بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
فصل سوم: راهبرد آبخیزداری، مسائل و مشکلات
استراتژیهای بازدارنده (Preventative Strategies)
آن دسته از فعالیتها و عملیات آبخیزداری که هدفشان حفظ و نگهداری عملیات استفاده از زمین در وضعیت قابل قبول موجود باشد.
استراتژیهای بازگرداننده (Restorative Strategies)
آن دسته از فعالیتها و عملیات طراحی شده که در جهت رفع مسائل مشخص یا بازگرداندن شرایط موجود به یک سطح مطلوب عمل میکند.
در حالت اول هدف جلوگیری از وقوع یک مشکل اما در حالت دوم برگرداندن شرایط به وضعیت بهینه قبل از زمان وقوع مشکل است.
اسلاید 2 :
مدیریت جامع حوزه های آبخیز
مشکلات آبخیزداری در سطح جهان
استفاده از منابع طبیعی و عملیات مدیریتی مربوطه در اطراف دنیا تابعی از خصوصیات فیزیکی و بیولوژیکی آبخیزها میباشد. فاکتورهای مربوط به ویژگیهای اجتماعی مثل زمینه فرهنگی جوامع روستایی و نحوه مدیریت دولتها نیز در آن دخالت دارد.
الف- زمینهای کوهستانی و پرشیب
زمین های کوهستانی و پرشیب بیشترین مشکلات را در این زمینه دارند.
یک چهارم سطح کره زمین کوهستانی است.
توسط 10% جمعیت دنیا اشغال شده است.
اکثر این مناطق دارای آب و هوای مرطوب، پوشش جنگلی یا درختچهای با خاک کم زراعی و تراکم جمعیتی پائین میباشند.
سرچشمه تمام رودخانههای اصلی که بطور مستقیم اثراتی بر روی جوامع بزرگ ساکن پائیندست میگذارد میباشند.
اسلاید 3 :
ب- سرزمینهای خشک
مناطق خشک بیش از یک سوم سطح کره زمین را میپوشانند.
بحرانی بودن وضعیت آب در این منطقه.
بیش از نصف مساحت آن محل زندگی بیش از 630 میلیون نفر است.
تخریب زیاد و حساسیت طبیعت در برابر عوامل تخریب.
کمبود آب و تقاضای شدید.
فشار شدید بر زمینهای بالقوه حاصلخیز و در نتیجه بیابانی کردن زمینها در آسیا، آفریقا و آمریکا.
در ایران طبق برآورد کارشناسان سالانه در حدود 12-10 کیلومتر دشت کویر به سوی شمال پیشروی میکند.
اسلاید 4 :
ج-زمین های تروپیکال مرطوب
یک چهارم منطقه گرم قارههای آسیا، آمریکای لاتین توسط جنگل پوشیده شده است.
جنگلهای حارهای سیستمهای بستهای هستند که در آنها اغلب عناصر غذایی در اندامهای گیاهی ذخیره شدهاند.
اگر شدت استفاده از اراضی بسیار زیاد شود و اینکار بدون توجه به تجدید ذخیرهسازی و بازگشت عناصر معدنی به خاک صورت گیرد سبب کاهش حاصلخیزی خاک و نابودی اراضی میگردد.
افزایش جمعیت و در نتیجه افزایش تقاضا برای غذا و پوشاک امروزه فشار زیادی را بر روی آبخیزهای زمینهای تروپیکال در مقیاس جهانی وارد میکند.
اسلاید 5 :
استراتژی بازدارنده: کلید آبخیزداری
مسائل و مشکلات جهانی که بحث شد این احساس را ایجاد میکند که آبخیزداری عمدتاً اصلاح و بازگرداندن زمینهای تخریب شده میباشد.
تصویر مثبت تر آبخیزداری، استقرار و عملیات بازدارنده مستمر میباشد.
هدف نهایی در آبخیزداری استفاده از منابع طبیعی بدون ایجاد مشکل برای آب و خاک و به هم زدن تعادل طبیعی است.
اسلاید 6 :
نقش مدیران منابع طبیعی در هر منطقهای باید کسب کالاهای مورد نیاز جامعه و خدمات مطلوب بدون اثرات جانبی در قدرت تولیدی درازمدت و جوامع پائیندست و بدون ایجاد تغییرات ناخواسته زیستمحیطی باشد.
احتیاجاتی که بقاء جامعه را در درازمدت ارتقاء میبخشد میتواند با آن چیزی که ضروری بقاء فرد در کوتاه مدت است در تعارض باشد.
احتیاجات غذایی و منابع طبیعی امروز نباید در ازاء هزینههای نسلهای آینده بدست آید.
اگر عملیات استفاده از زمین در تعارض با اهداف زیست محیطی باشد نمیتواند ادامه پیدا کند.
اسلاید 7 :
اهداف آبخیزداری
اهداف آبخیزداری را میتوان به شرح زیر خلاصه کرد:
1- افزایش تولید آب.
2- تامین آب کافی و مورد تقاضای مناطق پائین دست.
3- اصلاح و توسعه جنگلها، مراتع و چراگاهها.
4- اصلاح و توسعه اراضی کشاورزی و افزایش تولید مزارع کوچک و محدود.
5- حفظ و تثبیت کیفیت استاندارد آب حاصل از آبخیزها.
6- کاهش فرسایش و خطرات ناشی از بروز سیلابها.
اسلاید 8 :
معمولیترین اهداف آبخیزداری
1- احیاء آبخیز با بهرهبرداری مناسب از زمین و اقدامات نگهداری/ حفاظت به منظور کاهش فرسایش و به دنبال آن افزایش تولید اراضی و درآمد کشاورزان.
2- حفاظت، بهبود و یا اداره آبخیز به منظور کسب منافع ناشی از توسعه منابع آب (تامین آب شرب، آبیاری، نیروی برق).
3- اداره آبخیز به منظور کاهش حوادث طبیعی همانند سیل، خشکسالی، لغزشها و .
4- توسعه مناطق روستایی آبخیز به منظور بهبود درآمد مردم و اقتصاد ناحیه.
اسلاید 9 :
نقش آبخیزداری در مدیریت منابع یک آبخیز
لازمه کار یک آبخیزدار مدیریت جامع منابع موجود در یک آبخیز است که باید با همکاری و کمک تیمی مرکب از متخصصین رشتههای مختلف صورت گیرد تا بتوان فرآیندهای حاکم بر یک آبخیز را از طریق کاربرد اقداماتی که در مناطق سراب انجام میگیرد، کنترل نمود.
برای رسیدن به اهداف آبخیزداری یک آبخیزدار باید موارد زیر را مدنظر قرار دهد:
1- انتخاب پوشش گیاهی مناسب برای آبخیز.
2- انتخاب روشهای مناسب برداشت و جمع آوری محصولات زراعی.
3- انتخاب گونههای مناسب زراعی و طراحی سیستمهای مدیریت آن.
4- تعیین و انتخاب محل احداث مخازن ذخیره آب همراه با توصیه امور ساختمانی و مکانیکی و بیولوژیکی در مناطق سراب.
5- توسعه آبهای سطحی و زیرزمینی برای تامین مصارف آشامیدنی، صنعتی و کشاورزی.
اسلاید 10 :
یک آبخیزدار برای انجام و پیشبرد کار خود لازم است شرایط و اطلاعات زیر را دارا باشد:
1- آگاهی و اطلاع کافی از نیازها، رسوم و سنن مردم ساکن در آبخیز که زندگی و امرار معاش آنها کاملاً به منابع موجود در آبخیز بستگی دارد.
2- انجام برنامههایی که حداکثر بهرهدهی را برای انسان داشته باشد و تنظیم برنامههای توسعه و اصلاح آبخیز به نحوی که به هدف فوق دست یابد.
3- آگاهی از علم هیدرولوژی و استراتژی توسعه منابع آب و آشنایی به رابطه تنگاتنگ مدیریت پوشش گیاهی، حفاظت خاک و تولید آب
4- مدیریت جامع سیستم آبخیز که در آن توسعه و اصلاح منابع متعدد موجود در آبخیز همراه با استفاده چند منظوره حاصل از آنها نیز لحاظ شود.
اسلاید 11 :
یک آبخیزدار باید قادر باشد برنامههای سیستم حمل و نقل، اقتصادی و بازاریابی آبخیز را تنظیم نماید.
آشنایی با امور جنگلداری، روشهای کنترل فرسایش و.. در مناطق پرشیب کوهستانی حل مسائل مربوط به تبدیل اراضی (تبدیل مرتع به زراعت، زراعت به باغ میوه و.) سوخت هیزمی و چرای دام
توسعه منابع آبهای سطحی و زیرزمینی
اسلاید 12 :
به طور کلی برنامه هایی که برای اصلاح آبخیزها تنظیم میشوند باید بتوانند جوابگوی مسائل زیر باشند:
1- ادامه حیات افراد جامعه در آبخیز طی یک برنامه طولانی مدت مستلزم رعایت چه ضروریاتی است؟
2- ادامه حیات افراد جامعه در آبخیز طی دوره های کوتاه مدت مستلزم رعایت چه ضروریاتی می باشد؟
حفاظت و تولید منابع موجود در آبخیز مستلزم تعهدات و وظایف سنگین و طولانی مدت است. یک آبخیزدار میتواند رفاه و آسایش مردم ساکن در آبخیز را تامین نماید و باید ضمن مدیریت خود قادر باشد راهنماییها و نظرات کاربردی مناسبی را برای توسعه و افزایش تولیدات اراضی آبخیز ارائه نماید تا بدین وسیله حداکثر بهرهدهی در طولانی مدت نصیب ساکنان آن گردد و بدین ترتیب نشان دهد که رفع مشکلات آبخیز امکانپذیر است.
اسلاید 13 :
مسائل موجود در یک آبخیز پیچیده است و اغلب اوقات وجود زمینههای حساس سیاسی، اقتصادی و ترکیب تکنولوژی یک کشور آن را پیچیدهتر میسازد. یک آبخیزدار مجاز نیست برنامههای طولانی مدت تنظیم شده آبخیزداری را بنا بر نظر خود یا افرادی که منافع آنی و شخصی خود را در نظر دارند تغییر داده و آن را به سوی هدفهای کوتاه مدت هدایت نماید تا بدین وسیله خرسندی آنان تامین گردد.
به طور کلی برنامه آبخیزداری باید ترکیبی از اهداف کوتاه مدت را به عنوان یک بخش در قالب برنامه طولانی مدت شامل شود.
حل مسائل آبخیز نیاز به علم، هنر قدرت تخیل و پشتکار دارد و این امر هنگامی امکان پذیر است که سیاست صحیح و خط مشی مردم پسندانه ای اتخاذ گردد.
اسلاید 14 :
اهمیت آبخیزداری
حفاظت منابع طبیعی و تولید آب با یکدیگر کاملاً مرتبط هستند، اگر خاک یک آبخیز به طور دقیقی حفاظت شود و اراضی آن به منظور ایجاد و حفظ پوشش نباتی کاملاً تحت مدیریت قرار گیرد در این صورت رودخانههای موجود در آن دارای آبی سالم و رژیمی پایدار خواهند بود. حال اگر سراب یک حوزه تحت اثر استحصال بیرویه چوب، تبدیل اراضی، آتشسوزی و یا سایر عملیات مخرب قرار گیرد، در این صورت به زودی شاهد وقوع سیلابهای شدید، فرسایش و انتقال رسوب و بروز خشکسالی خواهیم بود.
اسلاید 15 :
اگر مدیریت مناطق سراب یک آبخیز به دست فراموشی سپرده شود، اثرات نامطلوب آن را باید در پایاب رودخانه انتظار داشت که قسمتی از آن مسائل را میتوان به شرح زیر بیان نمود:
1- پرشدن مخازن سدها.
2- ورود آب گل آلود همراه با مواد آلی به کارخانهها و افزایش هزینه تعمیرات دستگاههای صنعتی.
3- افزایش هزینه پالایش آب و سائیدگی و پوسیدگی دستگاههای هیدروالکتریک
4- رسوبگذاری سبب افزایش سطح بستر رودخانهها و در نتیجه سیلابی شدن روستاها، شهرها، بزرگراهها و کشتزارها میگردد.
5- مناطق جنگلی استحصال شده در طی دورههای سیلابی مقدار بسیار زیادی آب را به صورت جریانهای طغیانی از خود تخلیه مینماید و بدین ترتیب طی فصول خشک سال با کمبود آب مواجه میشود.
6- کاهش ارزش تفرجگاهی و تفریحی گردشگاهها در اثر انتقال رسوب از مناطق سراب و ایجاد آلودگی زیست محیطی
اسلاید 16 :
مدیریت جامع حوزه های آبخیز
علاوه بر آن قسمت اعظمی از خاکهای زراعی نیز که دارای ارزش حیاتی است از دسترس خارج خواهد شد. به خصوص در مناطق کوهستانی که عمق خاکهای زراعی ناچیز است و با مدنظر داشتن این مطلب که سالیان بسیار دراز لازم است که قشر نازکی خاک از سنگ مادر به وجود آید به خطر فرسایش که پیشرفت کشاورزی را تهدید میکند بیشتر پی برده خواهد شد.
همچنین همراه با از دست رفتن خاک زراعی میزان حاصلخیزی خاک نیز که اهمیت بسیار زیادی در میزان تولید محصول در واحد سطح دارد کاسته خواهد شد.
اجرای صحیح طرحهای آبخیزداری موجب نفوذ حداکثر آب به خاک شده و حداقل جریان آب در دامنهها نه تنها از بروز سیل جلوگیری مینماید بلکه به میزان ذخایر آبهای زیرزمینی هم کمک مینماید.
اهمیت آبخیزداری در حفظ و نگهداری و بهره وری صحیح از جنگلها و مراتع، تامین آب سدها و کاهش رسوبات دریاچهها و کاهش خسارات سیلابها نیز بر کسی پوشیده نیست.
اسلاید 17 :
تطبیق و هماهنگ کردن طرح های جامع آبخیزداری با طرح های توسعه و عمران منطقه ای
ماهیت پیچیده طرحهای آبخیزداری مشارکت سازمانها و گروههای زیادی را میطلبد که در صورت هماهنگ شدن آنها با اهداف طرحهای آبخیزداری موفقیتهای زیادی را به همراه دارد.
در حوزههای آبخیز سازمانها و ادارات مختلفی فعالیت دارند که طرحهای آنها ممکن است با اهداف آبخیزداری در تعارض بوده و ضرورت هماهنگ سازی آن اجتنابناپذیر مینماید.
مسئولیت هماهنگی و برنامه ریزی آبخیز باید به یک سازمان واگذار شود. این سازمان میتواند یک وزارتخانه (کشاورزی، منابع طبیعی) یا برنامه و بودجه، اداره کل یا سازمانهای دیگر باشد.
اسلاید 18 :
در بسیاری از کشورها، وزارتخانهها یا سازمان مسئول برنامهریزی اقتصادی برای هدایت برنامههای آبخیزداری انتخاب میشود. تعیین چنین سازمانی برای هماهنگی در برنامهریزیهای آبخیزداری موجب حمایت از آبخیزداری در برنامههای توسعه ملی شده و پس از تکمیل یک طرح به تصویب آن کمک میکند.
البته اشکالاتی نیز وجود دارد، از جمله ممکن است فشار زیادی از سایر فعالیتهای برنامهریزی به آن تحمیل شود و همچنین در این سازمانها اغلب متخصصین آبخیزداری کمتر وجود دارند و ممکن است در برخورد با روستائیان با آداب و رسوم آنان آشنایی نداشته و آنان را دلسرد کنند.
اسلاید 19 :
ایجاد کمیته هماهنگی متشکل از نمایندگان سازمانهای همکار و جوامع محلی برای مطالعه و برنامهریزی هر حوزه آبخیز تحت سازمان مسئول باید صورت گیرد.
مسئولیتهای عمده کمیته هماهنگی به شرح زیر می باشد:
- ایجاد هماهنگی بین همه جوانب مطالعه و برنامهریزی
- تعیین مسئولیت سازمانهای مشارکت کننده و تعیین تیمهای مطالعاتی و واحد ارتباطات
- ایجاد یک ساختار برای هماهنگی بهتر
- تعیین دستورالعمل، ضوابط، خصوصیات و جدول زمانی مطالعه و برنامهریزی
- نظارت و کنترل بر کیفیت و پیشرفت کار
- تکمیل گزارش، طرح یا پیشنهاد نهایی
- پیگیری انجام کارهای مورد نیاز توسط دولت، نظارت بر اجرا و ارزیابی
اسلاید 20 :
مشکلات اساسی حوزه ها
الف- اجتماعی اقتصادی
1- فقر جوامع روستایی بالادست منجر به مهاجرت به طرف مراکز پر جمعیت شهری یا تخریب منابع حوزه میگردد
2- بهره برداری غلط (کشت روی شیبهای تند، کشت نوبتی بدون آیش مناسب، چرای مفرط و .)
ب- فنی سازمانی
- طراحی و اجرای نامناسب طرحهای توسعه (جادهسازی، خانهسازی، معدنکاوی، تفریحات و.) موجب تخریب رودخانهها و آلودگی محیط زیست میگردد.
ج- طبیعی
1- حوادث طبیعی (رگبارهای شدید، زمین لغزهها، آتشسوزیهای طبیعی و .) حوزه را تخریب میکند.
2- فرسایش طبیعی و تشدید شونده، منجر به انباشته شدن رسوبات در مخازن سدها، کانالهای آبیاری و سایر تاسیسات عمومی میگردد.
