بخشی از مقاله
همكاري در بخش مبادلات الكتريكي
مقدمه:
همكاري در زمينه هاي مختلف بين كشورهاي در حال توسعه مي تواند بسياري از نگرانيهاي مشترك آنان را برطرف سازد. مسائل و مشكلات پيش بيني نشده- وجود مشتركات فراوان در بحث توسعه اقتصادي- لزوم ايجاد نوعي همگراي و همدلي و استفاده از امكانات و توانمنديهاي يكديگر در بخش هاي مختلف اقتصادي، صنعتي و تكنولوژي در كنار تلاش اين كشورها در زمينه رفع نيازمنديهاي متقابل مي تواند زمينه رفع اين نيازمنديهاي مشترك و هم پوش در بخشهاي مختلف را فراهم آورد.
در دو بخش گذشته ما به زمينه هاي ممكن گسترش همكاري اقتصادي بين ايران و حمل و نقل ريلي و جاده اي پرداختيم. در اين بخش نيز همكاري در زمينه انرژي الكتريكي امكان مبادله در اين حوزه را مورد بررسي قرار مي دهيم.
مي توان ادعا نمود كه بخش سوخت و انرژي در توسعه كشورها و بهبود سطح زندگي مردم نقش حساسي داشته و اركان اصلي توسعه اقتصادي كشورها محسوب مي شود در اين ميان انرژي برق نيز در هر كشوري به عنوان زير بناي توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي به حساب مي آيد، به طوري كه رشد انرژي الكتريكي به عنوان شاخصي جهت اندازه گيري رشد(GDP) توليد ناخالص داخلي ارزيابي مي گردد(امراللهي، 1383).
در اين راستا كشورهاي آسياي مركزي داراي ذخاير مناسبي از نظر انرژي(اعم از گاز، نفت و انرژي الكتريكي) هستند. افزايش روز افزون مصرف انرژي بحق در ايران و شرايط متفاوت جغرافيايي و آب و هوايي ايران و كشورهاي منطقه آسياي مركزي مي تواند زمينه بسيار مناسبي را از لحاظ مكمل بودن شبكه هاي توليد و انتقال انرژي الكتريكي در شرايط مختلف فراهم آورد. در اين بخش كشورهاي داراي شرايط مناسب توليد و توزيع برق در آسياي مركزي را كه شامل تاجيكستان، تركمنستان و قرقيزستان مي شود را مورد بررسي قرار مي دهيم. سپس در ادامه با توجه به شرايط منطقه اي به ايران و افغانستان نيز به عنوان دو كشور داراي قابليت ترانزيت انرژي الكتريكي اشاره خواهد شد و در نهايت به بررسي مزاياي اتصال شبكه هاي توليد و توزيع برق بين ايران و كشورهاي مذكور مي پردازيم.
ابتدا ضروري است به صورت مجزا وضعيت توليد، مصرف و صدور انرژي الكتريكي در كشورهاي آسياي مركزي پرداخته شود.
الف: قرقيزستان
قسمت اصلي منابع آبي آسياي مركزي با پتانسيل هيدر و انرژي در قرقيزستان و تاجيكستان وجود دارد. قرقيزستان دومين كشور پرآب منطقه بعد از تاجيكستان است. اين كشور قرارادهايي را براي ساخت نيروگاههاي جديد و صدور برق به امضاء رسانده است(صفري،1383). قرقيزستان داراي رودخانه هاي متعددي است كه با استفاده از آنها مي توان 150 نيروگاه مگاوات برق توليد نمود. در حال حاضر 6 پست هيدروالكتريك در اين كشور كار مي كند و ظرفيت توليد آنها 360 مگاوات است. اين كشور براي راه اندازي چند نيروگاه ديگر در حال مذاكره قزاقستان است. بايد گفت كه با وجود روخانه هايي كه منابع عظيم توليد انرژي محسوب مي شوند پتانسيل بسيار بالايي در زمينه توليد برق در اين كشور وجود دارد(آپيشف، 1383).
ميزان برق توليدي اين كشور هم اكنون 2/12 ميليارد كيلووات ساعت است كه بخشي از آن با توجه به نياز دو كشور قزاقستان و ازبكستان به اين دو كشور صادر مي شود.(ويژگيهاي اقتصادي قرقيزستان). همچنين بدليل شرايط سخت جغرافيايي تاجيكستان سيستم انرژي جنوب و شمال اين كشور به صورت مجزا پايه ريزي شده است. با هدف تامين برق قسمت شمالي تاجيكستان خط انتقال برق«كاني باد- باتكند» احداث شد كه با استفاده از آن سالانه 855 ميليون كيلو وات ساعت برق قرقيزستان به تاجيكستان صادر مي شود(رسول اف، 1383). با توجه به شرايط خاص ژئوپلتيكي و منطقه اي قرقيزستان در انرژي برق منطقه آسياي مركزي، مي توان گفت امكان تشكيل يك بلوك انرژي در زمينه برق براي جبران كاستيهاي منطقه اي اين نوع از انرژي در كشورهاي آسياي مركزي وجود دارد.
ب: تركمنستان
تركمنستان نيز از نظر توليد برق داراي وضعيت نسبتا مناسب و مطلوبي است. اين كشور در سال 2003 به ميزان 18/15 مگاوات ساعت برق توليد كرده است كه از اين مقدار 1/5 مگاوات ساعت را به كشورهاي همسايه صادر نموده است. 99 درصد نيزوگاههاي توليد برق اين كشور با سوختنهاي فسيلي كار مي كنند.(ابوالوردي، 1385) كالاي صادراتي تركمنستان به ايران پس از گاز انرژي برق است(ايران، 1386). اين كشور بر پايه قراردادي ده ساله سالانه 640 ميليون كيلووات ساعت برق به ارزش 12/8 ميليون دلار به ايران صادر مي كند. برق انتقالي تركمنستان به ايران هم اكنون از طريق دو خط بالكان آباد علي آباد كتول و سرخس تركمنستان- سرخس ايران انجام مي گيرد. شبكه انتقال 430 كيلوولت مرو- مشهد با امكان انتقال 400 مگاوات برق نيز به عنوان سومين مسير انتقال برق تركمنستان به ايران هم اكنون در حال احداث است. ايران همچنين برق صادراتي تركمنستان به تركيه را از طريق خطوط انتقال برق خود ترانزيت مي كند و سالانه 600 ميليون كيلووات ساعت برق صادراتي تركمنها را به تركيه مي رساند(همسايگاني با فرهنگ مشترك( امراللهي، 1383). اين ترانزيت برق توسط دو خط هوايي kv400 و kv200 صورت مي گيرد.(ابوالوردي، 1383).
اوج مصرف برق در ايران در فصل تابستان رخ مي دهد و براساس توافقنامه هاي موجود بين ايران و تركمنستان در اين فصل ايران از تركمنستان برق وارد مي كند. در زمستان نيز كه مصرف برق در تركمنستان به اوج مي رسد ايران به تركمنستان برق صادر مي كند چرا كه ايران در زمستان نياز كمتري به برق دارد. در نخستين مرحله انتقال برق تركمنستان به ايران شبكه برق بالكان آباد به گنبد در استان گلستان متصل شد و در مرحله بعد قرار است تا سال 1387 يك خط ديگر نيز برق مرو را به مشهد منتقل كند. بدين ترتيب ظرفيت انتقال برق تركمنستان به ايران به 400 مگاوات خواهد رسيد. تركمنستان قرار است در طول ده سال حدود 500 ميليون دلار برق به ايران صادر كند(ايران، 1386).
به طور خلاصه وضعيت فعلي مبادله برق بين ايران و تركمنستان به اين شرح است:
واردات برق(در مقابل تحويل كالا يا وجه) و ترانزيت برق به تركيه گنبد- بالكان آباد، 400 كيلوولت(فعلا 230 مگاوات با 230 كيلوولت برق دارد) سرخس- شاتليق، 230 كيلوولت، 100 مگاوات.
مشهد- ماي(مرو) 400 كيلوولت، 400 مگاوات(در دست احداث). لازم به ذكر است كه در برخي موارد شبكه برق تركمنستان به صورت سنكرون و نه جزيره اي به شبكه برق ايران متصل شده است(امراللهي، 1383).
در مجموع مي توان گفت مواردي همچون ويژگيهاي نسبتا مشترك اقتصادي، قرابت جغرافيايي و وضعيت نسبتا همگون ژئوپلتيك در كنار اشتراكات تاريخي و فرهنگي ايران و تركمنستان، زمينه ها و بسترهاي مناسب و مساعد گوناگوني از جمله بخش حمل و نقل نفت و گاز و برق جهت همكاري گسترده دو جانبه فراهم آمده است. گسترش همكاريهاي اقتصادي ايران و تركمنستان مي تواند زمينه و الگوي مناسبي را براي همكاري با ساير كشورهاي منطقه آسياي مركزي پي ريزي كند و فراهم آورد.
تاجيكستان:
تاجكستان كشوري كوهستاني است، بطوريكه 93 درصد مساحت آنرا كوهستان تشكيل داده است. بالاترين نقطه آن قله سامانيان با ارتفاع 7495 متر از سطح دريا و پايين ترين آن L300 متر ارتفاع از سطح دريا در سير دريا واقع شده است(جمهوري تاجيكستان). آبهاي اين كشور 4/55 درصد از مجموع حجم كل آبهاي منطقه آسياي مركزي را شامل مي
شود(رسول اف، 1383). طبق برآوردهاي به عمل آمده تاجيكستان از لحاظ وسعت(143100 كيلومتر مربع) هشتاد و پنجمين كشور دنياست، در حاليكه از لحاظ ذخاير هيدرو انرژي با ظرفيت بالقوه توليد 527 ميليارد كيلووات ساعت پس از چين، روسيه، آمريكا، برزيل، زئير، هندو كانادا در مقام هشتم قرار دارد(رسول اف، 1383). در حال حاضر تاجيكستان هر ساله تنها 47/16 ميليارد كيلووات ساعت برق توليد مي كند كه دليل اصلي عدم استفاده از كل ظرفيت بالقوه توليد برق اين كشور، مشكلات اقتصادي و عدم امكان تامين منابع مالي مورد نياز براي
احداث نيروگاههاي برق- آبي جديد است(جمهوري تاجيكستان). از 600 رود و رودخانه فصلي موجود در اين كشور سالانه بيش از 50 كيلومتر مكعب آب حاصل مي شود كه 60 درصد از آنها مربوط به حوزه آمودريا و 34 درصد به حوزه سير درياست. در زمان حاكميت اتحاد جماهير شوروي و در اين كشور ايستگاههاي كوچك و بزرگ برق- آبي كيلووات ساعت ايستگاه برق- آبي نورسك ساخته شد(رسول اف، 1383).
هزينه احداث اين نيروگاه را ايران متقبل شده است(روابط دو جانبه ايران و تاجيكستان) به طور كلي اين كشور ظرفيت توليد برق 5 درصد از كل انرژي الكتريكي جهان را داراست(رسول اف، 1383).
صادرات برق يكي از اقلام عمده صادراتي تاجيكستان است. اين كشور در فصل بهار و تابستان مازاد توليد برق دارد كه آن را به كشورهاي همسايه به ويژه ازبكستان صادر مي كند و در فصل پاييز و زمستان كه از توليد برق نيروگاههاي برقي- آبي اين كشور به علت كاهش ميزان آب و يخبندان برخي رودخانه ها كاسته مي گردد، برق وارد مي كند(جمهوري تاجيكستان)
پس از فروپاشي شوروي اقتصاد تاجيكستان و بخصوص بخش صادرات برق آن بدلايلي از جمله مشخص نبودن مالكيت خطوط برق، با مشكلاتي روبرو شد. مشكلات اقتصادي اين كشور با وقوع جنگ داخلي تشديد شرط در اواخر دهه 1990 بود كه تاجيكستان برنامه هاي اصلاح و بازسازي اقتصادي خود را آغاز نمود اين كشور همچنين بدليل مشكلات فني ساخت برخي از نيروگاههاي برق- آبي خود را متوقف نمود. اما با اين وجود ساخت تعداد ديگري از آنها ادامه دارد. برخي از اين نيروگاهها عبارتند از:
1- نيروگاه برقي رانمون: قدرت توليد برق اين نيروگاه 3600 مگاوات ساعت است كه ساخت آن در سال 1978 آغاز و هنوز بخشهايي از آن تكميل نشده است. حجم ظرفيت آبي آن 8/11 ميليارد متر مكعب است كه مي تواند نيازهاي برق و آبياري را تامين نمايد. هزينه ساخت اين نيروگاه 800 ميليون دلار است كه حدود 125 ميليون دلار ديگر براي تكميل آن مورد نياز است(رسول اف، 1383).
2- نيروگاه برقي شوراب: اين نيروگاه داراي ظرفيت توليدي 600 مگاوات است و كار احداث آن تكميل شده است(رسول اف، 1383).
3- نيروگاه برق سنگ توده 1: قدرت توليد برق اين نيروگاه 670 مگاوات است. تا سال 2004 حدود 100 ميليون دلار در اين نيروگاه هزينه شده است كه 300 ميليون دلار ديگر نيز جهت تكميل آن لازم است(رسول اف، 1383). قرارداد احداث و تكميل اين نيروگاه كه قرار بود به ايران واگذار شود همراه با نيروگاه راكون با روسيه منعقد شده است.(maleki,2006).
4- نيروگاه برق سنگتوده 2: قدرت توليد برق اين نيروگاه 220 مگاوات است. قرارداد احداث آن با ايران منعقد شده است و ايران هزينه احداث آنرا نيز به ارزش 300 ميليون دلار متقبل شده است(maleki,2006). قرارداد احداث اين نيروگاه در جريان سفر رئيس جمهور تاجيكستان به ايران در دي ماه 1384 به امضاء رسيد. در اين قرارداد مقرر شد در مرحله اول ايران 180 ميليون دلار براي احداث پروژه سنگتون 2 به صورت اعتبار 10 ساله در اختيار تاجيكستان قرار دهد. عمليات اين احداث اين پروژه در تاريخ 1/12/1384 و با حضور وزراي نيروي ايران و افغانستان و رئيس جمهورر تاجيكستان آغاز گرديد. اهميت انجام اين پروژه براي تاجيكستان بسيار زياد است به طوري كه در صورت بهره برداري از آن اين كشور خواهد توانست علاوه بر
تامين برق خود هر ساله ميزان زيادي برق به ديگر مشورها نيز صادر كند. بر همين اساس يك يادداشت تفاهم سه جانبه به منظور انتقال برق از مسير افغانستان به ايران تنظيم و به امضا وزراي نيروي سه كشور رسيد. اين پروژه توسط شركت سنگاپ و با نظارت و طراحي شركت مهياب قدس و به مدت 5 سال اجرا مي شود. عمليات جاده سازي و دسترسي آسان به محل پروژه نيز به طول 14 كيلومتر توسط شركت مهياب قدس طراحي و توسط وزارت راه تاجيكستان اجرا شد(روابط اقتصادي و تجاري دو جانبه ايران و تاجيكستان).
از نيروگاههاي مذكور تنها دو نيروگاه(راغون و سنگ توده 1) مي توانند توليد برق تاجيكستان را تا دو برابر افزايش دهند. استفاده مناسب و موثر از اين منابع به تاجيكستان امكان مي دهد كه نه تنها نيازهاي خود را تامين كند بلكه ميزان نياز به انرژي برق كشورهاي آسياي مركزي و حتي خارج دور را تامين نمايد(رسول اف، 1383).
5- ايستگاه برق آبي نورسك: اين ايستگاه ظرفيت توليد 7/2 ميليون كيلو وات ساعت را دارد(رسول اف، 1383). ايران هزينه احداث اين نيروگاه را كه در سال 2004، 500 ميليون دلار برآورد شده است به عهده گرفته است (maleki,2006).
تاجيكستان در تابستان با 5/2 ميليارد كيلووات ساعت مازاد توليد برق روبروست كه آن را به كشورهاي همسايه قزاقستان- قرقيزستان و تركمنستان و ازبكستان مي فروشد و در زمستان كمبود برق مصرفي خود را از اين سه كشور و به قيمت جهاني وارد مي كند. همچنين قرارداد احداث خط برق از طريق مرز تركمنستان به شهر مشهد از شبكه برق تاجيكستان به امضا مقامات سه كشور رسيده است(رسول اف، 1383).
افغانستان:
افغانستان داراي ساختار اقتصادي توسعه نيافته و بالطبع فقدان دسترسي منظم و كافي به انرژي الكتريكي است. تنها 6 درصد از جمعيت اين كشور به برق دسترسي دارند و حدود 270 مگاوات برق در شبكه توليد و توزيع برق اين كشور وجود دارد كه ناشي از شرايط بحراني و خاص اين كشور طي سالهاي گذشته است. اين كشور وجود دارد كه ناشي از شرايط بحراني و خاص اين كشور طي سالهاي گذشته است. اين كشور هم به گسترش شبكه توزيع و هم به افزايش توليد و عرضه برق نياز دارد كه در ميان مدت و بلند مدت قابل حصور است. از اين كشور بايد مقدار زيادي انرژي الكتريكي وارد كند. شرايط جغرافيايي خاص افغانستان در منطقه مي تواند در صورت فراهم شدن زير ساختهاي انتقال و توزيع برق اين كشور را به مسير مناسبي براي ترانزيت انرژي آسياي مركزي به پاكستان و جنوب آسيا تبديل كند(Chart ton2007). همچنين اين كشور موقعيت ترانزيتي و گذرگاهي بسيار مناسبي براي انتقال و ترانزيت انرژي الكتريكي كشورهاي قرقيزستان و تاجيكستان به ايران و پاكستان دارد.
