بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
جلسة اوّل سبک شناسی نظم فارسی
تعریف لغوی سبک
واژة »سبک» مصدر ثلاثی مجرد عربی است به معنی گداختن و ریختن و قالب گیری کردن زر و نقره گداخته و سبیکه به معنی پاره زر و نقرة گداخته و قالب گیری شده مشتق از آن است. در زبان عربی به معنی گداختن و ریختن زر و نقره است و «سبیکه» پاره نقره گداخته را گویند.
در زبانهای اروپایی کلمةStyle به کار میرود و آن خود از «ستیلوس» یونانی مأخوذ است، به معنای آلتی فلزی یا چوبین که به وسیله آن حروف و کلمات را بر روی الواح مومی نقش میکردهاند. امروز هم ایرانیان به «قلم» معنایی شبیه به سبک میدهند و میگویند: «فلان کس خوب قلمی دارد».
اسلاید 2 :
تعریف اصطلاحی سبک
به طور کلی میتوان گفت که سبک وحدتی است که در آثار کسی به چشم میخورد. یک روح یا ویژگی یا ویژگیهای مشترک و متکرر در آثار کسی است. به عبارت دیگر این وحدت، منبعث از تکرار عوامل یا مختصاتی است، که در آثار کسی هست و توجه خوانندة دقیق و کنجکاو را جلب میکند.
سبك شعر، یعنی مجموع كلمات و لغات و طرز تركیب آنها، از لحاظ قواعد زبان و مفاد معنی هر كلمه در آن عصر، و طرز تخیل و ادای آن تخیلات از لحاظ حالات روحی شاعر، كه وابسته به تأثیر محیط و طرز معیشت و علوم و زندگی مادی و معنوی هر دوره باشد، آنچه از این كلیات حاصل میشود آب و رنگی خاص به شعر میدهد كه آن را «سبك شعر» مینامیم، و قدما گاهی به جای سبك «طرز» و گاه «طریقه» و گاه «شیوه» استعمال میكردند.
اسلاید 3 :
عوامل پدیدآورنده سبکها
1- نگرش خاص 2- گزینش 3- عدول از هنمار
1- نگرش خاص
سبک حاصل نگاه خاص هنرمند به جهان درون و بیرون است که لزوماً به شیوه خاصی از بیان تجلّی می کند . به عبارت دیگر هر دید ویژه ، در زبان ویژهای رخ مینماید . بر طبق این تعریف : هرگاه کسی به آفاق و انفس نگاه تازهای داشته باشد ، به ناچار برای انتقال صور نوین ذهنی خود، باید از زبان جدیدی استفاده کند. آری تفکر و احساس نو زبان نو میطلبد . لفظ و معنی دو روی یک سکّهاند و نمیتوان آنها را از هم جدا تصور کرد : به عبارت دیگر بین ذهن و زبان رابطۀ مستقیم است.
لفظ و معنی را به تیغ از یکدیگر نتوان برید کیست صائب تا کند جانان وجان از هم جدا
و ازاین روست که باید بپذیریم که هر شیوۀ نگرشی، به نحوی در جامۀ زبانی مخصوص جلوهگر خواهد شد.
کسی که جهان را تیره و تار میبیند، با زبانی آن را وصف میکند که رنگ بدبینی و غبار اندوه دارد؛ مثلاً دید صادق هدایت در آثارش مخصوصاً بوف کور.
اسلاید 4 :
2- گزینش
سبک محصول گزینش (Choice) خاصی از واژهها و تعابير و عبارات است. نويسندگان مختلف برای بيان يک معنی واحد، تعابیر مختلف دارند و از عبارات گوناگونی استفاده میکنند؛ بدین ترتیب بین سبک آنان اختلاف است. مثلاً در زبان فارسی برای بیان این مفهوم که « فلانی مرده است »، می توان از امکانات متعددی استفاده کرد: فلانی مرد، در گذشت، شمع وجودش خاموش شد، عمرش را به شما داد، به رحمت ایزدی پیوست، جان به جان آفرین تسلیم کرد و . .
هر کدام از این عبارات، از نظر شدت احساس و عاطفه و تأثیر و درجۀ وضوح و خفا در معنی و القا با یکدیگر تفاوت دارند. مثلاً «فلانی مرد» تقریباً بي ادبانه است و«فلانی هم رفت» صمیمانه است، « شمع وجودش خاموش گشت» رمانتیک است، و حتی ممکن است کسی بگوید« به درک واصل شد» که مبیّن نفرت شدید وی از متوفی است؛ به هر حال هر جمله ای حال و هوای ویژه ای دارد.
با توجه به اینکه بحث مترادفات در سبک شناسی منتفی است و بین لغات به ظاهر مترادف هم به هر حال اختلافات ظریف معنایی است، هر گزینشی مبیّن یا نشانگر سبکی است.
مثلا فردوسی در داستان رستم و اسفندیار، در مورد اسفندیار، لغات اسب و سوار و درمورد رستم، لغات باره و خداوند را به کار برده است که هاله معنوی فراتری دارد و این گزینش حتی اگر ناخودآگاه هم صورت گرفته باشد، به هرحال نشانگر علاقه قلبی و احترام فردوسی به رستم است:
ببینیم تا اسب اسفندیار سوی آخُر آید همی بی سوار
و یا باره رستم جنگجوی به ایوان نهد بی خدواند روی
اسلاید 5 :
3- عدول از هنجار
سبک حاصل انحراف و خروج از هنجارهای عادی زبان است. نمایندة تعبیر انحراف از فرم در آلمان لئواسپتیزر و در فرانسه گورو بود. اسپتیزر معتقد بود. « هیجانات ذهنی که از رفتارهای عادی ذهنی انحراف دارد طبیعتاً باید یک انحراف زبانی معادل و هم سنگ در زبان عادی ما ایجاد می کند»
یکی از زیباییها و مشخصههای زبان عرفانی در هنجار گریزیهای آن است که نشان میدهدکه تفکر غیر متعارف عارف، زبان را از سیاق عادی خارج کرده است. چنان که با یزید به جای باران باریدن، عشق باریدن گفته است،«به صحرا شدم عشق باریده بود و زمین ترشیده چنان که پای مرد به گلزار فرو شود، پای من به عشق فرو می شد.
دامنۀ عدول از هنجارهای متعارف بسیار گسترده است که هم در زمینۀ دید و معنی است و هم در زمینه زبان. آنچه در ادبیات از همه مهمتر است و جنبه کاملا بلاغی دارد، بحث فورگراندینگ است. فورگراندینگ، هر تشخص و برجستگی زبانی است که مهمترین مصداق آن، استعاره تبعیه ( استعاره در فعل) است.
بنابراین تعریف سبک، میتوان گفت که سبک شناسی، مطالعه عناصر غیرمنطقی یا ماوراء منطقی در زبان است.
درجة انحراف، ممکن است کم یا زیاد باشد و از طرف دیگر هر انحرافی هنرمندانه نیست، چنانکه ممکن است کسی به علت عدم تسلط به زبانی، خروج از نرم داشته باشد که هرچند مبیّن نوعی سبک است ولی ارزش هنری ندارد.
اسلاید 6 :
مفاهیم سبک
در سبکشناسی وقتی واژة «سبک» به کار میرود مقصود از آن ممکن است یکی از سه مفهوم زیر باشد:
1- سبک دوره
یعنی سبک کم و بیش مشترک و شبیه آثار یک دورة خاص.
مثلاً در قرون سوم و چهارم و پنجم سبک آثار ادبی از جهات متعددی به هم شبیه است. به سبک رایج در این دوره، سبک خراسانس میگویند.
به عبارت دیگر در آثار یک دورة مشخّص تاریخی، نوعی وحدت و زمینة مشترک لفظی و معنوی و ادبی دیده میشود که در آثار دورههای دیگر یا کمرنگتر است و یا اصلاً نیست. مثلاً در زبان قدیم ادبیات فارسی (تا حدود قرن هفتم) هر جا صحبت از شرط است در اخر فعل شرط و جواب شرط یایی آمده است:
گربة مسکین اگر پر داشتی تخم گنجشگ از زمین برداشتی(سعدی)
اسلاید 7 :
مفاهیم سبک
2- سبک شخصی
یعنی سبک خاص یک شاعر یا نویسنده که اثر او را از هر اثر دیگری متمایز میکند.
لازم به توضیح نیست که در عالم هنر، همه صاحب سبک فردی نیستند یعنی بسامد مختصّات و ویژگیهای سبک آفرین در آثار آنان آنقدر نیست که باعث تشخّص فردی شود.
اسلاید 8 :
مفاهیم سبک
3- سبک ادبی
هر علم و نظام و هنری سبک خاص خود را دارد، مثلاً سبک اثار علمی (یعنی بینش و زبان آن) از سبک آثار ادبی متمایز است و همینطور بین سبک تاریخی و مذهبی تفاوت است. یکی از سبکها سبک ادبی است. در بحث سبک ادبی از سبک مخصوص آثار ادبی در مقیاس جهانی سخن میرود.
به عبارت دیگر سبک ادبی در مقابل سبک های دیگر مثلاً سبک علمی یا مذهبی یا حقوقی یا تاریخی قرار دارد.
بحث این است که چه مختصاتی اثری را ادبی میکند. معمولاً در تمییز فصول ممیّز ادبی آن را با گفتار عادی میسنجند.
شاعران به جای آن که بگویند صبح خورشید درآمد از الفاظ دیگری استفاده می کنند و جمله ای میآفرینند که در زبان گفتار مرسوم نیست:
سحر چون خسرو عالم علم بر کوهساران زد.(حافظ)
