بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
مباحث مقدماتی
حدیث افتراق الامه
دسته بندی فرق
عوامل مهم در ایجاد فرقه ها
منابع فرق کلامی
اسلاید 2 :
کتب فرق و مذاهب (ملل و نحل)
اسلاید 3 :
کتب فرق و مذاهب ـ مشتمل بر فرقههاي مسلمان و غيرمسلمان ـ 1
الاوسط في المقالات، ناشي اکبر (متکلم معتزلي، 293) (نک)
الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ابنحزم اندلسي (فقيه ظاهريمذهب، 456) (نک، مش)
نکتة اول: واژة «فصل» در نام اين کتاب دو گونه قرائت شده است: فِصَل (جمع فَصله به معناي نخلي که از مکان اصلي خود جابهجا شده است) و فَصل (به معناي داوري نهايي).
نکتة دوم: ابنحزم نهتنها از نظر فقهي، که از لحاظ کلامي نيز در هيچيک از فرق معروف جاي نميگيرد. به تعبير ديگر، ظاهريه فرقهاي فقهي کلامي است.
التبصير في الدين و تمييز الفرقة الناجية عن الفرق الهالکين، ابوالمظفر اسفرايني (مفسر و فقيه شافعي اشعري، 471) (نک، مش)
بيان الاديان در شرح اديان و مذاهب جاهلي و اسلامي، ابوالمعالي علوي (فقيه شيعي؟، زنده در: 485) (نک)
اسلاید 4 :
کتب فرق و مذاهب ـ مشتمل بر فرقههاي مسلمان و غيرمسلمان ـ 2
الملل و النحل، محمد بن عبدالکريم شهرستاني (متکلم اشعري، 548) (نک، مش)
الحور العین، نشوان حمیری (اديب و فقيه معتزلي يا زيدي؟، 573) (نک، مش)
نکتة اول: بخشي از اين کتاب مباحث ادبی و لغوی است، و بخشی از آن مربوط به ادیان و مذاهب.
نکتة دوم: نويسنده دربارة وجه تسمية کتاب مينويسد: «و سمّيتها رسالة الحور العين و تنبيه السامعين. و كنيت بالحور العين عن كتب العلم الشّرائف، دون حسان النّساء العفائف».
تبصرة العوام في معرفة مقالات الانام (فارسي)، مرتضي بن داعي حسني رازي (متکلم شيعي، ق6) (نک)
مؤلف الذريعه (ج24، ص123) نويسندة اين کتاب را محمد بن حسين رازي (قرن ششم و هفتم) خوانده و انتساب آن به مرتضي داعي رازي را نادرست دانسته است.
اعتقادات فرق المسلمين و المشرکين، فخرالدين رازي (متکلم اشعري، 606) (نک، مش)
اسلاید 5 :
کتب فرق و مذاهب ـ همة فرقههاي مسلمان
مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ابوالحسن اشعری (بنيانگذار مکتب اشعري، 324) (نک، مش).
التنبيه و الرد علي اهل الاهواء و البدع، ابوالحسين ملطي عسقلاني (فقيه شافعي، 377) (نک، مش).
الفرق بين الفرق، عبدالقاهر بغدادي (متکلم اشعري، 429) (نک، مش).
الملل و النحل، عبدالقاهر بغدادي؟ (متکلم اشعري، 429) (نک).
بحوث في الملل و النحل، جعفر سبحاني (نک).
فرق و مذاهب کلامي، علي رباني گلپايگاني (فايل).
آشنايي با فرق و مذاهب اسلامي، رضا برنجکار (فايل).
آشنايي با فرق تشيع، مهدي فرمانيان (پدا).
آشنايي با فرق تسنن، مهدي فرمانيان (اين دو کتاب را يک کتاب در نظر گرفتهايم؛ وگرنه نبايد در اين بخش ميآمدند).
در کتاب «الکيسانية في التاريخ و الادب» (ص33) در درستي انتساب کتاب الملل و النحل به بغدادي ترديد شده است.
اسلاید 6 :
کتب فرق و مذاهب ـ همة فرقههاي مسلمان
الموسوعه المیسره فی الادیان، به صورت جمعی زیر نظر مانع بن حماد جهنی
جامع الفرق و المذاهب الاسلامیه اثر عبد الامیر علی مهنا و علی خریس
جذور الفتنه فی الفرق الاسلامیه اثر اللواء حسن صادق
عقائد الثلاث و السبعین فرقه اثر ابومحمد یمنی
فرقههای اسلامی در سرزمین شام در عصر اموی اثر حسین عطوان ترجمه حمید رضا شیخی
فرهنگ فرق اسلامی اثر محمد جواد مشکور
فرهنگنامه فرقههای اسلامی اثر شریف یحیی امین ترجمه محمدرضا موحدی
معجم الفرق الاسلامیه اثر عارف تامر
موسوعه الفرق و الجماعات و المذاهب و الاحزاب و الحرکات الاسلامیه اثر عبد المنعم حفنی
اسلاید 7 :
المقالات و الفرق، سعد بن عبدالله اشعري (متکلم شيعي، 301) (نک)
فرق الشيعه، ابومحمد نوبختي (متکلم شيعي، 310) (نک، مش)
نکته: مباحثي درباره دو کتاب فوق (از جمله، تعدد يا وحدت آنها) در جاي خود خواهد آمد.
المنية و الامل (طبقات المعتزلة)، ابنمرتضي (فقيه و متکلم زيدي، 840) (نک، مش)
نکته: اصل اين کتاب از قاضي عبدالجبار (415) بوده و ابنمرتضي مطالبي را بر آن افزوده است. ناشران و مصححان کتاب، يکبار نام «المنية و الامل» را براي آن برگزيده و نويسندهاش را قاضي عبدالجبار دانستهاند؛ و بار ديگر، آن را «طبقات المعتزلة» ناميده و به ابنمرتضي نسبت دادهاند!
معتزلة البصرة و بغداد، رشيد الخيون (معاصر) (پدا).
کتب فرق و مذاهب، دربارة برخي از فرقهها
اسلاید 8 :
آثار مربوط به شرح انديشههاي يک يا چند متکلم
انديشههاي کلامي شيخ مفيد، مارتين مکدرموت، ترجمة احمد آرام (نک).
انديشههاي کلامي علامه حلي، زاينه اشميتکه، ترجمة احمد نمايي (پدا).
انديشههاي کلامي شيخ طوسي، زير نظر محمود يزدي مطلق.
آراي کلامي سيد بن طاووس، سيد لطفالله جلالي.
هشام بن الحکم مدافع حريم ولايت، سيداحمد صفايي (ناب).
هشام بن حکم، عليرضا اسعدي.
تطور علم الکلام و منهجها عند نصيرالدين الطوسي، عباس سليمان (پدا).
صرفاً براي مطالعه
اسلاید 9 :
مکتوباتي با هدف نگاه تاريخي به علم کلام ـ 1
در سالهاي اخير، آثاري با عناويني نزديک به عنوان «تاريخ علم کلام» نگارش يافتهاند که البته بسياري از آنها، تفاوت چنداني با کتب فرق و مذاهب ندارند. در اينجا به نام برخي از آنها اشاره ميکنيم:
تاريخ علم الکلام في الاسلام، فضلالله زنجاني.
تاریخ علم کلام، شبلی نعمانی، ترجمة سيدمحمدتقي فخر داعي (ج1: نک)
تاریخ علم کلام تا قرن چهارم، غلامعلی عباسی فردوئی.
تاریخ علم کلام در ایران و جهان، علی اصغر حلبی (نک).
فلسفة علم کلام، هَري ولفسن، ترجمة احمد آرام.
کلام شيعه (ماهيت، مختصات و منابع)، محمدرضا کاشفي.
خاستگاه تشيع و پيدايش فرقههاي شيعي در عصر امامان، علي آقانوري.
صرفاً براي مطالعه
اسلاید 10 :
مکتوباتي با هدف نگاه تاريخي به علم کلام ـ 2
علم الکلام و مدارسه؛ فيصل بدير عون (پدا).
سير تطور کلام شيعه (دفتر دوم: از عصر غيبت تا خواجه نصير طوسي)، محمدصفر جبرئيلي.
تاريخ علم کلام اسلامي، مصطفي ملکيان (جزوه).
تاريخ فرق اسلامي، حسين صابري.
مکتبها و فرقههاي اسلامي در سدههاي ميانه، ويلفرد مادلونگ، ترجمة جواد قاسمي.
تاريخ مذاهب اسلامي (تاريخ المذاهب الاسلاميه)، محمد ابوزهره، ترجمة عليرضا ايماني.
تاريخ انديشههاي کلامي در اسلام (مذاهب الاسلاميين)، عبدالرحمان بدوي، ترجمة حسين صابري.
صرفاً براي مطالعه
اسلاید 11 :
نکاتی درباره کتابهای ملل و نحل
مله به معنای طریقه و اینجا مراد سنتهایی است که از دیگران اخذ شده است و نحل منسوب به مانند دین در مجموع راه و روش عقاید دینی خواه صحیح یا باطل
کتابهای ملل و نحل نباید تنها مرجع برای شناسایی فرق باشد بلکه برای شناسایی دقیق رجوع به کتابهای همان فرقه شود. استاد سبحانی در توجیه این سخن میگوید هوا و هوس و مصالح شخصی و نزاعها و تعصبات بر بیان حقایق سایه افکنده است. برخی برای بیان عقاید معتزله به کتب ابوالحسن اشعری و احمد بن حنبل تمسک کردهآند. یا کتاب ملل و نحل شهرستانی اموری به شیعه نسبت میدهد که خلاف واقع است مثلا خصایص شیعه را تناسخ، حلول و تشبیه میداند یا میگوید امام هادی در قم از دنیا رفته و در آنجا به خاک سپرده شده است. یا هشام بن حکم قائل به جسمانیت خدا بود. یاعلی را خدای واجب الاطاعه میدانند یا برخی فرق مانند زراریه و یونسیه را به شیعه نسبت میدهند که سید مرتضی و سایر علما آن را تکذیب کردند.
اسلاید 12 :
دورههای علم کلام
علم کلام را میتوان به هفت دوره تقسیم کرد:
عصر نبوت
عصر امیرالمومنین (ع) و خلفا
دوره امام حسن (ع) تا امام باقر (ع) عصر امویان
دروه امام صادق (ع) تا پایان دوره عباسیان
دوره مغول تا صفویه
دوره صفویه تا قاجار
عصر حاضر
اسلاید 13 :
سرفصلهای مباحث هر دوره
تاریخ دوره
ویژگیهای دوره
عقاید برجسته و مطرح در آن دوره
متکلمان برجسته یا نقش آفرینان
فرقههای و گرایشهای بوجود آمده
کتب نگاشته شده
اسلاید 14 :
تاریخچه علم کلام (دوره اول)
مراد از کلام، مسائل کلامی، تدوین متون، پیدایش فرق و مذاهب (در اینجا به صورت جامع بررسی میکنیم)
دوره اول (عصر نبوت)
ویژگی این دوره
تکون علم کلام (واژه شیعه مربوط به این زمان است)
عدم وجود فرق کلامی
عدم وجود متون کلامی
نقش آفرینان
قرآن (ظهور اسلام به عنوان دین)
رسول خدا (ص): مبارزه با بدعتها ( نهج البلاغه خطبه اول هدف از بعثت را بیان میکند) احتجاجات حضرت
عقائد کلامی
عقائد اصلی و اولیه (توحید (اوصاف خدا)، نبوت و معاد) امامت به عقیده شیعه
اسلاید 15 :
تاریخچه علم کلام (دوره دوم)
دوره دوم (عصر امیر المؤمنین وخلفا)
عقاید
انکار نبوت
مسئله امامت و خلافت ر.ک (پاور پوینت مباحث کلامی دورههای اولیه)
مسائلی چون قضا و قدر- ایمان و جبر و اختیار به صورت پراکنده (در دوره بعد به آن بیشتر میپردازیم)
ویژگی این دوره
حفظ اصالت و عدم تاثیر پذیری از ادیان دیگر
مناظره ای و مشافهای بودن
ناظر به عمل است تا نظر
گسترش و بسط کلام
منع کتابت حدیث
نقش امیر المؤمنین (ع) (اسلاید ۱۶)
ظهور گرایشهای
دو گرایش مهم شیعه و اهل سنت (دو فایل وردی و یک پاور پوینت با عنوان تناظر میان مکاتب فقهی و کلامی اهل سنت)
عثمانی
علوی
معتزلی اولی(اسلاید ۱۷)
اسلاید 16 :
اشارهای کوتاه به نقش حضرت علی (ع)
نقش حضرت علي (ع) در مباحث عقيدتي و کلامي و پيدايش سازمانمند مکاتب کلامي در عصر خلفا برجسته است. آن حضرت که رهبري و امامت شيعيان را بر عهده داشت، با تبيين صريح و روشنگرانه اصول اعتقادي از بازگشت فرهنگ جاهلي و رسوخ جدي عقايد ديگر اديان، آن هم با نقاب عقيده اسلامي در ميان مسلمانان جلوگيري کرد. حضرت با طرح مسائلی مانند:
تبيين مسئله قضا و قدر که در واقعه جمل دستاويزي براي مخالفان علي(ع) شده بود.
چگونگي شناخت حق و باطل که باعث سستي برخي از ياران آن حضرت ميشد.
مسئله جبر و تفويض که برخي از رزمندگان دچار آن شده بودند.
مبارزه با فرقه خوارج و بحث چيستي حكومت و كيستي حاكم
زمینه ساز بناي سترگ علم کلام گردید.
اسلاید 17 :
اندیشه:
نه امیر المؤمنین (ع) و نه معاویه را قبول داشتند و میگفتند: «در فتنه ميان صحابه رسول اكرم (ص) داخل نمىشويم»، از اینرو معتزله اولی نامیده شدند.
به احتمال زياد تفكری مانند مرجئه داشتند
سياست را كار پسنديده و قابل اعتنا نمىشمردند
به اين روایت جعلی از پيامبر اكرم (ص) «صلّوا خلف كلّ برّ و فاجر» زیاد تمسک میکردند. عبدالله بن عمر پشت سر حجاج نماز میخواند و میگفت: «هرگاه كه ما را به نماز مىخوانند مىپذيريم ولى زمانى كه به شيطان مىخوانند رهايشان مىكنيم و نمىپذيريم.»
ايام را فتنهانگيز میدانستند وگوشه مىگرفتند. با استناد به این سخن از پیامبر: «سلامة الرّجل فى الفتنة ان يلزم بيته»
پیروان:
عبد اللّه بن عمر، ابو موسى اشعرى، سعد بن ابى وقّاص، محمد بن مسلمه انصارى، اسامة بن زيد، حارثه كلبى فرزند خوانده رسول اكرم (ص)
(تاريخ علم كلام حلبي)
معتزليان اولي
اسلاید 18 :
تاریخچه علم کلام (دوره سوم)
دوره سوم عصر ائمه تا امام صادق (ع) (دوره حکومت امویها)
عقاید این دوره ر.ک (پاور پوینت مباحث کلامی دورههای اولیه)
قضا و قدر
جبر و تفویض
ایمان و کفر (باعث پیدایش سه فرقه شد)
ویژگی این دوره:
پیدایش یا سازمان یافتگی فرقههای: مجبره، خوارج، مرجئه و معتزله (فایلهای مستقل)
قیام امام حسین (ع) و نقش آن در مباحث فکری این دوره
ظهور قیامهای سیاسی مبتنی بر عقیده مانند زیدیه (فایل مستقل)
ظهور علم کلام به صورت کلاسیک
کتب این دوره
كتاب الامامة و كتاب الاستحقاق از علي بن اسماعيل بن ميثم التمار (ابن نديم اين را اولين كتاب كلامي شيعه ميداند) تاريخ علم كلام تا قرن 4ص294
رساله منسوب به حسن بن محمد بن حنفيه که در سال 73 نوشته
رساله عمر بن عبد العزيز(101)
رساله حسن بصري (110)
متکلمان:
شاگردان ائمه(ع): مؤمن طاق، هشام بن سالم
دیگران: واصل بن عطا، ابوحنیفه، جهم بن صفوان، مؤلفین کتب اولیه
