بخشی از مقاله
مقدمه
درآمدهای گمرکی (مالیات بر واردات) و گاهی (مالیات بر صادرات)، سـهم بـالایی از کل درآمدهای مالیاتی دولتها را تشکیل میدهد. عمده ترین اهداف تعریف شده در اخـذ مالیات (از واردات) کسب درآمد برای دولتها، ایجـاد اشـتغال، پشـتیبانی از صـنایع نوپـا و بالاخره سالم سازی بازار داخلی را میتوان نام برد.
تحقق همه این امور گرچه همیشه ممکـن نیسـت، ولـی قـدر مسـلم آن اسـت کـه اتخـاذ سیاستهای گمرکی (بر واردات و صادرات)، در بسیاری از کشورها با اهمیت تلقی شده و نوعی منبع درآمد ثابت برای دولتها محسوب میشـود. بـدیهی اسـت کـه هـر گونـه تغییـر احتمالی در حقوق و عوارض گمرکی، ممکن است با تغییرات جدی در سـطح درآمـدهای دولت همراه باشد. و به همین دلیل است که در کشورهایی نظیر ایران که بخش عمـدهای از هزینههای خود را از فروش منابع طبیعی (تـک محصـولی) تـأمین مـیکنـد، انجـام اقـدامات جدی به منظور حفظ و حراست از سهم این نوع درآمدها در کل درآمدهای دولـت بسـیار ضروری است. چنانکـه طـی سـالهای ١٣٧٩و ١٣٨٠ بـه ترتیـب ٢٤و٢٦ در صـد درآمـدهای مالیاتی دولت جمهوری اسلامی از طریق مالیات بر واردات تأمین شده است.١
لکن علیرغم اهمیت و سهم بالای درآمدهای گمرکی (مالیات بر واردات) در حوزه درآمدهای مالیاتی دولت که به عنوان یکی از منابع تأمین مخارج دولت بعد از بخش نفت مطرح می باشد، در سالهای اخیر(٨٠‐١٣٧٣)، شاهد نوعی ورود کالا از کانال مبادلات مرزی بودهایم که به دلیل معافیت های قانونی و یا تعلق تخفیفات ویژه در حقوق و عوارض گمرکی و سود بازرگانی، و عدم پرداخت عوارض کالاهای ورودی توسط واردکنندگان حقیقی و یا حقوقی این کالاها٢، سهمی از درآمدهای مالیاتی دولت تأمین
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
.1 بانک مرکزی جمهوری اسلامیایران، درآمدهای اقتصادی سالهای ١٣٧٩و١٣٧٨٠
.2 معافیتهای قانونی و تخفیفات بازارچههای مرزی:
١ـ حذف حق ثبت سفارش(٢٧٥ ریال به ازاﺀ هر دلار از ارزش کالاهای وارداتی )
٢ـ تخفیف ٢٠ الی ٣٠ درصدی در سود بازرگانی (بر حسب مورد)
برآورد اثر مبادلات از طریق بازارچههای مرزی بر ... 143
نمیشده است.١
١. مروری بر تاریخچه، اهداف و عملکرد مبادلات مرزی
طبیعت منزوی و غیر حاصلخیز مناطق مرزنشین بخصـوص در عرصـههـای کوهسـتانی و بیابانی ایران که همواره دلیل موجه برای توسعه فقر و بیثباتی جمعیت در این منـاطق بـوده، دولتهای وقت را بر آن میداشته است که تسهیلاتی برای این مناطق منظور نمایند.
در سالهای ١٣٣١،١٣٤٤ و ١٣٤٨، اگر چه مبادلات مرزی در قالب یک لایحه قانونی در قانون مبادلات مرزی ایران مستتر شده، لکن استفاده مرزنشینان از مفاد این قانون بدلیل محدودیت های مالی و عدم آگاهی به اصول بازرگانی خارجی تا سالهای بعد از انقلاب به تعویق افتاد. در پی محدودیت های اقتصادی ناشی از جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی که مشخصاﹰ بر عرصه بازرگانی و اقتصادی کشور اثر میگذاشت، از سال ١٣٧٣ مبادلات مرزی در قالب بازارچههای مرزی و تعاونی های مرزنشینی رونق یافت و صدور کالاهای غیر نفتی مزیتدار و ورود کالاهای مورد نیاز مرزنشینان در دستور کار این واحد ها قرار گرفت. در اهداف اولیه ایجاد مبادلات مرزی (بازارچهها و تعاونیهای مرزنشینی)، همانگونه که در منابع رسمی٢ آمده (ارتقاﺀ بخشیدن به سطح زندگی اقتصادی ـ اجتماعی مردم مرزنشین،
٣ـ محدود نمودن سقف مبادلات (واردات و صادرات) بخصوص برای بازارچههای امنیتی ٤ـ مجوز داشتن برای واردات کلیه اقلام کالاها (مجاز، مجاز مشروط و ممنوعالورود مشروع برحسب نسبت ارزش تخصیص یافته)
٥ ـ مجاز بودن اقلام قابل ورود بازارچههای مرزی از کلیه مبادی گمرکی کشور ٦ـ مجاز بودن صادرات اقلامی که نیاز به پیمان سپاری ارزی ندارند بصورت نامحدود و خارج از سقف ارزی ٧ـ معافیت از ٠٥/٠ در هزار کار مزد
٨ ـ معاف بودن از پیمان سپاری و هزینههای بانکی ٩ـ امکان واردات بدون ثبت سفارش با فرصت ٨ ماهه
.1 مراجعه شود بهآییننامه اجرایی بازارچههای مرزی، مصوب ١١/٥/١٣٧١
.2 مراجعه شود بهآییننامه اجرایی بازارچههای مرزی، مصوب ١١/٥/١٣٧١
441 پژوهشنامه بازرگانی
ایجاد اشتغال سالم، تأمین درآمدهای مشروع و قانونی برای مرزنشینان و کاهش قاچاق) بوده است.
در تدوین آئیننامه مبادلات مرزی و تبصرههـای پیوسـتی آن١، اگـر چـه رعایـت کامـل قـوانین و مقــررات صـادرات و واردات کشــور رعــایت شــده، لکـن بــا تــوسعه روز افــزون مبادلات مرزی و ظهور تمایلات خوشبینانه برای تبدیل این واحدها بـه کـانونهـای کـلان تجاری در سطح مناطق آزاد، جنبههای مالی و حقوقی مبادلات مرزی و تأثیر بخشـی آن بـر بازرگانی رسمی کشور به دست فراموشی سپرده شده اسـت. در مقطـع سـالهای ٨٠‐١٣٧٣، مروری در کارنامه عملکرد ٤٣ بازارچه مـرزی فعـال و غیـر فعـال (جـدول شـماره ١) نشـان میدهد که افزایش کمـی بازارچـههـای مـرزی و سـهمیه ارزی متعلـق بـه آنهـا در شـرایطی صورت میگیرد که در بازرگانی رسمی کشـور نـرخ تعرفـه واردات بـه کالاهـا و خـدمات همواره با افزایش نرخ متوسط موزون تعرفه٢ از ٨/٩ درصد در سـال ١٣٧٠ بـه ٦/٣٧ درصـد در سال ١٣٨٠ تغییر یافته است. بدیهی است که طی این مدت، روند افزایشی درآمـد دولـت به مأخذ مالیات بر واردات نیز همزمان از ٩٥٠ میلیارد ریال (١٣٧٠) به ١١٦٣٥ میلیـارد ریـال
(١٣٨٠) بــالغ شــده اســت. طــی ایــن دوره، ســهم درآمــدهای مالیــات بــر واردات از کــل درآمدهای مالیاتی غیرمستقیم دولت نیز همچنان افزایش داشته و از ٥/٦٩ درصد سال ١٣٧٠ به ٦/٧٣ درصد سال ١٣٨٠ رسیده است. در حالیکه، طی همین دوره، سهم مالیات برواردات از کـل درآمـدهای مالیــاتی دولـت کــاهش داشـته و از ٤/٣٤ درصــد سـال ١٣٧٠ بــه ٤١/٢٥ درصد سال ١٣٨٠ تغییر یافته است.(جدول شماره ٢)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
.1 مدرس مطلق (١٣٧٧)
مالیات بر واردات .2 نرخ متوسط موزون تعرفه × ١٠٠
کل ارزش واردات
برآورد اثر مبادلات از طریق بازارچههای مرزی بر ... 145
جدول شماره ١ـ مقایسه عملکرد بازارچههای مرزی نسبت به بازرگانی رسمی کشور
٨٠‐١٣٧٣
ارقام به میلیون دلار
سال تعداد بازارچه سقف سهمیه مبادلات از طریق بازارچههای مرزی مبادلات از طریق بازرگانی رسمی کشور
مرزی تاسیس ارزی تعلق
کل صادرات واردات نرخ رشد کل صادرات واردات نرخ رشد
شده یافته
درصد به درصد
۳۷۳۱ ۶ ۷۴۱ ۶/۴۵ ۳/۴۲ ۳/۰۳ ‐ ۸۴۴۷۱ ۱۳۸۴ ۷۱۶۲۱ ‐
۴۷۳۱ ۱ ۷۵۱ ۵/۲ ۸/۱ ۷/۰ ۴/۰۵۹‐ ۱۳۰۶۱ ۷۵۲۳ ۴۴۷۲۱ ۲۱/۸‐
۵۷۳۱ ۵ ۷۵۲ ۴/۳۳ ۸۱ ۴/۵۱ ۶۳۲۱ ۹۰۱۸۱ ۰۲۱۳ ۹۸۹۴۱ ۶۹/۲۱
۶۷۳۱ ۴ ۷۹۲ ۳/۳۸۱ ۳/۸۰۱ ٧٥ ۸/۸۴۴ ۳۳۰۷۱ ۰۱۹۲ ۳۲۱۴۱ ۴۹/۵‐
۷۷۳۱ ۹ ۷۹۳ ۲/۳۲۲ ۹/۳۴۱ ۳/۹۷ ۶۷/۱۲ ۱۷۴۷۱ ۵۸۱۳ ۶۸۲۴۱ ۷۵/۲
۸۷۳۱ ۲ ۷۲۴ ۳/۰۹۱ ۸/۷۱۱ ۵/۲۷ ۴۷/۴۱‐ ۴۷۳۷۱ ۱۴۹۳ ۳۳۴۳۱ ۳۷/۳۲
۹۷۳۱ ۶ ۷۸۴ ۴/۱۸۱ ۳۲۱ ۴/۸۵ ۷۶/۴‐ ۶۲۳۹۱ ۹۱۱۴ ۷۰۲۵۱ ۴۲/۱۱
۰۸۳۱ ۴ ۷۳۵ ۱/۹۹۲ ۸/۹۰۲ ۳/۹۸ ۸۸/۴۶ ۰۰۱۲۲ ۰۰۶۴ ۰۰۵۷۱ ۵۳/۴۱
مأخذ: مستخرج از گزارشهای رسمی وزارت بازرگانی سالهای ٨٠‐١٣٧٠
این تغییرات در مقایسه با تجارت رسمی کشور عملاﹰ مترداف با رشد قابل توجهی در روند مبادلات بازارچههای مرزی بوده و موجبات رشد مبادلات مرزی را فراهم آورده است.
مشاهده نرخ رشد دورهای ٩٧/٥٥ درصدی مبادله از طریق بازارچههـای مـرزی و ٣٣/٣
درصدی تجارت رسمی کشور طی سالهای ٨٠‐ ١٣٧٣ ١ (جدول شـماره ١) نشـان مـیدهـد که در مقطـع سـالهای ٨٠‐١٣٧٣، بـا افـزایش نـرخ تعرفـه واردات بـه کالاهـا و خـدمات در بازرگانی رسمی کشـور، عمـلاﹰ گـرایش بـه انجـام معـاملات از طریـق بازارچـههـای مـرزی افزایش یافته٢ و با استفاده از تسهیلات ویژه دولتی (چه از نظر قوانین و مقررات بازرگـانی و
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
.1 برای اطلاعات بیشتر مراجعه شود به: محمودی، علی (١٣٨٣)؛ ساختار مبادلاتی بازارچههای مرزی و نقش آن در اقتصاد بازرگانی مناطق مرزنشین، طرح پژوهشی پایان یافته، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی.
.2 در استدلالهای اکثر مسئولین مربوطه از سهم اندک آنها در تجارت کشور و نقش آنها در توسعه مناطق به عنوان دلیلی جهت فرار از قوانین تجاری کشور یاد شده، به عنوان نمونه مطالعه کنید:
بازارچههای مشترک مرزی، شماره ٤، عبداالله مدرس، اداره کل بازرگانی استان آذربایجان غربی هسته مطالعات و تحقیقات ١٣٧٧.
جدول شماره ٢ـ روند درآمد مالیات بر واردات طی سالهای ١٣٧٠ تا ١٣٨٠
و
ا
ح
د
:
م
ی
ل
ی
ا
ر
د
ر
ی
برآورد اثر مبادلات از طریق بازارچههای مرزی بر ... 147
سال ١٣٧٠ ١٣٧١ ١٣٧٢
شرح
مالیات بر واردات ٩٥٢ ٣/١٢٤٥ ٤/١١٢٣
کل مالیات غیر مستقیم ١ ٢/١٣٦٩ ٢/١٧٨٤ ٦/١٤٤٥
کل مالیات مستقیم و غیر مستقیم ٢٧٦٥ ٣٧٧٦ ٤٠٦١
کل ارزش وارداتی ٩٧٤٩ ١٢٣١٩ ٢١٤٣١
نرخ متوسط موزون تعرفه ٢ ٨/٩ ١/١٠ ٢/٥
سهم مالیات بر واردات از کل مالیات غیر مستقیم ٥/٦٩ ٨/٦٩ ٧/٧٧
(درصد)
١٣٧٣
٢/١٢٨٤
٦/١٦٣٦
٥٤٩١
٢٢٧٨٥
٦/٥
٥/٧٨
ا
ل
/
د
ر
ص
د
١٣٧٤ ١٣٧٥ ١٣٧٦ ١٣٧٧ ١٣٧٨ ١٣٧٩ ١٣٨٠
١٢٥٠ ٣/٢٩٣٤ ١/٤٢٨٩ ٤٤٣٢ ١/٥٨٠٥ ٧٩٤٨ ١١٦٣٥
٢/١٦٦٤ ٦/٣٥٨٩ ٦/٦٢٩١ ٣/٦٠١٠ ٣/٩٢٤٧ ١٣٢٥٨ ١٥٨١٠
٧٣١٣ ٢/١٢٥٦٠ ٦/١٧٣٤٤ ١٨٦٨٧ ٣/٢٥٨٣١ ١/٣٢٨٤٢ ‐
١٩٦٣١ ٢٣٩٣٨ ٢٤٦٥٤ ٢٤٨٩٣ ٢٢٢٠٢ ٢٥٧٩ ٣٠٩٣٥
٤/٦ ٣/١٢ ٦/١٧ ٨/١٧ ٢/٢٦ ٣٢ ٦/٣٧
١/٧٥ ٧/٨١ ٢/٦٨ ٧/٧٣ ٨/٦٢ ٦٠ ٦/٧٣
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
توضیحات:
۱‐ شامل مالیات بر واردات و مالیات بر مصرف و فروش کالا
۲‐ از سال ١٣٧٣ نرخ مبنای محاسبه ارزش دلار واردات ١٧٥٠ ریال بوده است .
841 پژوهشنامه بازرگانی
سهم مالیات بر واردات از کل درآمد مالیاتی
٤/٣٤ ٣٣ ٧/٢٧ ٤/٢٣ ١/١٧ ٤/٢٣ ٧/٢٤ ٧/٢٣ ٥/٢٢ ٢/٢٤ ‐
(درصد)
مأخذ : بانک مرکزی جمهوری اسلامیایران، تراز نامه سالهای ٧٩‐١٣٦٧ و سالنامه آمار بازرگانی خارجیایران سال ١٣٨٠.
برآورد اثر مبادلات از طریق بازارچههای مرزی بر ... 149
عدم پرداخت عوارض گمرکی و چه به لحاظ تخطــی در نـوع واردات) و منـافع حاصـل از آن، مناطق مزرنشین در مقیاس وسیعی به مبادی ورود انواع کالاهای خارجی بدل شـده١ و٢ و با این طریق منافع کسانی که تمایل بـه پرداخـت حقـوق گمرکـی نداشـتهانـد تـأمین شـده است٣. اگرچه آثار این مهم از سال ٨٢ با جاری شدن قانون تجمیح عوارض تعـدیل یافتـه، ولــی بــا ایــن حــال اســناد موجــود نشــان مــیدهــد کــه طــی ایــن دوره، تجــارت از طریــق بازارچههای مرزی نه تنها در بهبود وضعیت اقتصادی مرزنشینان چنـدان مـؤثر نبـوده٤، بلکـه این فرض را نیز تعیین ساخته است که در این راستا درآمدهای گمرکی دولت به نفع تجار، سرمایهداران و سایر دستاندرکاران غیر بومی مناطق مرزنشین کـاهش یافتـه اسـت.٥ و لـذا، این مقاله کوشش دارد بازتاب خودگستر بازارچههای مـرزی بـرروی درآمـدهای گمرکـی دولت را با ارائه یک مدل اقتصادسنجی و تخمین آن به روش OLS آزمون نماید.
٢. مبانی نظری تحقیق
بنا بر اصول جاری و توصیههای اقتصاد کلان، مجموعه عوامل تأثیرگذار بر درآمـدهای گمرکی دولت (مالیات بر واردات) را به دو دسته کلی زیر میتوان تقسیم کرد:
١ـــ عــواملی کــه بطــور غیرمســتقیم (از طریــق اثرگــذاری بــر حجــم واردات)
درآمدهای گمرکی را تحت تأثیر قرار میدهند.
٢ـ عواملی که مستقیماﹰ بر روی درآمدهای گمرکی اثر گذارند.
عوامل دسته اول عبارت از عواملی هستند که در صورت اعمال آنها، حجم تحقـق یافتـه
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
.1 ملاحظاتی پیرامون واردات کالا به کشور، سازمان منطقه آزاد کیش، آبان ١٣٧٨.
.2 (ارزیابی مبادلات مرزی در اقتصاد کشور) وزارت بازرگانی،اداره صادرات و واردات سال ١٣٨٠.
.3 فقدان پیمان سپاری ارزی و ثبت سفارش برای کالاهای وارداتی و صادراتی، تخفیف در سود بازرگانی از ٢٠ تا ٣٠ درصد در برخی بازارچهها (بازارچه خرمشهر و آبادان)، معافیت از ٥ در هزار کارمزد، مجاز بودن ورود کلیه اقلام مجاز و مجاز مشروط از طریق بازارچهها جهت مطالعه مراجعه کنید به: ارزیابی مبادلات مرزی در اقتصاد کشور، وزارت بازرگانی، معاونت بازرگانی خارجی سال ١٣٨٠.
.4 خوفی و الماسی فر (١٣٧٦)
.5 محمودی (١٣٧٨)
051 پژوهشنامه بازرگانی
تجارت دچار تغییر میگردد. ١ در ادبیـات اقتصـاد کـلان٢ واردات Mt را بصـورت تـابعی از درآمد ملی حقیقـی (Yt) و قیمـت نسـبی واردات (PRt) تعریـف شـده اسـت. قیمـت نسـبی واردات عبارت است از:
PR t PM PD
که در آن:
:PRt قیمت نسبی واردات
:PM شاخص قیمت واردات
:PD شاخص قیمت داخلی
بر این اساس است که تابع تقاضای واردات را میتوان به صورت زیر نوشت:
M t f (Yt , PR t )
ولیکن، نتایج مطالعات پریجیت (١٩٨٧)که برای حدود ٤٠ کشور در حال توسعه تجربه کرده نشان میدهد که هیچ رابطه با ثباتی میان واردات و قیمت های نسبی وجود ندارد. این مهم بیانگر آن است که علاوه بر قیمتهای نسبی، عوامل دیگری نیز در تعیین تقاضای واردات کشورها مؤثر میباشند که از آن جمله میتوان به محدودیت های کمی اشاره نمود که به عنوان یکی از عوامل مهم تلقی میشود. این فرض بر این اصل استوار است که کنترلهای ارزی، نرخ ارز و محدودیت های مقداری بطور مستقیم و غیرمستقیم بر حجم واردات تأثیرگذار بوده و نقش تعیین کننده مهمی بر فرآیند تجاری کشورها دارند.
