مقاله گذشته و حال قفل سازی چالشتر

بخشی از مقاله

چکیده

براساس شناختی که از معنای کلمه ی قفل داریم، احتمالا نخستین قفل باید همان گره باشد که انسان آن را از پیچش دو گیاه در جهات مختلف الهام گرفته یا بنا به ضروریات زندگی آن را ابداع نموده است؛ قفل نیز یکی از اختراعات بشر است برای حفظ و نگهداری او و حریم اش از انواع خطرات و بلایا. ایرانیان قفل را نماد حفظ و حراست از خود و دنیای پیرامون خود می دانند.

ابزاری که به عنوان قفل به کار گرفته می شود در ابتدا به صورت ساده ساخته می شدند تا تنها بتوانند هدف اصلی که همان حفظ امنیت و مالکیت بود را میسر سازند، ولی بعدها حس زیبایی شناسی انسان و تزیین ابزار و وسایل باعث شد تا از این قفل ها وسایل تزیینی- کاربردی ساخته شود. زمانی در بازارهای اکثر مناطق ایران دکان های قفل سازی سنتی وجود داشت اما راسته ی قفل سازان به تدریج از بین رفت و در حال حاضر جز نام و نشانی اندک از آن ها چیزی باقی نمانده است.

چالشتر در استان چهارمحال و بختیاری نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ زمانی در این شهر که سابقه ی قفل سازی آن به حدود 250 سال پیش می رسد، ده ها نفر مشغول به ساخت قفل بودند که امروزه جز چند نفری کسی به این شغل نمی پردازد و مصاحبه ای با چند تن از این قفل سازان گواه این ادعاست. این پژوهش با این سئوال روبرو است که قفل چالشتر چه ویژگی خاصی دارد که باعث شده هرچند اندک هنوز پابرجا بماند؟ گردآوری داده ها به روش کتابخانه و میدانی، و با تکیه بر روش تاریخی، توصیفی و اسنادی با هدف ارائه راه کارهایی برای جلوگیری از زوال و همچنین ترویج این هنر در بین مردم صورت گرفته است.

قدیمی ترین قفل پیدا شده از نوع کلون در ایران از حفاری های چغازنبیل شوش به دست آمده است که متعلق به قرن سیزدهم پیش از میلاد است؛ گیرشمن معتقد است این قفل سنگی، دسته یا شب بند یک کلون سنگی است که با بست های فلزی به یک درب چوبی نصب می شده است، این نوع کلون هنوز هم در بسیاری از مناطق ایران به ویژه بر درب باغ ها دیده می شود - تناولی،. - 26 :1386 براساس کاوش های باستان شناسی در تپه سیلک دستبندی سنگی به دست آمده که از چهار قطعه ی مجزا ساخته و سپس به وسیله ی نوعی »بست« به هم وصل شده است.

براساس مستندات و یافته های باستان شناسی، قدمت قفل سازی در ایران را به 1800 ق.م نسبت داده اند، گواه این مطلب نیز پیکره ی نشسته ی شیری است در موزه ایران باستان که از معبد ویل رویال - شهر شاهی - شوش به دست آمده است. سوراخی در این پیکره وجود دارد که از یک سوی پای شیر آغاز شده و تا سوی دیگر پیکره ادامه دارد و بنا به نظر برخی کاوشگران این سوراخ محل عبور چوب یا فلزی بوده که با شیر دیگری که سوی دیگر دروازه قرار می گرفته، به طور مشترک کلونی ایجاد می کردند، البته نقش شیر در باور های ایرانی به عنوان محافظ به کار می رفته است - ماه هنر،. - 85 :1387

قدیمی ترین و تنها قفل ثابتی که از ایران پیش از اسلام به دست آمده است،متعلق به دوره ساسانیان و یا پیش از آن است و از چند قطعه تشکیل شده، این قفل مربوط به یک صندوق چوبی بوده که صندوق چوبی آن به کل از میان رفته و تنها قطعات فلزی صندوق از جمله گل میخ ها و قفل آن باقی مانده است. وجود این قطعات و کلیدها نشان دهنده آن است که ایرانیان اگر نگوییم زودتر، دست کم همزمان با رومی ها به مراحل پیشرفته ای در انواع قفل ثابت رسیده بودند - تناولی،1386،ص. - 57 قدیمی ترین قفل آویز از زمان ساسانیان به جا مانده است - همان،ص. - 28

قفلی که قفل ساز ایرانی می سازد نشانه نبوغ فنی او در جهات مختلف است.پاره ای از این قفل ها همانند قفل های مصری و یونانی است، برخی دیگر همانند قفل های رومی هاست، برخی به قفل های چینی و هندی می ماند و تعدادی هم مانند قفل هایی است که در اروپا از قرون وسطی تا انقلاب صنعتی به کار برده می شد - وولف،. - 57 :1384

در گذشته ی نه چندان دور، تقریبا در اکثر مناطق کشورمان، قفل های فولادی که ساخته و پرداخته ی صنعتگران هنرمند کشورمان بود، عرضه می شد. این قفل ها که علاوه بر دوام، استحکام و ایمنی کامل، به خاطر دارا بودن زیبایی و ظرافت خاص، مورد توجه بسیاری از مردم بود، سال های متمادی مورد استفاده قرار می گرفت و کاربردهای زیادی داشت به طوری که بر درهای وردی خانه ها وحجره ها این گونه قفل ها مشاهده می گردید و درهای تمامی صندوقچه ها با قفل های زیبایی که گاه دارای عملکردهای پیچیده ای نیز بودند،بسته می شد - یاوری،. - 133 :1385

»پرویز تناولی« و »جان تی ورتایم« در کتاب قفل های ایران، ازتبریز، اردبیل، سراب، زنجان، قزوین، تهران، سمنان، کاشان، اردستان، نجف آباد، اصفهان، چالشتر، شهرضا، یزد، مهریز، ابرکوه، بوانات، شیراز، فسا، جهرم، همدان، کرمانشاه، کرند، بروجرد، بجنورد، مشهد، نیشابور، کرمان و راین به عنوان مراکز اصلی و عمده ی قفل سازی ایران در گذشته نام برده اند ولی در حال حاضر این»هنر- صنعت« در چالشتر - واقع در7 کیلومتری شهرکرد - و کرند - واقع در 96کیلومتری کرمانشاه - از رونق نسبی برخوردار است و در سایر مراکز تولید قبلی رواج چندانی نداشته و یا اساسا منسوخ شده است - یاوری،. - 133 :1380

با آغاز تحولات وسیع اجتماعی و اقتصادی در ایران در طی یک قرن گذشته، صنعت قفل سازی دستی تقریبا از بین رفت و جای خود را به قفل های ماشینی و وارداتی داد. بیشتر کار قفل سازان کنونی محدود به تعمیر قفل و یا ساختن کلید است. در حال حاضر جز نام و نشانه های اندک، چیزی از آنها باقی نمانده است - تناولی،9 :1386و. - 28

چالشتر شهری است در 7 کیلومتری باختری شهرکرد- مرکز استان چهارمحال و بختیاری- اگر شهرکرد را مبداء حرکت بگیریم پس از عبور از دو روستای زانیان پایین »مهدیه « و زانیان بالا »اشکفتک « به چالشتر می رسیم. دو وجه تسمیه در مورد این شهر وجود دارد، اول: این که در آنجا گودال یا چال وسیعی بود که شترداران این نواحی شترهای خود را در آن می خواباندند.

در مراه البلدان آمده:»از آنجایی که در زمان شاه طهماسب صفوی برای ساختمان حصار تهران از این منطقه خاکبرداری شده، دو گودال عمیق به وجود آمده است که درآنجا شتران را می خواباندند.« - ماه هنر، - 87 :1387، دوم: چالشتر را مرکب از دو کلمه ی "چالش" و تُر"" می دانند. بنابر بیان صاحب برهان قاطع و دیگر فرهنگ ها "چالش" را به معنای جنگ و نبرد، و تُر"" را به معنی میدان، محل و پسوند مکان بیان کرده اند؛ بنابراین چالش تُر به معنای میدان جنگ نیز می باشد.

این شهر با پیشینه کهن تا اوایل حکومت پهلوی مرکز حکومت چهارمحال وبختیاری و تنها شهر در پهنه ی ولایات بزرگ مرکزی بوده است. این شهر در دوره های صفویه، افشاریه، زندیه و قاجار بسیار آباد بود. چالشتر شهری زیبا که در آن بازار بزرگ دو یا سه طبقه در اطراف میدان دوازده ضلعی مرکز شهر بنا شده است.این بازار چهار هشتی با طاقنما و ستون های سنگی و حجاری شده و گچبری بسیار زیبا دارد که به بازار سرپوش، تیمچه، مهمانپذیر، کاروانسرا، مکتبخانه، زورخانه، مسجد، حمام، عصارخانه، انبارهای بزرگ چند طبقه غله و... ارگ حکومتی و کاخ های وابسته به حکام منتهی می شود - مکی نژاد،205 :1388و. - 206

تاریخچه قفل سازی سنتی در چهارمحال وبختیاری - چالشتر -

علاوه بر قفل سازی در چالشتر می توانید سایر اقلام فلزی مانند چاقو، قیچی، کلاه خود، شمشیر، زوبین، سپر، انواع انبر، درکوب و وسایل تزیینی مورد استفاده درها و پنجره ها را مشاهده کنید. چالشتر از دوران صفویه یکی از قطب های به اصطلاح صنعتی منطقه بوده است. اوج شکوفایی صنعت قفل سازی در چالشتر به دوران قاجاریه برمی گردد. - روزنامه ایران، 1391،ص. - 10

در رابطه با پیدایش هنر»قفل سازی« در این استان بین مردم مشهور است که تقریبا حدود250 سال پیش »خواجه عبداالله نصر - ریاحی - « یکی از خوانین چالشتر که از زمان طفولیت به اصفهان رفت و آمد داشته است در همان دوران نیز نزد استادی به نام »محمدعلی طلایی« از استادان مشهور که در رشته اسلحه سازی و همچنین ساخت قفل های ساده مهارت داشته به یادگیری می پردازد. »

خواجه عبداالله« پس از فراگیری فنون مزبور به چالشتر بازگشته و پس از به وجود آوردن تغییراتی در قفل اصفهان طرح تزیینی و استحکام یافته ای را ایجاد، ساخت قفل را در آنجا بنیان می نهد؛ به طوری که شاگردانی نزد او رفته، این هنر را آموزش می دیدند قفل سازی همچنان نسل به نسل گسترش یافت تا به امروز که به عنوان یک هنر سنتی و تزیینی مورد قبول همگان است - کیوانی: - 218

این قفل ها بعدها به قفل »حاج عبداللهی« معروف گشتند. بعد از حاج عبدالوهاب یا عبداالله استادان دیگری مثل استاد حسین صنیع، استاد جلال نوربخش و پسرش جواد، سید ضیاء الدین بهشتی، استاد علی نقی نقوی، استاد علی خان خواجه علی، استاد محمد تقی رنجبر، استاد احمد نیکزاد و... ادامه دهندگان راه استاد و قفل های معروف»حاج عبداللهی« بودند - فردوسیان،. - 47 :1378

این روستا زمانی مرکز فعالی برای قفل سازان بود، درحالی که در اوایل دهه ی 1350 فقط سه قفل ساز در آن زندگی می کردند که سن هر سه بالاتر از60 سال بود. دو نفر از این سه قفل ساز تقریبا ازکار افتاده و از حرفه ی خود دست کشیده بودند، اما یکی از آنها به نام استاد تقی نیکزاد کار قفل سازی را در کنار دیگر کارها ادامه می داد.

بنا به گفته ی قفل سازان چالشتر،20 سال پیش از آن - در دهه ی - 1330 بیش از 30 نفر در چالشتر به این حرفه اشتغال داشتند - تناولی،. - 9 :1386 در شهرکرد و چالشتر قفلی به نام »بخو« به گونه ای ساخته می شد که به واسطه ی آن و به کمک زنجیرهایی که در آن قرار داشت، پاها یا دست های قاطر را می بستند تا نتواند فرار کند، این وسیله حالت حلقه مانند داشت و توسط قفلی بسته می شد. این نوع قفل را بیشتر از جنس فولاد می ساختند - ماه هنر، . - 86 :1387