بخشی از مقاله
چکیده
پیامبر و اهل بیت - ع - به دلیل اتصال با منبع وحی بهترین مفسران آیات قرآناند.در میان ائمه - ع - ، روایات تفسیری امام رضا - ع - به دلیل شرایط خاص دوران امامت ایشان و شرکت در جلسات مناظره ویژگیهای مخصوص به خود دارد؛ به طوری کهبخش عمدهای از گفتار و سیرهی حضرت رضا - ع - به شکل مستقیم یا غیر مستقیم بهتفسیر قرآن کریم اختصاص دارد. در این پژوهش تفسیر البرهان،دامنه بررسیها قرار گرفت و روایات تفسیری امام رضا - ع - در آن جستجو شد که با صرفهنظر از احادیث تکراری، غیر تفسیری و یا تقطیع شده، 253 روایت به دست آمد.
گونه های روایات تفسیری امام رضا - ع - در تفسیر مورد نظر در قالب سه دستهی تفسیر و تبیین درونی آیه و تفسیر بیرونی آیهمداقه و بازخوانی میشوند. بررسی درونی آیات شامل تبیین معنای آیه است و در سه محور توضیح معنای »واژه«، »عبارت و جمله« و یا »کل آیه« قابل ارزیابی است. بیشترین حجم روایات تفسیری امام رضا - ع - در دامنه مطالعاتی، شامل همین دسته بررسی درونی آیات بود.
مراد از بررسی بیرونی آیات، مجموعه روایاتی است که به روایات فضائلالسور، سبب نزول و اختلاف قرائت میپردازد و این بخش، نسبت به دستهی نخست کمتر دیده شد. دستهی سوم نیز استنادات حضرت به آیات است که هر چند روایت تفسیری محسوب نمیشود اما در تفسیر البرهان به روایات تفسیری ملحق شده است و ما آنها را در تحت عنوان روایات تضمین بررسی کردیم. افزون بر آن، مصدرشناسی روایات تفسیری امام رضا - ع - و بررسی اجمالی سند و متن آنها نیز ارزیابی میشود.
-1 مقدمه
1-1 بیان مسأله
این ] قرآن [ برای مردم، بیانگر و برای پرهیزکاران، سراسر هدایت و اندرز است.« - آل عمران. - 138/
اگرچه همهی مردم مخاطب قرآناند و میتوانند به اندازهی فهم و درک خود از این هدایت برخوردار شوند اما خداوند متعال وظیفهی اصلی تبیین قرآن کریم را بر عهدهی پیامبر - ص - اعَلَیْکَقرارمیوَدهدما. أَنْزَلْن»الْکِتابَ إِلاﱠ لِتُبَیﱢنَ لَهُمُ ... B ما این کتاب را بر تو نازل نکردیم مگر اینکه برای آنان تبیین کنی...« - نحل. - 64/ بعد از پیامبر - ص - ، اهل بیت - ع - به عنوان ثقل اصغر در کنار قرآن، عهدهدار تبیین و تفسیر کلام الهی شدند. مردم نیز برای دریافت مقصود صحیح آیات باید به اهل بیت - ع - مراجعه کنند.
با توجه به کثرت روایات اهل بیت - ع - ، در این پژوهش تنها به روایات تفسیری امام رضا - ع - و تحلیل انواع روایات ایشان در تفسیر البرهان می-پردازیم. مساله گونهها و انواع »روایات تفسیری« تا پیش از دهه های اخیر، به صورت جدی مورد توجه پژوهندگان معارف قرآنی نبوده است. بااینکه پیشینیان در جمع آوری و تنظیم روایات تفسیری، تلاش و کنکاش تحسین برانگیزی از خود نشان دادهاند؛ ولی چندان اشارهای به تنوع و گوناگونی روایات نکردهاند. با این حال در دهههای اخیر، شماری از پژوهندگان به بررسی، استقرا و نام گذاری این گونهها پرداختهاند. بی تردید
شناخت نظمیافته این انواع به بهرهمندی آسانتر از این روایات خواهد انجامید.
2-1 اهمیت موضوع
از آثار مهم تفسیری شیعه، کتاب »البرهان فی تفسیر القرآن« نوشته علامه سید هاشم بحرانی است. این تفسیر با رویکرد روایی شیعی در پی گردآوری جامع و سازمانمند روایات تفسیری معصومین - ع - اهمیتی خاص یافته و برای واکاوی آیات قرآن از منظر امامان - ع - و بهرهجویی دیگر شیوههای تفسیری از منبع سنت، مرجعی برای اندیشمندان شیعه بوده است .اهل بیت - ع - با توجه به برخورداری از مواهب خاص الهی مانند علم لدنی و مقام عصمت، در ردیف برترین مفسراناند.
از امام رضا - ع - که ملقب به عالم آل محمداند، احادیث زیادی نقل شده است اما با توجه به شرایط خاص دوران امامت ایشان، حجم زیادی از این روایات مربوط به تفسیر آیات قرآن کریم است. بیتردید شناخت نظاممند روایات تفسیری امام رضا - ع - در تفسیر روایی مهمی مانند البرهان، ضمن تسهیل استفاده از این روایات، سبب آشنایی با روش تفسیری امام رضا - ع - و فضای فکری حاکم بر مردم در زمان ایشان میشود.
3-1اهداف پژوهش
1-3-1 بررسی کمی روایات تفسیری امام رضا - ع - و انواع آنها در تفسیر البرهان
2-3-1 تحلیل یافتههای آماری انواع روایات تفسیری امام رضا - ع - در تفسیر البرهان
3-3-1 مصدرشناسی روایات تفسیری امام رضا - ع - در تفسیر البرهان
4-3-1 بررسی اجمالی اسناد روایات تفسیری امام رضا - ع - در تفسیر البرهان
4-1 پیشینه پژوهش
پژوهشهای فروان و مختلفی دربارهی بررسی ساختاری و محتوایی تفسیر البرهان صورت گرفته است. در بین مقالات میتوان » نقد تفسیر البرهان« از حسام حاج مؤمن،» بررسی مبانی سید هاشم بحرانی در تفسیر البرهان« از مهدی خوشدونی و علیرضا فخاری نیز در مقالهای با عنوان » روش شناسی تفسیری امام رضا - ع - « نگاشته است. پژوهشهای یاد شده به طور کلی به تفسیر البرهان و یا روایات امام رضا - ع - پرداختهاند.
از طرفی برای روایات دستهبندی پیچیده و مبسوطی ارائه کردهاند که تحلیل گونهشناسی روایات را سخت میکند. اما در پژوهش حاضر، تمام روایات امام رضا - ع - در تفسیر البرهان، به طور دقیق مطالعه و با دسته بندی جامع و ساده، علاوه بر تحلیل آماری روایت به مصدرشناسی و اعتبار روایات از نظر متنی و سندی نیز توجه میشود.
-2 ساختار تفسیر البرهان
سید هاشم بحرانی از محدثان و فقهای شیعی و صاحب تفسیر ارزشمند »البرهان« است. بحرانی در تفسیر خود روایات تفسیری معصومین - ع - را از بیش از 43 کتاب روایی، به انضمام اندکی از تفسیر غیر معصومین در ذیل آیات بدون هرگونه اجتهاد آورده است. گرچه چنین برآیندی از بررسی تفسیر او بدین معنی نیست که او اجتهاد در تفسیر نمیدانسته و نمیتوانسته است، اما آنچه در دست است اینگونه نشان میدهد که وی مسلک اخباریداشته - ایازی،1385، - 112و پیرو مکتب روایی محض شیعی بوده است.
دستاورد علامه بحرانی که از محدثان دانشور شیعه و زعیمان پارسا و مؤلفان کوشای روزگار خود بوده، از برجستهترین تفاسیر قرآن در نوع خود است؛ چراکه روایات تفسیری معصومین علیهم السلام را که در کتابهای روایی پراکنده بودهاند، بهگونهای فراگیر با ساختاری سازمانمند گرد هم آورده و اینچنین با برخورداری از دو ویژگی جامعیت و نظم تفسیری بر دیگر تفاسیر روایی برتری مییابد؛ چنانکه با پیشدرآمدی به قلم علامه، خواننده را از سبب تألیف و رویکرد نگارنده و شیوه تفسیری کتاب آگاه میسازد و سپس با مقدمهروایی هفده بابی، زمینه مؤثری را برای ورود به متن تفسیر در ذهن خواننده فراهم میآورد وپس از متن تفسیر، خاتمهای روایی را در چهار باب در مقام روشنگری برای خواننده تفسیری با شیوه روایی به دست میدهد.
متن تفسیر نیز بهسبب تفکیک ترتیبی تمامی سورهها با آغازهای روایی در باب فضیلت هر سوره و اشاره به مکی یا مدنی بودن آنها و نیز جداسازی آیات از یکدیگر همراه با روایات مربوط به هر یک با شمارهبندی و ارجاع به منابع به صورت متن و شرح از نظم شایان توجهی برخوردار است. نقش علامه بحرانی در فراهم آمدن کتاب، افزون بر نگارش پیشدرآمد، در گردآوری فراگیر آیات و گونهی ساختاری ویژهای نمود مییابد و در مجموع، حدود12000 روایت را همراه با ارجاع دقیق به منبع هر یک در پاورقی میآورد که این عدد در قیاس با شمار روایات در دیگر تفاسیر روایی بسیار چشمگیر است
با توجه به این حجم از احادیث، »البرهان« در شمار تفاسیر مفصل است و از آنجا که رویکردی تکبعدی دارد و در کارکردش جامع علوم قرآن نیست، تفسیر تخصصی روایی بهشمار میآید. نکتهای خارج از شیوهی معمول روایی امامیه در »البرهان« این است که در روند تفسیر برخی آیات، افزون بر روایات به دست آمده از معصومین - ع - گاه سخنانی از مفسرانی چون ابن عباس و یا علی بن ابراهیم قمی نقل میکند که نشان از اعتماد و اعتبار این مفسران نزد بحرانی دارد. در این پژوهش اینگونه روایات را روایات تفسیری در نظر نگرفتهایم. همچنین وی در ذیل برخی آیات آنجا که روایات اهل سنت موافق با روایات اهل بیت - ع - یا در بیان فضائل ایشان بوده،با عبارت »از طریق مخالفان« آورده است؛ چه بسا علامه این قسم را نظر به اجماع فریقین بر مضمونی روایی، در مقام تأکید بر درستی تفسیری روایی افزوده است
