در عرصه سیاسی به عنوان یکی از مهم ترین و تاثیرگذارترین عرصه های حیات بشری محقق خواهد شد که عدالت سیاسی مورد توجه خاص قرار گیرد.
پیشرفت در عرصه سیاسی به معنای تعادل ،ثبات و انسجام سیاسی گرفته شد و ضمن تعریف عدالت و عدالت سیاسی به هدف اصلی پژوهش یعنی بررسی و شناخت اصلیترین ملزومات عدالت سیاسی در طراحی و تدوین الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت پرداخته شد و نسبت میان عدالت سیاسی و پیشرفت مورد بررسی قرار گرفت تا روشن گردید که این دو دارای رابطه تنگاتنگ هستند و با بهره گیری از مولفههای که به عنوان اصلیترین ملزومات عدالت سیاسی در مقاله برشمرده شد میتوان نهایتا به ارائه یک الگوی موفق و بیبدیل در عرصه سیاسی که مهمترین ویژگی آن اسلامی و عادلانه بودن آن است دست یافت.
-1 مقدمه
عدالت از جمله اهداف و ارزشهای اخلاقی و بنیادین اسلام است. اهمیت این اصل تا آنجاست که یکی از اصول مذهب شیعه محسوب می گردد. این اصل همواره از مهمترین مباحث برای نظام ها و مکاتب فکری گوناگون به شمار میرود و در منظومه تفکر اسلامی نیز از جایگاه رفیعی برخوردار است و در فلسفه سیاسی اسلامی نیز عدالت رکن اصلی نظام سیاسی به شمار می رود بنابراین برای سنجش پیشرفت کشور هیچ ملاکی به اندازه عدالت گویا نخواهد بود و در نتیجه میتوان عدالت را به عنوان ضامن بقای جوامع و نظام ها دانست.
در نگرش اسلامی تعاریف متعددی از عدالت وجود دارد که دو مورد آن مورد استفاده و توجه بیشتری قرار دارد:
یکی قراردادن هر چیزی در جای خود - وضع کل شئ فی موضعه - و دیگری رعایت استعدادها و شایستگی ها - اعطاء کل ذی حق حقه - می باشد .بنابراین میتوان مختصراً عدالت سیاسی را توزیع عادلانه قدرت و مناصب سیاسی دانست که میزان مشارکت نیز بر حسب استحقاق ،شایستگی و کارآمدی افراد صورت می گیرد و هر کس بر اساس قابلیت و توانایی در امور سیاسی دخالت می کند.
پژوهش حاضر درصدد است با روش توصیفی تحلیلی به مفهومشناسی عدالت و عدالت سیاسی از منظر تفکر اسلامی بپردازد و به این پرسش پاسخ دهد که مهمترین شاخصه ها و ملزومات عدالت سیاسی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چیست؟فرض بر این است که مهمترین شاخصه های عدالت سیاسی را می توان در سه مورد مشارکت سیاسی برابر، گزینش سیاسی برابر و امنیت سیاسی همگان قرار داد که هر کدام دارای زیر شاخه های مهمی هستند.
بنابراین هدف پژوهش شناسایی اصلیترین ملزومات عدالت سیاسی در الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت است. با شناسایی ملزومات عدالت سیاسی از منظر تفکر اسلامی نهایتا میتوان به یک الگوی بدیل اسلامی ایرانی در عرصه سیاسی دست یافت . عدالت سیاسی و پیشرفت در حیطه تفکر اسلامی دارای رابطه تنگاتنگ و نسبت تساوی هستند به این معنی که هر گاه در نظام سیاسی شاهد گسترش عدالت و بروز و ظهور شاخصه های آن باشیم به همان نسبت می توان انتظار پیشرفت در عرصه مذکور را داشت. در این پژوهش از منابع مکتوب و کتابخانه ای بهره گرفته شده است.
-2چارچوب مفهومی
با توجه به موضوع پژوهش در این قسمت به تعریف مفاهیم اصلی پژوهش یعنی عدالت، عدالت سیاسی و پرداخته می شود تا از این طربق دست یابی به هدف پژوهش که همانا شناسایی شاخصه ها و ملزومات عدالت سیاسی است ،تسهیل گردد.
2-1معناشناسی عدالت
"عدالت از نظر لغوی یعنی دادکردن،دادگر بودن،انصاف داشتن و دادگری
دراندیشه سیاسی اسلامی، کلمه عدل را با چند معنی یاد می کنند که عبارت است از : راستی، درستی، داد، موزون بودن، رعایت تساوی و نفی هر گونه تبعیض، قرار دادن و نهادن هر چیز در جای خویش ، رعایت حقوق افراد و دادن حق به حق دار، رعایت استحقاق ها در افاضه وجود توسط خدای متعال
دانشمندان و مکاتب اسلامی با تاسی به قران و سنت به تعاریف متعدد و مشابهی از مفهوم عدالت رسیده اند. همچون: :
-اعتدال گرایی، میانه روی و رعایت ملکات متوسطه
-تعادل سه قوه - عقل،شهوت،غضب - در نفس و مدینه و سپردن راهبری نفس و مدینه به خرد و خردمندان -راستی و راست کرداری
-تناسب و تساوی جرم با مجازات در حوزه قضا
-تامین مصلحت عمومی با بهترین وجه ممکن و اصلی ترین مبنای تامین عمران و امنیت
-تقسیم مساوی خیرات مشترک عمومی × -انصاف و حسن در مجموع
-حسن در مجموع و کمال فضائل و...
اما دو تعریف از عدالت بیش از دیگر تعریف ها در منابع اصلی و فرعی اسلامی و آرای دانشمندان متقدم، متاخر و معاصر یاد شده است:
-1 وضع کل شیء فی موضعه: قرار دادن هر چیزی در جای خویش × -2 اعطای کل ذی حق حقه: حق را به حق دار رساندن و ایفای اهلیت و رعایت استحقاق ها
2-2معناشناسی عدالت سیاسی ارتباط عدالت و سیاست به شکل گیری مفهوم عدالت سیاسی منجر می شود. سیاست به قدرت، چگونگی توزیع آن و نسبت آن با مردم و حاکمان می پردازد.
باید توجه داشت که عدالت در وجه سیاسی را نمی توان یکبار و برای همیشه تعریف کرد چراکه سیاست امری تاریخی و اجتماعی است و امر تاریخی و اجتماعی نمی تواند ثابت باشد لذا مدام در سیلان است. به همین سبب تعریف عدالت سیاسی در تاریخ و جامعه جدید کار آسانی نیست.
اما در این پژوهش سعی می شود در حدامکان تعریف جامعی از عدالت سیاسی ارائه شود.بنابراین منظور از عدالت سیاسی آن است که امور کشور به نحو شایسته اداره شود تا مردم در یک فضای عادلانه به زندگی خود ادامه دهند.برخورداری از برابری ،آزادی و امنیت و آسایش به عنوان حقوق طبیعی افراد جامعه تامین کننده این فضای عادلانه خواهد بود.
عدالت سیاسی به معنای کاربرد اصل عدل در عرصه های نظری و عملی سیاسی است و با مفاهیم سیاسی از یک سو ،مانند قدرت ،مشروعیت، آزادی، برابری، اطاعت و اجبار سیاسی و از سوی دیگر عناصر و نهادهای عینی اعمال قدرت همچون حکومت و روش تولید و توزیع قدرت سیاسی در ارتباط است.
در اندیشه اسلامی عدالت سیاسی مفهوم و بنیادی است شرعی، اخلاقی و برهانی که در یک نظام صحیح الهی -مردمی مشروع است. عدالت، فرماندهی حاکمان و فرمانبرداری حکومت شوندگان را قانونی می سازد و رفع محدودیت های ساختگی، مشارکت برابر و آزادانه عموم را در عرصه های سیاسی مهیا می کند.
عدالت سیاسی ابتدا به نهادهای سیاسی مربوط است،همان طور که عدالت اقتصادی و اجتماعی ،ابتدا به نهادهای اقتصادی و اجتماعی مربوط است. عدالت سیاسی نهایتا موجب بهره مندی حداکثری افراد از حقوق سیاسی می شود و در برخورداری آنها از مواهب و نتایج زندگی سیاسی تاثیر مثبت ایفا می کند و ،مظالم سیاسی را به حداقل رسانده و تعداد ستمگران و ستم دیدگان را کاهش می دهد.
برای تحقق عدالت سیاسی در جامعه و حکومت نیاز به پایه ها و بنیان محکمی است که قدرت پذیرش و توجیه کامل عدالت سیاسی را به مثابه ملاک تعیین کننده در این حوزه داشته باشند. این پایه ها را شاخص ها و ملزومات عدالت سیاسی می نامیم که با مفروض گرفتن آنها می توان از عدالت سیاسی سخن گفت و شرایط تحقق آن را برمبنای این شاخص ها فراهم نمود.
