بخشی از مقاله
چکیده
فرهنگستان زبان و ادب فارسی در راستای معادلسازی برای واژگان بیگانه، به معادلسازی برای واژگان علمی کتابهای درسی دوره دبیرستان پرداخته است. هدف از این پژوهش این است که بگوییم که اصطلاحات علمی را نیز میتوان ترجمه کرد امّا در واژهگزینی برای اصطلاحات علمی باید تدقیق بیشتری صورت بگیرد. بر این اساس ساختار معادلهایی که فرهنگستان ارائه داده مورد بررسی قرار گرفته است و در پایان اصولی جهت واژهسازی ارائه شده است.
مقدّمه
فرهنگستان زبان و ادب فارسی در راستای معادلسازی برای واژگان بیگانه، به معادلسازی برای واژگان علمی کتابهای درسی دوره دبیرستان پرداخته است. این اقدام فرهنگستان چند و چونی را - بویژه برای کتاب درسی درس زیستشناسی پایه دهم متوسّطه- برانگیخته است و گاهی ناپسندی عدّهای را - از جمله دبیران و دانشآموزان- نیز به دنبال داشته استاین. ناپسند داشتن معمولاً به دو دلیل اتفاق افتاده است:
دلیل اوّل آن است که بسیاری از افراد زبان علم را چیزی غیر از زبان گفتار و زبان مادری خود می-دانند؛ بنابراین معتقدند که واژگان و اصطلاحات علمی را نباید تغییر داد. به عنوان نمونه، گفتههای یکی از دبیران زیستشناسی نقل میشود: »معادلسازی واژههای علمی بویژه کلماتی که در علم زیستشناسی و پزشکی کاربرد دارد مشکلساز است؛ چون در همه کشورهای دنیا- فارغ از اینکه به چه زبانی حرف میزنند- زبان علم یکسان است. دانشآموزانی که با این واژههای فارسیشده سر و کار پیدا میکنند، زمانی که در المپیاد یا کنکور شرکت میکنند یا وقتی وارد دانشگاه میشوند و لغات اصلی را میخوانند، تناقض میان آنچه در مدرسه خواندهاند با آنچه حالا میخوانند برایشان مشکلساز خواهد بود.
دلیل دوم نامأنوس بودن واژگان فارسی ارائه شده در برابر واژگان بیگانه است. این نامأنوس بودن خود دو منشأ دارد: یکی استفاده واژهسازان از واژگان متروک یا کمکاربرد و یا ساختن ترکیبهای نه چندان جالب و گاه عجیب؛ و دوم آشنا نبودن نسل امروز با با بسیاری از واژگان فارسی و حتّی به جرأت میتوان گفت آشنا نبودن نسل امروز با زبان فارسی؛ هرچند که زبان مادری آنها فارسی است و بدین زبان سخن میگویند ! درباره بیتوجّهی نسل امروز به زبان فارسی، بخشی از تقریرات ادیب بزرگ، مرحوم همایونفرخ را نقل میکنم:
»یکی از عللی که زبان فارسی سیر قهقرایی و نزولی طی میکند و در نظر نسل جوان پست و حقیر جلوه کرده اشاعه و ترویج بیش از حدّ لزوم زبانهای بیگانه است وعلّت دیگر درست نبودن قواعد صحیح و مدوّن زبان فارسی است. کتمان نمیکنم که دانستن زبان بیگانه امروز برای ملّتها ضروری است زیرا روابط اقتصادی و علمی و همچنین تفاهم بیشتر ملل ایجاب میکند که زبان یکدیگر را بدانند، چون آموختن زبانهای ملل بزرگ که از نظر نفوس و نفوذ سیاسی و اقتصادی و علمی بر سایرین برتری دارند قهری است.
پس شکی در این نیست که دانستن زبانهای انگلیسی، فرانسوی و آلمانی برای افراد مللی که از نظر علمی و اقتصادی و نفوس جزء ملل کوچک هستند ضروری است. لیکن این احتیاج و نیاز که صرفاً از نظر اقتصادی و سیاسی و علوم جدید است، نباید منحرف شود و به اصطلاح حاشیه جای متن را بگیرد و نقض غرض گردد. در مملکت ما که این احتیاج و نیاز هست، زبان بیگانه و آموختن و ترویج آن تا آن حد نباید پیش رود که فرهنگ و ادب کهنسال ما که قرنها سابقه دارد و سایر ملل به عظمت و عمق آن معترفند و خود خوشهچین این خرمن بوده و هستند، در اثر ندانمکاری و خودکامگی و خودنمایی تنی چند بیمایه دستخوش زوال و تزلزل گردد و کار به جایی برسد که برای پذیرفتن دانشجو در دانشگاه ناچار شوند گذرانیدن املا و انشای فارسی را ضروری بدانند.« - همایونفرخ :1337 سه - چهار - دنبالبه این مقدّمه، آنچه را که درباره این مسأله - معادلسازی برای واژگان درس زیستشناسی - به ذهنم میرسد، بیان خواهم کرد.
-1 زبان علم
دکتر محمود صناعی میگوید: »زبان عربی قرنها زبان علم جهانی بود. وقتی ابونصر فارابی و محمدبن جریر طبری و محمدبن زکریای رازی و ابوریحان بیرونی و ابنسینا مشعلهدار علم جهان بودند، زبان عربی زبان علمی جهان متمدّن آن روز یعنی جهان اسلامی بود و در اروپا جهل و بیخبری حکومت میکرد. وقتی ملل اسلامی در خواب غفلت فرورفتند و اروپای خوابآلوده بیدار شد و چشم گشود و به کوشش پرداخت، کانون علم و دانش از ایران و کشورهای اسلامی دیگر به کشورهای اروپا منتقل شد و زبان عربی نیز به صورت وسیله بیان علوم جدید از رونق افتاد. امروز زبان علوم جدید زبان انگلیسی و فرانسه و آلمانی و روسی است.
امروزه هر علمی از اصطلاحات خاص خود -که غالباً ریشه لاتینی دارند- بهره میبرد؛امّا آیا میتوان اصطلاحات علمی را - خاصه به فارسی- ترجمه کرد؟
