بخشی از مقاله
چکیده
مقاله موضوع »کوچ درون خانه ای« را در چهار اقلیم ایران یعنی» اقلیم گرم و خشک« ، »اقلیم سرد و کوهستانی« ، » اقلیم گرمو مرطوب« و» اقلیم معتدل و مرطوب« مورد بررسی قرار خواهد داد . برای این منظور ابتدا خصوصیات و مشخصات اقلیمی و آب و هوایی هر اقلیم به اختصار توضیح داده خواهد شد تا شناخت اولیه نسبت به هر اقلیم حاصل شود و سپس به موضوع »کوچ درون خانه ای« به عنوان یک راهکار مناسب اقلیمی جهت رسیدن به آسایش در فصول مختلف سال در آن اقلیم خواهد پرداخت .
بدین ترتیب که در اقلیم گرم و خشک کوچ فصلی به صورت افقی از سمت شمال حیاط - زمستان نشین - به سمت جنوب حیاط - تابستان نشین - و همچنین در فصل گرما کوچ روزانه به صورت عمودی به سرداب و حوضخانه در زیر زمین و کوچ شبانه به صورت عمودی به پشت بام - مهتابی - اتفاق می افتد . در اقلیم سرد و کوهستانی در گونه ای از بناها کوچ فصلی به صورت افقی از سمت جنوب بنا - زمستان نشین - به سمت شمال بنا - تابستان نشین - ودر گونه ای دیگر کوچ فصلی به صورت افقی از سمت شمال حیاط - زمستان نشین - به سمت جنوب حیاط - تابستان نشین - و در گونه سوم از بناها کوچ فصلی به صورت عمودی از طبقه بالا به سرداب و حوضخانه در طبقه پایین تر - زیرزمین - را خواهیم داشت .
در اقلیم گرم و مرطوب کوچ فصلی به صورت افقی از فضاهای بسته - زمستان نشین - به فضای نیمه باز و ایوان - تابستان نشین - و همچنین درفصل گرما کوچ شبانه به صورت عمودی به پشت بام اتفاق می افتد و در اقلیم معتدل و مرطوب نیز کوچ فصلی به صورت عمودی از طبقه همکف - زمستان نشین - به طبقه بالا و ایوان آن - تابستان نشین - و در نوع دیگری از بناهای یک طبقه کوچ فصلی به صورت افقی از فضای بسته - زمستان نشین - به فضای نیمه باز و ایوانها - تابستان نشین - را خواهیم داشت. پایان بخش مقاله نیز اختصاص به نتایج بدست آمده دارد ، برای رسیدن به این منظور از مطالعات کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است .
مقدمه
در کشور پهناور ایران با مناطق اقلیمی متفاوت و شرایط متغیر آب و هوایی در فصول مختلف سال، معماری سنتی ایران راه حل ها و شیوه های منطقی و مناسب جهت فراهم نمودن شرایط آسایش انسان ابداع و ارائه نموده است .
در مملکتی که در قسمت اعظم فلات مرکزی آن در بیش از نیمی از سال قطره ای باران نمی بارد و تهیه و حفظ آب شیرین از معضلات همیشگی مردم این نواحی بوده و در سواحل دریای خزر با حدود دو متر بارندگی سالیانه و رطوبت بالای 80 درصد در اکثر اوقات سال ، که فعالیت و تحرک را از انسان سلب می کند و هم چنین در سواحل جنوبی کشور که از لحاظ شدت گرما و رطوبت ، دروازه جهنم نامیده شده است و بالاخره در نواحی کوهستانی که برف و سرمای شدید مخل زندگی در زمستانهای طولانی این منطقه است ، شاهد این هستیم که معماران سنتی این مرز و بوم به لحاظ تجربه چند هزار ساله اصول و روشهایی ابداع نموده اند که بدون استفاده از وسایل مکانیکی ، شرایط زیست محیطی ساختمانها را در مناطق مختلف آب و هوایی به شرایط آسایش انسان تا حد ممکن نزدیک کرده اند .
یکی از این روشهای منحصربه فرد در چهار اقلیم ایران ، طراحی خانه های چهار فصل است ، بدین معنا که اهل خانه در هر فصل معین از سال در قسمت خاصی از بنا سکونت می کنند که مناسب شرایط آب و هوای آن فصل میباشد و در فصل دیگر به نقطه دیگر از خانه نقل مکان میکنند که به آن» کوچ درون خانه ای « می گوییم و در تمامی اقلیم های ایران مورد بررسی قرار می گیرد ، با معرفی این تحقیق نتایجی بدست می آید که می تواند جهت تداوم معیارهای معماری گذشته این سرزمین پهناور ،الهام بخش باشد تا بدین وسیله وانجام تحقیقات بیشتر این ارزشها به فراموشی سپرده نشود و از این طریق بتوان رابطه ای بین معماری گذشته و حال یافت .
روش تحقیق
در این مقاله از دو روش تحقیق توصیفی و تطبیقی استفاده شده است و اطلاعات مورد نیاز از شیوه کتابخانه ای و میدانی بدست آمده است . در این روش با مقایسه و تطبیق چند پدیده نظری یا عینی به بررسی وضعیت آنها پرداخته و ضمن تحلیل تفاوتها و شباهت ها اقدام به جمع بندی و نتیجه گیری شده است.
مطالعات عمومی اقلیم گرم و خشک
دشتهای فلات که بخش عمده ای از مساحت کشور ما محسوب می شوند، عمدتا در نواحی مرکزی و شرقی قرار دارند . دو منطقه دشت کویر و کویر لوت در مرکز ایران واقع شده اند که به طور کلی لم یزرع و با بارندگی بسیار اندک میباشند [1]. خصوصیات کلی اقلیم گرم وخشک به قرار زیر است :
الف - آب و هوای گرم و خشک در تابستان و سرد و خشک در زمستان
ب - بارندگی بسیار اندک
ج - رطوبت بسیار کم هوا
د - پوشش گیاهی بسیار کم
ه - اختلاف زیاد درجه حرارت بین شب و روز
و - در نواحی کویری و حاشیه کویری بادهای توام با گرد و غبار
کوچ فصلی به صورت افقی در این اقلیم
میدانیم تطبیق شیوه های زندگی با شرایط اقلیمی از خصوصیات بسیار مهم تمامی اقلیم های ایران میباشد . نمونه بارز آن در این اقلیم در خانه های درون گرای این مناطق که به خانه های چهار فصل موسوم است مشاهده می گردد. اطاقهای اطراف حیاط این ساختمانها بنا بر فصل معین سال مورد استفاده قرار می گیرند .
نحوه انجام کار به این طریق است که سمت شمالی حیاط که آفتاب مایل زمستان به آن می تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است ، قسمت زمستان نشین میباشد و اغلب فعالیتهای روزمره اهل خانه در فصل سرد سال در این سمت بنا انجام می شود . زمستان نشین پیش از آنکه نام فضای معینی باشد به همه فضاهایی اطلاق می شود که در وجه شمالی حیاط ساخته می شوند تا از آفتاب زمستانی بهره گیرند . فضاهای اصلی زمستان نشین روی محور اصلی قرار گرفته و برای ورود بیشتر نور خورشید اغلب پنجره های آنرا از ارسی های بزرگ می سازند.
در تابستان عکس این عمل صورت می گیرد و اطاق های سمت جنوب حیاط که در سایه قرار دارند و خنک تر هستند ، محل سکونت افراد خانواده می باشد. این قسمت را نسار - سایه گیر و خنک - میگویند ، فضاهایی مانند سرداب و حوضخانه غالبا در زیر این قسمت قرار میگیرند. [2] روی محور اصلی تابستان نشین فضای نیمه باز یا تالار قرار می گیرد ، این تالارها و ایوان ها جز در مواقع خیلی سرد سال مهمترین فضاهای زندگی در خانه بوده اند و اگر چه همیشه تزئینات داشته اند ، با توجه به باز بودن و نفوذ گرد و خاک ، از تزئینات بسیار پیچیده در آنها پرهیز میشد.
معمولا ارتفاع قسمت تابستان نشین در این خانه ها زیاد است تا هوای گرم به بالا صعود کرده و هوای خنک تر در سطح پایین اتاق جایگزین شود . بادگیرها و هواکش ها نیز غالبا در همین قسمت بنا قرار می گیرند تا تهویه هوا بهتر صورت گیرد
شکل -1 خانه بروجردیها - ماخذ : [1] ، - 1388
کوچ روزانه به صورت عمودی دراین اقلیم
در روزهایی از تابستان که دمای هوا بسیار زیاد بوده و فضاهای تابستان نشین نیز گرم میشوند اهل خانه به سرداب رفته و از هوای خنک تر آن استفاده می کنند . سرداب فضایی است که در زیر قسمت تابستان نشین قرار دارد و در فصول گرم دمای سرداب به علت اینکه در زیر زمین است،از سایر قسمتها کمتر می باشد
