بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر به منظور بررسی اقتصادی تولید گندم تحت شرایط کمآبی در منطقه ارومیه انجام شده است. روششناسی این تحقیق بر مبنای تحلیل تابع تولید بوده و دادههای مورد نیاز آن از یک آزمایش آماری کرتهای خرد شده در قالب طرح بلوکهای کاملا تصادفی با عامل اصلی مقدار آب در چهار سطح 50، 75، 100 و 125 درصد نیاز گیاه و با سه تکرار به دست آمده است. بهترین شکل تابع از نظر خوبی برازش، تابع متعالی تشخیص داده شد. با توجه به اینکه محدودیت شدید منابع آب و متعاقب آن کاهش کیفیت آب و خاک زراعی، بویژه در شرایط خشک و نیمه خشک که کمبود آب یکی از موانع جدی چرخه تولید به حساب میآید و باعث استفاده از منابع آب جایگزین - آب شور - و روش های کمآبیاری برای تداوم فعالیتهای کشاورزی است؛ نتایج این تابع نشان میدهد اثر نهایی رطوبت خاک - متغیر جانشین کمیت آب - بر روی عملکرد و درآمد گندم مثبت و معنیدار و به ترتیب برابر با 250 کیلوگرم و 370 هزار ریال در هکتار بوده است. محاسبه نسبت نهایی نرخجایگزینی دو عامل رطوبت و شوری نشان میدهد که امکان جایگزینی عامل رطوبت در دامنه وسیعی از مقادیر آنها برای حصول به عملکرد یکسان وجود دارد.
واژگان کلیدی: ارومیه، تولید اقتصادی، شوری، گندم آبی، مناطق کمآب
مقدمه
افزایش تولید محصولات کشاورزی و درآمد کشاورزان از هدفهای مهم سیاستگذاران بخش کشاورزی به شمار میرود. بدیهی است که تأمین آب مطمئن برای توسعه زمینهای آبی همزمان با افزایش بازده آبیاری، نقش کلیدی و تعیینکننده در تحقق این هدفها خواهد داشت. اما به سبب محدودیت شدید منابع آب و متعاقب آن کاهش کیفیت آب و خاک زراعی و کمبود آب یکی از موانع جدی چرخه تولید به حساب میآید، استفاده از منابع آب جایگزین - آب شور - و روشهای کمآبیاری برای تداوم فعالیتهای کشاورزی اجتنابناپذیر خواهد بود. ارومیه که یکی از قطبهای مهم کشاورزی کشور محسوب میشود، به دلیل نزدیکی به دریاچه ارومیه، از نظر شرایط آب و هوایی و کشاورزی بسیار متنوع است و به دلیل محدودیت منابع آب و روند نزولی کمی و کیفی آب و خاک تولید محصولات کشاورزی و درآمد بهرهبرداران زراعی این مناطق بشدت تحت تأثیر است.
تحقق رشد و توسعه فعالیتهای کشاورزی این منطقه ایجاب می کند که استفاده از منابع آب شور و روشهای کمآبیاری به عنوان گزینههای مدیریتی در شرایط محدودیت منابع آب مورد توجه قرار گیرد و سرمایهگذاریهای لازم برای کاهش آثار زیانبار این محدودیت صورت پذیرد. این مهم با انجام پژوهشهای کاربردی بویژه بررسی اقتصادی به کارگیری روشهای کمآبیاری و آب شور در فرایند تولید محصولات کشاورزی امکانپذیر خواهد بود.کیانی و کلاته - 1382 - اثر شوریهای مختلف آب آبیاری را بر ارقام مختلف جو در استان گلستان مورد مطالعه قرار دادند و نتیجه گرفتند که از آب شور زهکشهای منطقه میتوان به عنوان یک منبع آب آبیاری در آبیاری تکمیلی جو بهره برد. آگنیهوتری و همکاران - 1992 - 1 با استفاده از تابع تولید آب-شوری با فرم تابعی درجه دوم تأثیر حجم آب آبیاری و شوری آن را بر عملکرد و درآمد محصول گندم در هند مطالعه کردند.
بر اساس نتایج این مطالعه بیش از 97 درصد تغییرات عملکرد ناشی از تغییرات کمیت - حجم - و کیفیت - شوری - آب آبیاری است و تأثیر کمبود آب بر تغییرات عملکرد گندم نسبت به شوری آن تعیینکنندهتر است. ماس و همکاران - 1986 - 2 آب شور را برای مراحل مختلف رشد شامل سبزینهای، میوهدهی و رسیدن فیزیولوژی گیاه به کار بردند. نتایج مطالعه آنها نشان دهنده حساسیت زیاد گیاه نسبت به شوری در مراحل اولیه رشد و مقاومت آن در مراحل رسیدن فیزیولوژیکی است. پژوهش حاضر با بهرهگیری از روش تحلیل تابع تولید آب- شوری و با هدفهای زیرانجام گرفته است:
-1 بررسی اقتصادی امکان کاربرد آب شور در زراعت گندم.
-2 تعیین تأثیر نسبی رطوبت و شوری خاک بر تغییرات عملکرد گندم.
-3 تعیین بهرهوری - ارزش منافع و زیانهای اقتصادی - آب آبیاری و شوری خاک.
-4 بررسی امکان تعدیل اثر شوری آب در آبیاری گندم با استفاده از نسبت نهایی جایگزینی عوامل.
مبانی نظری تحقیق
توابع تولید یکی از روشهای تحلیل روابط کمی میان عملکرد محصول و مقادیر نهادههای مصرفی است. این توابع در واقع رابطهای ریاضی است که نرخ تبدیل نهاده به ستانده را مشخص میکند. با تخمین تابع تولید میتوان مقادیر عملکرد محصول را در سطوح مختلف مصرف نهاده، تولید نهایی و ارزش آن و همچنین نسبت نهایی جایگزینی فنی عوامل تولید را محاسبه و تعیین کرد. تابع تولید آب-شوری، که در این پژوهش به عنوان مدل تحلیلی انتخاب شده است، شکل خاص و محدود شده تابع تولید است که رابطه میان عملکرد محصول و مقدار آب و شوری آب کاربردی را به طور کمی بررسی میکند و در مدیریت منابع آب و خاک مناطقی بهکار میرود که شوری و کمآبی از محدودیتهای تولید آن مناطق به شمار میآیند لذا این نوع توابع براساس دادههای آماری حاصل از طرحهای آزمایشی کنترل شده و ثابت بودن سایر عوامل مؤثر بر تولید، اثر مقدار آب آبیاری و شوری آب و خاک را بر تغییرات عملکرد محصول بررسی میکند.
روش تحقیق
برای تهیه دادههای مورد نیاز تحقیق آزمایشی بر روی گندم در ارومیه و در سال زراعی 1393-94 به اجرا در آمد. به این منظور 16 تیمار شامل دو سطح شوری آب آبیاری با میانگین وزنی - S1 - 1/6، - S2 - 7/9، - S3 - 10/8 و - S4 - 13/6 دسی زیمنس برمتر به عنوان فاکتور فرعی و چهار سطح مقدار آبیاری معادل - W 1 - 50، - W2 - 75، - W3 - 100 و - W4 - 125 درصد نیاز آبی گیاه به عنوان فاکتور اصلی در سه تکرار 48 - کرت آزمایشی - با استفاده از کرتهای خرد شده در قالب طرح بلوکهایکاملاً تصادفی انتخاب شد. ابعاد کرتها 4*3 متر، فاصله کرتها از همدیگر 2 متر، فاصله ردیفهای گندم در هر کرت 20 سانتیمتر، فاصله بوتهها در روی ردیف 8 سانتی متر وفاصله شیارهای آبیاری 60 سانتیمتر منظور گردید.
به منظور آبیاری از دو منبع آب چاه به عنوان آب غیرشور و دیگری آب زهکش منطقه به عنوان آب شور، استفاده گردید. برای این منظور دو حوضچه در محل ساخته شد که یکی از حوضچهها به آب غیر شور و دیگری به آب شور - مخلوطی از دو منبع آب - اختصاص داشت. آبیاری با استفاده از لولههای دریچهدار انجام و میزان آب وارد شده به کرتها توسط یک کنتور حجمی اندازهگیری شد. رژیمهای مختلف آبیاری بر اساس اندازهگیری رطوبت و محاسبه کمبود رطوبت خاک و اعمال ضرایب برای هر تیمار محاسبه گردید. قبل از انجام آزمایش، مشخصات فیزیکی و شیمیایی خاک مورد نظر تا عمق 90 سانتیمتری تعیین شد که در جدول 1 ملاحظه میشود.
ماخذ: یافته های تحقیق در طول فصل سه بار آبیاری صورت گرفت. مجموع آب مصرف شده برای تیمارهای 50، 75، 100 و 125 درصد به ترتیب 93، 137، 183 و 200 میلیمتر و مقدار باران نیز 163 میلیمتر بود. برای تعیین توزیع رطوبت و شوری پروفیل خاک تیمارهای مختلف آبیاری به ازای هر 20 سانتیمتر از سطح خاک تا عمق یک متری در پنج مرحله زمانی از خاک مربوط به کلیه تیمارها نمونهبرداری شد. رطوبت خاک از طریق وزنی و شوری خاک از طریق عصاره اشباع خاک در آزمایشگاه تعیین گردید. عملکرد هر تیمار نیز با حذف نیم متر از حاشیهها اندازهگیری شد. در این تحقیق از روش تخمین تابع تولید آب-شوری که توسط محققان مختلفی به کار گرفته شده است، استفاده
