بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
نهضت ترجمه
اسلاید 3 :
مقدمه
اندیشمندان مسلمان در جهت گسترش مسائل علوم و رهیافتی به ایدهها و سبکهای نو، با جدیت و جسارتی تمام به ترجمه آثار یونانی، ایرانی، سریانی و هندی، همت گماردند. روند انتقال میراث فارسی به مجامع علمی عرب از اواخر دوره اموی و نیمه اول سده دوم هجری آغاز گردید که جملگی در قالب اندرزنامهها و جملات قصار حکیمانه بود. اما ترجمه آثار یونانی از دوره هارونالرشید آغاز گردید و با ابن رشد به پایان رسید.
این نهضت آنچنان رونق گرفت که گفته میشود هارونالرشید پس از پیروزی در جنگ عموریه، تحویل نوشتههای یونان قدیم را شرط صلح با بیزانس اعلام نمود. او پس از پیروزی بر روم شرقی از قیصر میخائیل سوم خواست تمام آثار فلاسفه بهعنوان خراج جنگی به مسلمین داده شود. این تلاشهای عظیم دانشمندان مسلمان نه تنها آثار ترجمه شده - بخصوص آثار یونانی - را از انهدام و فراموشی نجات داد، بلکه به آن اسلوب بخشید و مسائل نوین عقلی را هم پایهگذاری نمود که این خود، از بنیانهای تحول فکری آینده اروپا شد.
در این درس با بررسی دوره دوم از ادوار هفتگانه رویکرد عقلی - فلسفی اخلاقی با برخی از آثار ترجمه شده فارسی و سپس یونانی آشنا خواهیم گشت.
اسلاید 4 :
دوره دوم: نهضت ترجمه و آشنایی مسلمین با اندیشههای ایرانی و یونانی
مسلمین طی سدههای دوم و سوم و تا حدودی سده چهارم از طریق ترجمههایی فراوان آثار فارسی و یونانی با اندیشههای بیگانه آشنا شدند. ترجمه آثار فارسي عمدتاً در نیمه دوم سده دوم و ترجمه آثار یونانی عمدتاً در نیمه دوم سده سوم صورت گرفت. نکته حائز اهمیت دیگر این است که آثار فارسی جملگی در قالب اندرزنامهها و جملات قصار حکیمانه به عربی منتقل شد؛ ولی آثار یونانی خود مشتمل بر دو دسته اندرزنامهها و کتب علم اخلاق بود. در اینجا ابتدا به ذکر برخی از آثار ترجمه شده از فارسی و سپس به آثار ترجمه شده از یوناني میپردازیم:
اسلاید 5 :
الف) ترجمه آثار اخلاقی از زبان فارسی
سهم عمده در انتقال میراث اخلاقیات و آداب فرهنگ فارسي به زبان و فرهنگ عربي از آن عبدالله ابن مقفع است. وی که در بصره از مادری عرب و پدری ایرانی متولد شد و در دوره جوانی اسلام آورد، به آموختن ادب فارسی همّت گماشت و ادب عربی را نیز در نزد خلیل ابن احمد فراهیدی (م. بین 160 تا 190 هـ) به حد کمال فرا گرفت و آنگاه به ترجمه حِکَم و آداب ایرانیان و کتب نثر و نظم فارسی به عربی پرداخت. آثار ابنمقفّع در زبان عربي به لحاظ ادبی در افقی است که تاکنون بهعنوان نثر معیار عربی شناخته میشود. وی به دست منصور، خلیفه عباسی، کشته شد.
درباره تاریخ وفات او اختلاف نظرهايي ور-جورد دارد، ولي مطمئناً مرگ او بین 137 تا 145 هجری واقع شده است.
اسلاید 6 :
آثار ابن مقفّع
اهم آثار وی عبارتند از:
۱. ترجمه کلیلهودمنه که حدود ۵۰ سال بعد، به دستور یحیی بن خالد برمکی و توسط ابان بن عبدالحمید لاحقی (م ۲۰۰ ه-.) به عربی در قالب ۵۰۰ بیت شعر نیز ترجمه شد.
٢. الأدب الصغير
3. الأدب الكبير
4. الیتیمه
از سایر آثار ترجمه شده فارسی به عربی در این دوره و پس از ابن مقفع میتوان به ترجمه منظوم عهدنامه اردشیر، سلطان ساسانی، توسط احمد بن یحیی بلاذري (م ۲۷۹ هـ) با عنوان «عهد اردشیر» یاد کرد. همچنین میتوان از کتاب ( مواعظ آذرباد»، که مجموعهای از پندهای موبد بزرگ ایراني آذرباد است و نیز کتاب (الحکم لبهمن الملک ) نام برد که نام ترجمه کنندگان هر دو کتاب مجهول میباشد.
اسلاید 7 :
آثار ابن مقفّع
سبک و زاویه دید عبدالله ابن مقفع و سلیقه آداب نگاري او، عدهای مانند ابن قتیبه دینوری (م 276 هـ)، ابن عبد ربّه (م 328 هـ) و تا حدودی عبدالملک ثعالبي (م 429 هـ) و محسن تنوخي بصري (م 384 هـ) را تحت تأثیر قرار داد. جریان انتقال اندرزها و حکمتهای اخلاقي فارسی در سدههای چهارم و پنجم نیز، با شتاب و فراوانی بهمراتب کمتري توسط ابوالحسن عامریي (م 381 هـ) در قسمتهایی از «السعاده والإسعاد) و أبوعلي مسکویه (م 421 هـ) در بخشي از «الحکمه الخالده» (جاودان بخرد) پی گرفته شد.
شایان ذکر است که پژوهشگر تاریخ علوم عرب و اسلام، محمد عابد الجابري بر این باور است که اولاً: میراث اخلاق و آداب ایرانی که به عربی ترجمه شد، ترویج اخلاقی اطاعتپذیری در برابر سلطه گریهای حاکمان است. و از این رو نام آن را «اخلاق الطاعه» میگذارد. ثانياً: تفکر اخلاقي مسلمین و علم اخلاق اسلامی تا دوره رکود در عصر حاضر بیشی از هر کانون و منبع تأثیرگذاري، متأثر از همین روح اخلاق فارسی بوده است و اخلاقی يونانی هرگز نتوانسته به این گستردگی و عمق بر اندیشه و منشی اخلاقی مسلمین سایه بیافکند. البته ناگفته نماند که در هر دو ادعای جابري جاي تأمل و مناقشه جدی وجود دارد.
اسلاید 8 :
ب) ترجمه آثار اخلاقی از زبان یونانی
عمده نهضت ترجمه آثار يوناني در نیمه دوم سده سوم رخ داد. در این جریان دو دسته آثار متفاوت ترجمه شد که دسته اول پندنامهها و جملات قصار حکیمانه بود و دسته دوم کتب و رسایلی در علم اخلاق. البته برخي از این آثار از زبان سریاني به زبان عربي ترجمه شده است.
ابتدا به ذکر کتابهای علم اخلاق، که از زبان يونانی ترجمه شده، میپردازیم و سپس به ذکر اندرزنامهها خواهیم پرداخت:
اسلاید 9 :
1 ـ ب ) کتابهای علم اخلاق
1. کتاب فی الاخلاق، ترجمه حنین بن اسحاق، (متوفاقی 260 هـ)؛ ابن عثمان دمشقی (م بعد از 302 هـ) نیز خلاصهای از این کتاب را ترجمه کرده است.
2. کتاب جوامع کتب افلاطون، اثر جالینوس، از همان مترجم
شایانذکر است که زکریای رازی (م ۳۱۱ هـ) و ابوعلی مسکویه به دو کتاب دیگر جالینوس به نامهای «في
تعرف المرء عیوب نفسه» و نیز «في أنّ الاخیار ینتفعون بأعدائهم» استناد کردهاند که از مترجمان آن دو خبری در دست نیست.
۳. اخلاق نیقومافیا (نیقوماخوس)، اثر ارسطو، ترجمه اسحاق بن حنین، متوفای ۲۹۸ هجری
4. مقالة في المدخل الي علم الأخلاق، أثر جمعي از نوافلاطونيان، ترجمه عيسي بن زُرعة بغدادي، متوفاي 448 هجري.
البته ابوعلی مسکویه و ابن قفطی (م 646 هـ) از شرح فرفوریوس بر اخلاق نیقوماخوس یاد کردهاند که از این ترجمه اثری در دست نیست. دو تلخیص نیز از اخلاق نیقوماخوس که یکی توسط نوافلاطونیان حوزه اسکندریه تألیف شده با نام «کتاب الاخلاق؛ اختصار الاسکندرانیین» به عربی ترجمه شده است و دیگری تلخیصی است که چند سده بعد توسط ابن رشد اندلسی (م ۵۹۵ هـ) تصنیف گردیده است.
اسلاید 10 :
2 ـ ب) اندرزنامهها
۱. نوادر الفلاسفه، ترجمه حنین بن اسحاق
۲. رساله ألفاظ ارسطو، ترجمه همو
۳. رساله ألفاظ ارسطو، ترجمه یعقوب بن اسحاق کندی (م 246 هـ) که البته ترجمه قبلی این اثر توسط حنین بن اسحاق مضبوطتر و دقیقتر است.
4. صوان الحکمه، ترجمه ابوسلیمان سجستاني منطقي (متوفای پیش از ۳۷۲ هجری)
کتابهایی در قرن چهارم و پنجم به ذکر اندرزها و سخنان حکمتآمیز يوناني اختصاصیافته که مؤلفان آنها، خود، این آثار را از زبان یونانی ترجمه نکردهاند؛ بلکه آثار پراکنده ترجمه شده پیش از این در عصر نهضت ترجمه را استقصاء و گردآوری و احیاناً طبقهبندی مناسبی کردهاند.
اسلاید 11 :
2 ـ ب) اندرزنامهها
از میان این کتابها، دو اثر اختصاصاً به اندرزها و حکمتهای یونانی پرداختهاند و دو کتاب ضمن نقل پندها و سخنان حکیمانه سایر ملل، در بخشی نیز به ذکر سخنان حکمای يونانی پرداختهاند. دو أثر دسته اخیر عبارتند از:
۱. السعاده والاسعاد، تألیف ابوالحسن عامری (م ۳۸۱ هجری)
۲. الحکمه الخالده (جاودان خرد) تألیف ابوعلی مسکویه (م ۲۱ هجری)
و اما دو کتاب دسته اول عبارتند:
1. الکلم الروحانیه من الحکم الیونانیه، تألیف ابوالفرج ابن هندو بغدادي، متوفاي 420 هجري
2. مختارالحکم ، تألیف مُبشّر بن فاتک مصري، متوفاي حدود ۵۰۰ هجري
اسلاید 12 :
چکیده
۱. سهم عمده انتقال میراث فارسی به فرهنگ عربی از آن عبدالله بن مقفع است. او توسط منصور، خلیفه عباسی، کشته شد.
۲. ترجمه کلیلهودمنه، الادب الصغیر، عهدنامه اردشیر از جمله ترجمههای ابن مقفع میباشد.
۳. آثار ابن مقفع بر نویسندگان بزرگی چون ابن قتیبه دینوری و ثعالبی و ابن عبد ربه تأثیر فراوانی داشت.
4. ابوالحسن عامری و ابوعلی مسکویه، جریان ترجمه آثار فارسی را ادامه دادند
5. تفکر اخلاقی مسلمین، بیش از هر کانون دیگر، زیر نفوذ روح اخالاق فارسی بوده است.
۶. بیشترین کتب یونانی توسط حنین بن اسحاق به عربی برگردانده شده است که از جمله آنها کتاب فیالاخلاق، جوامع کتب افلاطون، اخلاق نیقوماخیا میباشد.
۷. السعاده و الاسعاد و جاودان خرد به نقلی پندها و سخنان حکیمانه ملل پرداختهاند.
8. جملگی آثار ترجمه شده از فارسی در قالب اندرزنامهها و کلمات قصار حکيمانه بوده است.
۹. مختار الحکم حاوی حکمتهای یونانی است.
