بخشی از مقاله
چکیده
در پژوهش حاضر، رطوبت و شوري عصاره اشباع خاك در طول فصل رشد سورگوم تحت تأثیر سه سطح شوري آب آبیاري 2، 7 و 14 دسیزیمنس برمتر در مرکز ملی تحقیقات شوري پایش شد. نتایج نشان داد که در هر دو عمق صفر تا 30 و 60 تا30 سانتیمتر، کمترین درصد رطوبت در تیمار غیرشور و بیشترین آن در تیمار 14 دسیزیمنس برمتر مشاهده شد؛ بهطوريکه میانگین رطوبت خاك در تیمارهاي شوري آب آبیاري 7 و 14 دسیزیمنس برمتر نسبت به شرایط غیرشور بهترتیب بهمیزان 20/6 و 27/1 درصد در عمق صفر تا 60 سانتیمتري بیشتر بود. با افزایش شوري آب آبیاري، شوري عصاره اشباع خاك افزایش یافت.
با اعمال تیمارهاي شوري آب آبیاري 2 و 14 دسیزیمنس برمتر، شوري خاك تا پایان فصل رشد بهترتیب کاهش و افزایش یافت، ولی شوري خاك در تیمار 7 دسیزیمنس برمتر ابتدا کاهش و سپس تا پایان فصل رشد افزایش یافت. شوري عصاره اشباع خاك در انتهاي فصل رشد در تیمارهاي 7 و 14 دسیزیمنس برمتر بهترتیب 1/6 و 1/3 برابر شوري آب آبیاري در عمق صفر تا 30 سانتیمتري و 2/0 و 1/5 برابر در عمق 30 تا 60 سانتیمتري بود. میتوان نتیجهگیري کرد که در شرایط شور، رطوبت بیشتر در خاك باقی میماند، که علیرغم نامناسب بودن براي گیاهان زراعی، میتواند براي گیاهان متحمل به شوري مانند شورزيها مناسب باشد.
مقدمه
کشور ایران از نظر اقلیمی در زمرهي مناطق خشک و نیمهخشک محسوب میشود. از ویژگیهاي این نوع مناطق میتوان به تبخیر زیاد و بارشهاي جوي اندك و پراکنده اشاره کرد که درنهایت منجر به تجمع املاح مختلف در لایه سطحی و نیمرخ - پروفیل - بیشتر خاكهاي کشور گردیده است. این روند به دلیل مدیریت نادرست آبیاري تشدید شده است 2 - و . - 5 سطح کل اراضی فاریاب ایران 7/3 میلیون هکتار و سطح کل اراضی زراعی مبتلا به درجات مختلف شوري خاك، آب و یا هر دو، 3/5 میلیون هکتار برآورد شده است. همچنین برآورد گردیده است که حدود 1/73 میلیارد مترمکعب منابع آب زیرزمینی شور با محتواي نمک بیش از 5000 میلیگرم در لیتر - بیش از 7 دسیزیمنس برمتر - در حوزههاي رودخانهاي مهم کشور وجود دارد.
بر اساس آمار موجود، بالغبر 10/6 میلیارد مترمکعب از آبهاي سطحی نیز شامل آبهاي شور و لبشور میباشد . - 6 - اگرچه شوري آب آبیاري تاثیر مستقیمی بر شوري و رطوبت خاك دارد، ولی مطالعات اندکی به مقایسه تأثیر آبیاري با آب غیرشور و شور بر ویژگیهاي خاك بهویژه رطوبت و شوري خاك پرداختهاند. شوري خاك در تیمارهاي آبیاري با آب شور بهطور معنیداري افزایش و با افزایش عمق، شوري خاك کاهش می یابد.
- 1 - در مطالعه پیراسته انوشه و همکاران - 5 - مشخص شد که با افزایش شوري آب آبیاري، رطوبت بیشتري در خاك باقی خواهد ماند و همچنین هدایت الکتریکی بهطور فزایندهاي افزایش مییابد. مقدار آب مصرفی توسط گیاه در کرتهاي شاهد بهمراتب بیشتر از کرتهاي شور است. هدف از پژوهش حاضر بررسی رطوبت و شوري خاك در طول فصل رشد سورگوم تحت تاثیر آبیاري با سطوح متفاوت شوري بود.
مواد و روشها
پژوهش حاضر در مزرعه سورگوم در سال 1395 در مرکز ملی تحقیقات شوري در استان یزد انجام شد. تیمارهاي این آزمایش شامل آبیاري با آب با هدایتهاي الکتریکی 2، 7 و 14 دسیزیمنس بر متر بود که در قالب طرح بلوكهاي کامل تصادفی با سه تکرار اجرا گردید. نتایج تجزیه فیزیکوشیمیایی خاك در جدول 1 آمده است. شخم با استفاده از تراکتور باغی انجام گردید و سپس سطح کرت هاي آزمایشی تهیه گردید.
بذرهاي سورگوم - Sorghum bicolor - رقم پگاه با فاصله بین ردیف 50 سانتیمتر و فاصله روي ردیف 10 سانتیمتر کشت شدند. هر کرت شامل 6 خط کشت 4/5 متري خواهد بود. کشت به صورت دستی و در تاریخ 27 اردیبهشت 1395 انجام گردید. چند روز پیش از کاشت، براي یکنواخت کردن شوري عصاره اشباع خاك، کل مزرعه آبشویی شد. تیمارهاي آب شور با مخلوط کردن آب دو چاه طبیعی با هدایت هاي الکتریکی 2 و 16 دسیزیمنس بر متر در دو استخر جداگانه تهیه و با سیستم لوله کشی وارد کرت موردنظر گردید.
فاصله هر آبیاري بر اساس عرف منطقه و حجم آن در حد ظرفیت مزرعه به علاوه 25 درصد کسر آبشویی انجام گردید. بدین منظور پیش از هر آبیاري نمونه برداري خاك انجام شده و مقدار آب لازم تارسیدن به حد ظرفیت مزرعه محاسبه شد. تیمارهاي شوري پس از استقرار گیاه اعمال شد. نمونه برداري از خاك مزرعه در زمان هاي پیش از کاشت، زمان کشت، 24، 48، 72 و 96 روز پس از کاشت انجام و شوري و رطوبت خاك در دو عمق صفر تا 30 و 30 تا 60 سانتیمتر تعیین شد. پس از آزمون نرمال بودن دادهها با نرمافزار آماري Minitab، میانگینهاي شوري و رطوبت خاك بر اساس برآورد خطاي استاندارد - ±SE - مقایسه شدند.
نتایج و بحث
نتایج نشان داد که به جز در اولین اندازه گیري رطوبت خاك - پیش از کاشت - ، تفاوت معنی داري بین محتواي رطوبت خاك تیمارهاي مختلف شوري آب آبیاري مشاهده شد - شکل . - 1 در هر دو عمق، کمترین درصد رطوبت در تیمار غیرشور و بیشترین آن در تیمار 14 دسی زیمنس بر متر مشاهده شد. از دلایل بیشتر بودن محتوي رطوبت خاك در کرتهاي شور میتوان به رشد کمتر گیاه، کمتر بودن تبخیر و تعرق و همچنین تخریب ساختمان خاك در این کرتها اشاره کرد.
در شرایط شور گیاه رشد کمتري دارد و بنابراین تعرق آن کمتر است و آب کمتري نیز استفاده میکند . - 5 - در پژوهش حاضر مشخص شد که میانگین رطوبت فصل رشد در تیمارهاي شوري آب آبیاري 7 و 14 دسی زیمنس بر متر به ترتیب به میزان 28/8 و 37/5 درصد در عمق صفر تا 30 سانتیمتري و 12/5 و 16/7 درصد در عمق 30 تا 60 سانتیمتري نسبت به شرایط غیرشور بیشتر است. این موضوع در مطالعه حوري و همکاران - 1 - نیز نشان دادهشده است.
این پژوهشگران گزارش کردند که تبخیر و تعرق از کرتهاي آبیاري شده با آب غیرشور 2/3 - دسیزیمنس برمتر - به میزان 1/8 برابر بیشتر از کرتهاي آبیاري شده با آب شور 12 - دسیزیمنس برمتر - است. ال-بورایی - 4 - نیز مشاهده کرد که وقتی شوري آب آبیاري افزایش یابد، تخلیه رطوبتی خاك کاهش خواهد یافت و آب بیشتري در کرتهاي شور باقی خواهد ماند. البته این نکته را باید مدنظر داشت که افزایش آب نگهداري شده در خاك پس از آبیاري با آب شور منجر به افزایش آب غیرقابلاستفاده در پایان فصل خواهد شد. بنابراین اگرچه در کرتهاي شور آب بیشتري موجود بود، ولی این آب سهلالوصول نبوده و همچنین از نظر کیفیت، حداقل براي گیاهان زراعی قابلاستفاده نیست. در پژوهش پیراسته انوشه و همکاران - 5 - نیز مشخص شد که براساس رطوبت خاك، میزان آب آبیاري مورد نیاز براي کرتهاي شاهد بهطور قابلتوجهی بیشتر از کرتهاي شور بود.
در هر سه تیمار شوري آب آبیاري میانگین شوري عصاره اشباع خاك در طول فصل رشد با افزایش عمق بیشتر شد - شکل - 2، به طوري که شوري خاك در عمق صفر تا 30 سانتیمتر در تیمارهاي 2، 7 و 14 دسی زیمنس بر متر به ترتیب به میزان 16/2، 27/5 و 13/9 درصد نسبت عمق 30 تا 60 سانتیمتر بیشتر بود. این موضوع به دلیل افزایش نمکهاي محلول در آب آبیاري در کرتهاي شور و نفوذ به عمقهاي پایینتر است. حجم مناسب آبشور براي مصارف آبیاري تحت تاثیر عوامل متعدد مدیریتی قرار دارد.
یکی از این مدیریتها، آبشویی املاح میباشد. به منظور جلوگیري از افت عملکرد میبایست با بکارگیري حجم آبیاري مناسب، نمکهاي اضافی را به پایین منطقه توسعه ریشه شستشو داد . - 2 - همچنین، با افزایش شوري آب آبیاري، شوري عصاره اشباع خاك در هر دو عمق افزایش یافت - شکل . - 2 افزایش شوري آب آبیاري از 2 به 7 و 14 دسی زیمنس بر متر موجب افزایش 2/20 و 3/69 برابري شوري خاك در عمق صفر تا 30 سانتیمتري و افزایش 2/41 و 3/61 برابري شوري خاك در عمق 30 تا 60 سانتیمتري گردید.
این نتایج با یافتههاي برخی پژوهشهاي پیشین مانند ال-بورایی - 4 - ، حوري و همکاران - 1 - و پیراسته انوشه و همکاران - 5 - مطابقت دارد. ال-بورایی - 4 - گزارش کرد که شوري خاك با افزایش میزان شوري آب آبیاري افزایش مییابد و مقدار یونهاي سدیم، کلسیم و منیزیم در خاك افزایش خواهد یافت. حوري و همکاران - 1 - نیز نشان دادند که بیشترین شوري خاك در هر سه عمق صفر تا 25 سانتی متر، 25 تا 50 سانتیمتر و 50 تا 75 سانتی متر از کرتهاي شور به دست آمد.
