بخشی از مقاله
چکیده
اهمیت مسائل محیط شهری هیچ گاه به اندازه امروز، نگران کننده نبوده است.در تحولات و گرایش های نوین شهرسازی،نشانه هایی از توجه طراحان و شهرسازان به فضاهای شهری و احیای میدان های شهری دیده می شود،اغلب شهرهای امروزی علی رغم وجود فضاهای مردمی و سنتی قدیمی فاقد عناصری چون میدان شهری هستند. این میدان های پر ارزش طی دهه های گذشته دراثر بی توجهی،رونق و سرزندگی خود را از دست داده اند.
شهر و فضاهای مختلف آن ظرفی برای فعالیتها و رفتارهای ساکنین آن می باشند،چندو چون این فضاها وابستگی شدیدی به نحوه فعالیت و الگوهای رفتاری استفاده کنندگان دارد، میزان سازگاری فضاها بانیازها، نحوه فعالیت و رفتارهای جاری در آن معیار مهمی برای سنجش میزان سلامت،توانایی و هماهنگی یک جامعه میباشد،به بیان دیگر جامعه ایی که نتواند بستر مناسبی را برای ارضای نیازهای اعضای خود فراهم آورد نمیتواند ادعای دارا بودن غنای فرهنگی نماید.
در این میان،میادین شهری به عنوان مهم ترین ظرف فضایی زندگی جمعی در فضای باز شهرها،نقش بسزایی در ارتقای کیفیت حضورانسان در فضای شهری را ایفا می کنند.نیازهای شهروندان چه مادی و چه روحی-روانی،بسته به خصوصیات خود در فضایی خصوصی و خلوت یا عمومی و گروهی برآورده می گردند.اما در شهرهای امروزی بدقوارگی،بی نظمی ،ماشینیسم وآشفتگی چنان بر میادین شهرهای ما سایه افکنده که میادین کارکرد اجتماعی خود را از دست داده و صرفاً به فلکه هایی برای ارتباط و گذر ماشین ها تبدیل شده اند.
آنچه امروزه در مورد میدان های شهری مطرح است چگونگی فرم، نوع استفاده و پیوند آنها با بافت شهری است؛ در حالی که اکثر میدان های نوساز شهری در ایران فاقد طراحی صحیح برای این ویژگی ها است و تنها از جنبه معماری قابل بررسی است وبیشتر، محوطه ای است که به آن میدان اطلاق می شود و در عمل به اشغال وسایل نقلیه درآمده و به کلی تغییر شکل یافته است.یافتن راهی برای حیات دوباره عرصه های عمومی در شهرهای بزرگ و کوچک بی گمان چالشی بسیار بزرگ است، ولی از سویی این امر نیز به صورت بالقوه ارزنده و خوشایند است و نیاز به تعیین دوباره اولویت هایی دارد که در آنها مکان ها بر بناها و ترافیک تقدم داشته باشند.
-1مقدمه
آیا شهر و محیط شهری صرفاً جایی برای تفحص و گذراندن زندگی روزمره می باشد،یا محیطی برای زندگی اجتماعی و دور هم بودن ؟علل تنزّل جایگاه میادین در شهرهای امروزی چیست؟آیا فضای عمومی دیگری که بتواند جایگزین میادین باشد در شهرهای امروز وجود دارد؟آیا امروز در شهرها جایی برای دور هم بودن و زندگی اجتماعی هست؟مکان زندگی جمعی در شهر کجاست؟ نقش میدان از نظر هویت بخشی به شهرهاچگونه است؟به دنبال سوالات مطرح شده آنچه در این پژوهش مطرح است ،نارسایی هایی و معضلاتی است که امروزه در ترکیب گونه های شهری وجود دارد و منجر به حذف عرصه های حضور انسان در برقراری روابط و تعاملات اجتماعی شده است.
در حال حاضر شهرها به عنوان دستاوردهای تکنولوژیکی و هنری انسان به حساب می آیند ،به اعتقاد نگارنده فضاهای عمومی مهم ترین کانونهای شهر به حساب می آیند. این فضاها ، مکان هایی هستند که در آنها حضور جمعی، سرزندگی، برخوردها و کنش های متقابل میان افراد شکل می گیرد .و شامل تمامی بخش هایی از شهرند که مردم به آنها دسترسی فیزیکی و بصری دارند. بنابراین مرزهای این فضاها ، خیابان ها، پارک ها یا میدان ها با بناهایی که آنها را محدود می سازند، تعیین می شوند.
به تعبیر نگارنده درکی که اکنون از میدان در جامعه وجود دارد،فضایی است که از تقاطع چند محور اصلی و فرعی برای تفکیک حرکت سواره پدید آمده است و با ترکیبی از آبنما،فواره های آب ،فضای سبز و گاهی تندیسی شکل گرفته و هیچ اندیشه ایی برای حضور و حرکت انسانی وجود ندارد.شاید اصلی ترین دلیل کمرنگ شدن حضور جمعی در میدان نبود ابنیه و کاربری های مهم در بدنه وانقطاع مسیر عابر پیاده در بدن با میانه باشد که ناشی از ورود ماشین به قلمرو میدان است.
این مقاله سعی بر آن دارد تا فضای شهری را با حضور انسان و برقراری تعاملات اجتماعی که در کالبد شکل می گیرد محور قرار دهد .در این مقاله فرض بر این است که میادین شهری از مهمتری فضاهای شهری و عرصه زندگی جمعی و محل بروز تلقّی های هویتی برای ساکنین شهرها است.بنابراین میتوان نقش میدان را در شهرها سازمان دادن فعالیتهایی دانست که امکان بروز این فعالیتها در دیگر گونه ها میّسر نیست،یا اگر هم باشد با افت کیفیت مواجه است.
میدان،یکی از مهمترین عناصر مشترک انسان در تمام اجتماعات بوده است.عنصری که در تمام اجتماعات چه کوچک و چه بزرگ،و در تمام تاریخ و پیشینه شهرها وجود داشته است ، بطوری که در مقاطعی شهر بدون میدان شهر شناخته نمیشده است.امروزه در زمان معاصر بسیاری از عناصر فضاهای معماری تغییر کرده و تعریفها متفاوتی یافته است.
اکنون ما به عصری رسیده ایم که به نظر می رسد شیوه عملی معمارهایمان در هیچ یک از مبانی نظری قابل تعریف و توجیه نیست بلکه کارشان بر فرم ها و باورهای رایجی استوار است که برای عموم مردم هر دم ناخوشایندتر می شوند. این واقعیت که بناها یکی از نیازهای پایه ای انسان هستند، قابل قبول است. چرا که مردم و محیط صنعتی به فضای ساختمانی نیاز دارند، لکن در این رابطه پدیده ای هم وارد شده که در عمق تاریخ موجودیت بشر زاییده است و ما آن را معماری می نامیم .
همین پدیده است که می تواند یک خانه، یک پل،یک کارخانه، یک اداره، یک کارگاه و یک عبادتگاه را در مفهومی وسیعتر از آنچه که هستند مطرح نماید. بنابراین می توان گفت که مفهوم معماری عبارت است از ساختمانی که معنا و مفهوم داشته باشد. اما این رویکرد به معماری همیشه این جستجوی پاسخ این سوال را برای منتقدان در بر خواهد داشت که آیا می توان رای قطعی و متقنی درباره یک اثر معماری داشت؟
-2میدان شهری
واژه میدان به طور عام این گونه بیان شده است:میدان،مرکب از می+دان - پسوند ظرفیت - ،ظرف و آوند شراب و پیاله شراب خوری،در فارسی به معنای پیاله می است،عیش فراخ خوش،صفحه،زمین بی عمارت - دهخدا،. - 21955 :1377 میدان حاصل برآیند سه عنصر اصلی کناره و میانه و فعالیّتی است که مجموعه آنها هویّت میدان را تعریف می کند.[2]
به تعبیر کریر از میدان،ویژگیهای این فضا در ساختمانهای مذهبی نیز بروز می کند.این تعریف به شکل گیری میادین اولی درشهرها نظر دارد و با احتمال قوی،میدان را نخستین تمهید انسان برای استفاده از فضای شهری می داند.از نظر کریر میدان از تجمع خانه ها دورتادور فضایی باز به وجود می آید.این چیدمان،کنترل بسیاری را برای فضای درونی یا به حداقل رساندن سطوح خارجیو آمادگی دفاعی در برابر حمله های بیرونی میسّر می سازد.به گمان او میدان به مرور ارزشی نمادین یافت و نمونه ای برای ساختمان های مذهنی چون حیاط مساجد شد - پاکزاد؛. - 1388:446
میدان فضای باز وسیعی است که دارای محدوده ای محصور یا کما بیش معین است و در کنار راه ها یا در محل تقاطع آنها قرار داشته است،میدان دارای کارکرد ارتباطی،اجتماعی، تجاری،ورزشی ،نظامی یا ترکیبی از دو یا چند کارکرد مذبور بوده است - سلطان زاده؛. - 1385:82 یکی از ابتدایی ترین روش های طبقه بندی فضاهای عمومی شهری تقسیم آن به بخش اصلی فضاهای حرکت و فضاهای مکث است. در این روش فضاهای حرکت معبر وفضاهای مکث استقرار میدان نامیده می شود.
میدان یا حیاط عمومی شهر و محله از همان آغاز از عهد باستان گرفته تا به امروز،نقش جمع کردن خانه ها و عناصر شهری و محله ایی را داشته است.در واقع همین جمع شدن و گرد آمدن عناصر حول یک فضاست که میدان ایجاد می کند. زوکر مفهوم میدان را به عنوان جزئی زنده و پویا از شهر مرتبط با شرایط اجتماعی-اقتصادی و فنی در حال تغییر می داند و بر این عقیده است که میدان بر خلاف یک تابلوی نقاشی یا مجسمه در زمانی معین با آخرین اثر حرکت یک قلم بر تابلوی نقاشی یا با آخرین تراش بر پیکر یک مجسمه پایان نمی یابد.عناصرمیدان و ساختمان های محصور کننده آن در طول زمان تغییر می کنند.برخی ممکن است از میان بروند یا ویران شوند و بجای آنها عناصر یا ابنیه دیگری با ترکیبی متفاوت ایجاد گردد]توسلی بنیادی،.[43-44:1379
-3میدان و نقش آن در فضای شهری
میدان شهری ظرفی است که مظروفش شهروندان و وقایع شهری است.نقش میدان به عنوان گونه ایی از فضاهای شهری فراهم آوردن عرصه ایی با غلبه سکون به حرکت است.این فضا ضمن تمرکز بخشی به بافت و نمایان کردن کلیّت شهر،توان ارتباط دادن عناصر پیرامون و اختلاط کاربری ها را دارد.این اختلاط در میزان سر زندگیفضای شهری بسیار مؤثرّ است.
در مجاورت عناصر هوّیت ساز شهر ایرانیاسلامی- چون مساجد جامع،مساجد محلّه ها و تکایا و... این گونه فضای شهری توان تقویت صفت خوانایی را در شهر دارد و با ایجاد فضای گشادهایی بهمثابه حیاط شهری ،جمعیّت را به مکان ویژه ایی می خواند و به همگرایی و ایجاد گرانش در بافت منجر می شود.این فضا با آمیختگی کاربری ها و معانی زندکی اجتماعی به صورت نمودی مبیّن هوّیت شهری ایفای نقش می کند.لذا عدم توجّه این فضا و بی اقبالی آن در میان سرانه های شهری به بی مرکزی و واگرایی در بافت شهری انجامیده است.[1]
میادین نقش بسیار پررنگی در ذهن شهروندان دارند و یکی از عناصر خوانایی و شناسایی بسیار مهم شهری هستند، بطوری که از نظر بسیاری میدان در کنار خیابان،یکی از دو المان بنیادین شهر را تشکیل میدهد.میدان محل و نماد سکون،جمعیّت پذیری،فراخی و مقصد است،از طرف دیگر میدان به عنوان بهترین مصداق برای تعریف فضای شهری به عنوان ظرفی برای حضور مردم و فعالیّت های آنان است که برای ظهور این معنا به بهترین وجه در آن،به پیوستگی کالبدی و عملکردی نیاز است.
بدین ترتیب پرداختن به میدان،به عنوان صحنه اصلی حیات اجتماعی و محل گرد هم آمدن و مرتبط با جایگاه و کیفیّت حضور مردم،ضروری است.این در حالی است که تنزّل کیفیّت حضور انسان در میادین شهری امروز ایرانی و کاسته شدن از بار معنایی و عملکردی آن کاملاً هویداست.البته نابسامانی وضعیت اکثر میادین امروز ایران،تنها عارضه ایی کالبدی نیست،بلکه تنزل کیفیّت میادین به تغییر کمی و کیفی رفتارهای اجتماعی نیز منجر می شود.[3]
