بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
تاریخ نگاری
اسلاید 2 :
مقدمه :
تاریخنگاری شیعه در آغاز عصر تدوین
شیعیان همزمان با سایر مسلمانان کار خود را در عرصه تدوین دانشهای اسلامی آغاز کردند. یکی از این دانشها, تاریخ بود. در کنار جنبش تاریخنگاری عراق, شیعه نیز فعالیت خود را آغاز کرده و در آن جنبش مساهمت و همکاری کرد. صرف نظر از شیعیان عراقی همانند ابومخنف, هشام کلبی و یا کسانی چون ابن اسحاق که متأثر از جریان تشیع عراق بودند, کسانی از شیعیان امامی نیز به همین میزان در نگارش تاریخ اسلام همراهی می کردند.
موضوعات گونه گون سیره نبوی و نیز تاریخ تحولات عراق, از موضوعاتی بود که شیعیان کاملا به آنها علاقه مند بودند و به هیچ روی خود را جدای از آن تحولات نمی دیدند. طبیعی بود که در آن میان, حرکتها و جنبشهای شیعی یا متمایل به تشیع و یا حتی مخالف دولت اموی, گاه برای آنها از سیره نبوی نیز مهمتر بود; زیرا آنها شاهد آن بودند که به هر روی سیره نبوی نگارش می یابد و دیگران هم به آن توجه دارند; اما اخبار علویان و جنبشهای شیعی از میان می رود و یا تحریف می شود. تحولات دیگر, نظیر بحث از تاریخ خلفا نمی توانست توجه شیعیان را به خود جلب کند. این بدان دلیل بود که شیعه پیوندی میان تاریخ خود و تاریخ آنها نمی دید, طبعا جز از زاویه منفی به آن نمی نگریست.
در قرون نخست اسلامی, نگارش تک نگاریهای تاریخی در میان سنی و شیعه رواج داشت. اما مهم آن است که در میان اهل سنت, طبری دست به ابتکار جالبی زد و بخش معظم رساله های تراثی کوچک و بزرگ تاریخی را در موسوعه عظیم خود, فراهم آورد. چنین اقدامی در میان شیعه صورت نگرفت و همزمان با از بین رفتن رساله های تک نگارانه در تمدن اسلامی, بخش مهمی از تراث تاریخی شیعه از میان رفت. فقط نمونه های اندکی نظیر وقعة صفین نصر بن مزاحم از اوایل قرن سوم و کتاب الغارات ثقفی از همان قرن به دست ما رسیده است. همینها نشانگر اهمیت فراوان این قبیل آثار در ثبت تحولات تاریخی است.
پس از گذار از عصر اول, نگرش تاریخی شیعه, محدود به بحث مختصر در سیره و نیز زندگی امامان و مسائلی شد که در اطراف مسأله امامت مطرح بود. این وضعیت تا زمانی که مجددا دولتی شیعه برپا شد و تاریخنگاری آن حکومت شیعه باب شد, ادامه داشت.
اسلاید 3 :
ثار شیعی در سیره نبوی در قرون نخست
آثار شیعی در سیره نبوی در قرون نخست
تا آنجا که به سیره نبوی مربوط می شود, باید گفت تعلیم مغازی نیز در دستور کار امامان بوده است. مهمترین شاهد, سخن امام سجاد(ع) است که فرمود: (کنّا نعلّم مغازی رسول الله کما نعلّم السورة من القرآن.)2 در میان اخبار امام باقر و امام صادق
اسلاید 4 :
- علیهما السلام - نیز اخبار سیره فراوان بوده و بسیاری از آنها در مآخذ مکتوب آمده است. به عنوان نمونه, ابن اسحاق, اخباری چند از امام باقر(ع) در سیره خود نقل کرده است. برخی از این نمونه ها در طبقات ابن سعد نیز دیده می شود. در میان آثار شیعی, نزدیک به یک چهارم تفسیر علی بن ابراهیم قمی, در اخبار مربوط به سیره و تاریخ انبیاست. در این کتاب که تدوین نهایی آن با استفاده از چند اثر انجام شده, از آثار مکتوبی استفاده شده که در قرن سوم و چهارم در دسترس بوده است.
به عنوان مثال, در تفسیر علی بن ابراهیم قمی از کتاب المبعث والمغازی ابان بن عثمان استفاده شده است. تفسیر قمی از جمله آثاری است که بخش سیره آن تقریبا به طور انحصاری از اخبار امام باقر و امام صادق - علیهما السلام ـ است. یک دلیل آن داخل شدن تفسیر ابی الجارود در آن است که تمامی اخبار آن از امام باقر(ع) بوده و به تناسب شأن نزول آیات, مطالبی از سیره در آن آمده است. اخبار ابوالجارود از سایر قسمتها متمایز است. تمامی اخبار این کتاب را علامه مجلسی در مجلدات تاریخ نبیّنا در بحار آورده است.
نمونه دیگر, کتاب مبعث النبی واخباره(ص) از عبدالله بن میمون القداح است که خود راوی اخبار امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بوده است3. به هر روی اینها شواهدی است بر توجه امامان و شیعیان به اخبار سیره. اما تاریخ اسلام به طور عموم نیز مورد علاقه شیعیان بوده است. اصبغ بن نباته از کهنترین مؤلفان شیعی است که کتابی در مقتل امام حسین(ع) داشته است.4 احمد بن عبیدالله ثقفی نمونه دیگر است. عناوین برخی از کتابهای وی عبارت است از: کتاب المبیضّة فی اخبار مقاتل آل ابی طالب, کتاب فی تفضیل بنی هاشم و ذم بنی امیة واتباعهم.5 برخی از آثار محمد بن زکّریّا بن دینار, به روایت نجاشی, عبارتند از: الجمل الکبیر, الجمل المختصر, صفین الکبیر, مقتل الحسین,6 کتاب النهر [وان], مقتل امیرالمؤمنین, اخبار زید, اخبار فاطمه.7
نمونه دیگر, ابراهیم بن محمد الثقفی است. وی نیز که ابتدا زیدی مذهب بود و بعد امامی شد, آثاری تاریخی دارد که برخی از عناوین آن عبارت است از: کتاب المبتدأ والمغازی والردّة, اخبار عمر, اخبار عثمان, کتاب الدار, الغارات (که این اثر باقی مانده است) اخبار زید, اخبار محمد [نفس زکیه] و [برادرش] ابراهیم.8 آثار جابر بن یزید جعفی نیز در زمینه همین تحولات است: کتاب الجمل, کتاب الصفین, کتاب النهروان, کتاب مقتل امیرالمؤمنین, کتاب مقتل الحسین.9
برخی از آثار تاریخی علی بن حسن بن علی بن فضال عبارتند از: الدلائل, الانبیاء, البشارات, و الکوفة.10
برخی از عناوین آثار تاریخی عبدالعزیز جَلودی ازدی که در شمار عالمان شیعی معروف شهر بصره بوده عبارت است از: کتاب الجمل, کتاب صفین,11 کتاب الحکمین, کتاب الغارات, کتاب الخوارج, کتاب ذکر علی(ع) فی حروب النبی, کتاب مآل الشیعة بعد علی(ع), أخبار التوابین وعین الوردة, أخبار من عشق من الشعراء, أخبار قریش والأصنام, کتاب طبقات العرب والشعراء, کتاب خطب النبی(ص), کتاب خطب عثمان, کتاب رسائل عمر, کتاب رایات الأزد, کتاب مناظرات علی بن موسی الرضا(ع).12
احمد بن إسماعیل بن عبدالله بَجَلی که از مردمان قم بوده, آثاری در زمینه تاریخ داشته است. از مهمترین آثار او کتاب العباسی است که نجاشی درباره آن نوشته است: (وهو کتاب عظیم نحو من عشرة آلاف ورقه من أخبار الخلفاء والدولة العبّاسیة. رأیت منه أخبار الأمین.)13 این کتاب در دست محمد بن حسن قمی بوده و چهار مورد از آن در تاریخ قم نقل کرده است. (نک: کتابشناسی آثار مربوط به قم ص19. در تاریخ قم, 145, 200, 236, 237 از تاریخ عباسی نقل شده است.)علی بن احمد جوّانی نیز کتابی در اخبار صاحب فخ و کتابی در اخبار یحیی بن عبدالله بن حسن نوشته است.14 احمد بن محمد بن خالد برقی محدث برجسته قمی کتابی با عنوان کتاب المغازی در سیره داشته است. وی آثار تاریخی دیگری نیز دارد که عبارت است از: کتاب الشعر والشعراء, کتاب البلدان
اسلاید 5 :
والمساحة, کتاب التاریخ, کتاب الانساب.
ییکی از مورخان نامی در عصر امامان, ابان بن عثمان احمر بَجَلی است. وی کتاب باارزش در اخبار انبیا و نیز سیره رسول خدا(ص) داشته که متأسفانه فقط بخشی از آن برجای مانده است. شیخ طوسی درباره کتاب او نوشته است: (وما عرف من مصنفاته الاّ کتابه الّذی یجمع المبتدأ والمبعث والمغازی والوفاة والسقیفة والردّة). آنگاه افزوده است: (وهناک نسخة أخری أنقص منها رواه القمیّون.)16 این کتاب در دسترس علی بن ابراهیم قمی بوده و در تفسیر خود, به طور مکرر از آن نقل کرده است. نجاشی نیز با کتاب آشنا بوده است. وی نوشته است: (له کتاب حسن کبیر یجمع المبتدأ والمغازی والوفاة والردة.)17 این کتاب در دسترس عالمان فراوانی بوده است, اما مفصلترین نقل از آن را شیخ طبرسی در کتاب اعلام الوری کرده است. ما بخشهای بازیافته از اثر او را تحت عنوان کتاب المبعث والمغازی به چاپ رسانده و در مقدمه به تفصیل درباره وی و کتابش سخن گفته ایم.
در اینجا شماری از آثاری که درباره رسول خدا(ص) نوشته شده و بیشتر جنبه موضوعی دارد ـ را اشاره می کنیم:
کتاب صفات النبی(ص): وهب بن وهب (نجاشی, ص430); کتاب وفود العرب الی النبی(ص): منذر بن محمد بن منذر, برخی دیگر از آثار وی عبارتند از: کتاب الجمل, کتاب صفین, کتاب النهروان, کتاب الغارات (نجاشی, ص418); مسألة فی ایمان آباء النبی(ص): ابویعلی محمد بن حسن بن حمزة جعفری (نجاشی, ص404);
کتاب مسألة فی معرفة النبی(ص): شیخ مفید (نجاشی, ص402);
کتاب زهد النبی(ص), کتاب اوصاف النبی(ص), کتاب فی معرفة فضل النبی(ص) و أمیرالمؤمنین والحسن والحسین علیهم السلام: شیخ صدوق (نجاشی, ص389, 391) و نیز کتابی دیگر از او با نام کتاب فی عبدالمطلب و عبدالله و ابی طالب (نجاشی, ص390);
کتاب البیان عن خیرة الرحمن فی ایمان ابی طالب و آباء النبی(ص): علی بن بلال المهلبی الازدی (نجاشی, ص265); کتاب مبعث النبی(ص) و اخباره: عبدالله بن میمون القداح (نجاشی, ص213); کتاب وفاة النبی(ص): سلمة بن الخطاب براوستانی اذدورقانی (نجاشی, ص187);
کتاب الرد علی من زعم ان النبی(ص) کان علی دین قومه قبل النبوة: جعفر بن احمد بن ایوب سمرقندی (نجاشی, ص121); کتاب الرد علی من زعم النبی(ص) کان علی دین قومه: حسین بن اشکیب خراسانی (نجاشی, ص44); کتاب اخبارالنبی(ص): ابوعلی احمد بن محمد بن عمار کوفی. وی کتابی نیز با عنوان کتاب ایمان ابی طالب داشته است (نجاشی, ص95); کتاب ذکر النبی(ص) و الصخرة والراهب وطرق ذلک: احمد بن محمد بن سعید سبیعی همدانی (نجاشی, ص94); کتاب فضل النبی(ص): احمد بن محمد بن عیسی اشعری (نجاشی, ص81);
کتاب سیرة النبی والائمة علیهم السلام فی المشرکین: حسین بن علی بن سفیان بزوفری (نجاشی, ص68); کتاب الوفود علی النبی(ص): حسین بن محمد بن علی الازدی (نجاشی, ص65); کتاب نسب النبی(ص), کتاب کتب النبی(ص), کتاب اخبار الوفود علی النبی(ص): این سه عنوان از عبدالعزیز جَلودی ازدی است (نجاشی, ص241ـ244); کتاب أسماء آلات رسول الله وأسماء سلاحه وکتاب وفاة النبی(ص): علی بن حسن بن علی بن فضال (نجاشی, ص258); کتاب المغازی: احمد بن محمد بن خالد برقی (نجاشی, ص76);
المنبیء عن زهد النبی(ص): ابومحمد جعفر بن احمد بن علی قمی ابن الرازی. ابن طاووس در چندین اثر خود از این کتاب نقل کرده است.18
کتاب اسماء رسول الله(ص), از حسن بن خرزاد (نجاشی, ص44);
درباره سیره نگاری می توان در تفاوت دو نگرش شیعی و سنی, این مسأله را مطرح کرد که شیعه به زندگی رسول خدا(ص) با نگاهی قدسی تر نگریسته و اساس را عصمت آن حضرت قرار می دهد.
گفتنی است که در تاریخ نویسی سنی, گرچه حالت اعجاب نسبت به زندگی آن حضرت کاملا مطرح است اما به عصمت ـ در همه ابعادش ـ توجه نمی شود. نمونه آن تألیف کتابی با عنوان زلّة الانبیاء به قلم ابوالفضل مشّاط بود19 که در برابر کتاب تنزیه الانبیاء سید مرتضی نوشته شده است.20 حتی در قرن سوم عالم سنی دیگری کتابی با نام معاصی الانبیاء نوشت که البته مورد انکار متکلم سمرقندی مشهور یعنی ابومنصور ماتریدی قرار گرفت.21
