بخشی از پاورپوینت
--- پاورپوینت شامل تصاویر میباشد ----
اسلاید 1 :
«راغب اصفهاني» مي‌گويد: اصل- عَقْل- بند كردن و باز ايستادن است، مثل: عقل البعير بالعِقَال: بستن شتر با پايبند
و طبق کلام امام علی (ع) عقل دو گونه است: عقل طبيعى و فطرى، و عقل اكتسابى از مسموعات، هر گاه عقل فطرى در انسان نباشد عقل اكتسابى و شنيدهها سود نمىدهد چنانكه نور خورشيد به چشمى كه نور ندارد بهره نمىدهد
عقل اکتسابی عقلى است كه انسان را به سوى خوبى هدايت مىكند و از بدى برمىگرداند؛ اين عقل همان معنى و مقصودى است كه خداوند در آيه: (وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ- 43/ عنكبوت). آن را بيان داشته و هر جائى در قرآن كه خداوند در آنجا كفّار را به عدم عقل مذمّت كرده اشاره به عقل اكتسابى و «عقل دوّم» است نه «عقل اوّل»
اسلاید 2 :
عقل گاهي به نيروي فكر انسان گفته مي‌شود و گاهي به مدركات اين نيرو كه همان علوم كسبي است. از اين رو، عقل را به عقل فطري و اكتسابي تقسيم كرده‌اند؛ البته گاهي هم عقل را به عقل نظري و عملي تقسيم كرده‌اند.
در بحث روش تفسير عقلي، گاهي مقصود از عقل همان عقل فطري يا نيروي فكر و قوه ادراك و تعقل است. و اين در جايي صورت مي‌پذيرد كه تفسير عقلي و اجتهادي به يك معنا استعمال مي‌شود.
و گاهي مقصود از عقل همان عقل اكتسابي يا مدركات عقل است كه به عنوان قرائن يا دلايل عقلي در تفسير قرآن مورد استفاده قرار مي‌گيرد. و حكم نظري عقل در ملازمات و عقل برهاني نيز از همين باب است.
اسلاید 3 :
مقصود از اجتهاد در اين‌جا كوشش فكري و به كار بردن نيروي عقل در فهم آيات قرآن و مقاصد آن است؛ بنابر اين، اجتهاد در اين‌جا اعم از اجتهاد مصطلح در علم اصول و فقه است.
يعني تفسير اجتهادي در برابر تفسير نقلي قرار مي‌گيرد كه در تفسير نقلي، بيش‌تر بر نقل تأكيد مي‌شود و در تفسير اجتهادي بر عقل و نظر و تدبر تأكيد مي‌شود.
اسلاید 4 :
وبرخي معتقدند كه پيامبر (ص) به اصحاب خويش كيفيت اجتهاد عقلي در فهم نصوص شرعي - از قرآن يا سنت - را تعليم داده است (محسن عبدالحميد و ایازی)
ريشه‌ها و نمونه‌هاي تفسير عقلي را مي توان در احاديث تفسيري اهل بيت (ع) يافت:
o«عبدالله بن قيس» مي‌گويد كه از امام رضا(ع) آيه «بل يداه مبسوطتان» (مائده/64) - (بلكه دستان خدا گشاده است) - را شنيدم. به حضرت عرض كردم: آيا براي خدا دو دست اين چنين - و با دستم به دستان حضرت اشاره كردم - هست؟ فرمودند: نه، اگر چنين باشد، خدا مخلوق مي شود.
در اين حديث حضرت با استفاده از نيروي عقل آيه قرآن را تفسير كرده‌اند و دست مادي داشتن خدا را نفي كرده‌اند. چرا كه دست داشتن خدا مستلزم جسم بودن و مخلوق بودن او است و ساحت الهي از اين صفات منزه است. پس مقصود از دستان خدا همان قدرت او است.
اسلاید 5 :
برخي آيات قرآن خود در بردارنده برهان‌هاي عقلي است، مثل آيه: «لوكان فيهما آلهة الا الله لفسدتا». (انبيأ/22) علاوه بر اين خود قرآن نيز انسان‌ها را به تفكر و تعقل و تدبر در آيات فرا مي‌خواند.
آیت الله معرفت : روش اجتهادي (عقلي) در تفسير قرآن از دوره تابعين شروع شد
در قرون بعدي به ويژه به وسيلة معتزله اوج گرفت و در شيعه تفاسيري هم چون تفسير «تبيان» شيخ طوسي (385 460 - ق) «مجمع البيان» شيخ طبرسي (548 ق) به وجود آمد. و در اهل سنت «تفسير كبير» فخر رازي حاصل توجه به اين روش بود.
اين شيوه در دو قرن اخير رشد بيش‌تري كرد و در شيعه تفسير «الميزان» علامه طباطبائي و مانند آن پديد آمد. و در بين اهل سنت نيز تفسير «روح المعاني» از آلوسي (م 1270) و «المنار»، رشيد رضا (1865 - 1935 م) و... حاصل آن بود.
اسلاید 6 :
در مورد مفاد روش تفسير عقلي، بين صاحب نظران اختلاف نظر وجود دارد:
.1تفسير عقلي همان استفاده ابزاري از قراين عقلي در تفسير است
.2تفسير عقلي همان تفسير اجتهادي است
.3اصطلاح «تفسير عقلي اجتهادي» در قبال تفسير به رأي مذموم میباشد
.4تفسير عقلي نوعي از تفسير به رأي است
.5تفسير عقلي حد وسط تفسير به رأي و تفسير نقلي است
.6تفسير عقلي همان تفسير قرآن با عقل برهاني است كه نقش منبع دارد نه مصباح
اسلاید 7 :
آية‌الله مكارم شيرازي مي‌نويسند:
منظور از تفسير به عقل آن است كه ما از قراين روشن عقلي كه مورد قبول همة خردمندان براي فهم معاني الفاظ و جمله ها، از جمله قرآن و حديث است، استمداد جوييم.
مثلاً هنگامي كه گفته مي‌شود: «يد الله فوق ايديهم» عقل در اين‌جا مي‌گويد: مسلماً منظور از دست خدا عضو خاصي كه داراي پنج انگشت است، نيست؛ بلكه منظور از آن قدرت خدا است كه ما فوق همه قدرت‌ها است. و اطلاق دست بر قدرت، جنبه كنايه دارد.
بررسی: ايشان به يك معنا از تفسير عقلي به همان استفاده از قراين قطعي عقلي در تفسير آيات قرآن توجه كرده اند. اما به معناي ديگر تفسير عقلي كه همان تفكر در آيات قرآن و استنباط و اجتهاد از آن‌ها است، اشاره نكرده‌اند
اسلاید 8 :
آية الله معرفت مي‌نويسد:
«تفسير اجتهادي بر عقل و نظر تكيه مي‌كند، بيش‌تر از آن كه بر نقل و آثار تكيه كند تا معيار نقد و پالايش، دلالت عقل رشيد و رأي درست باشد.»
ايشان يكي از ويژگي‌هاي تفسير تابعين را اجتهاد در تفسير و تكيه بر فهم عقلي دانسته است سپس در اين زمينه ايشان از مدرسه مكه «ابن عباس» و مدرسه كوفه «ابن مسعود» را به عنوان پيش گامان اين روش نام مي‌برد. و مثال‌هاي متعددي از تفسير عقلي و اجتهادي آنان مي‌آورد.
«تفسير عقلي بعدها رواج يافت؛ به ويژه در نزد معتزله و كساني كه راه آنان را مي رفتند كه عقل را بر ظواهر نقلي مقدم مي‌شمردند.»
بررسي: ايشان تفسير عقلي و اجتهادي را به يك معنا گرفته‌اند و در بخشي از نوشته‌هاي خويش بر «فهم عقلي» آيات پافشاري كرده‌اند. و در بخش ديگر بر «حكم عقل رشيد» تاكيد كرده‌اند. ولي مرز بين اين دو را به‌طور كامل مشخص نكرده‌اند پس لازم است اين مطلب روشن شود كه مقصود آية‌الله معرفت از تفسير عقلي كدام قسم است.
اسلاید 9 :
استاد ايازي در اين مورد مي‌نويسند
اصطلاح «تفسير عقلي اجتهادي» در قبال تفسير به رأي مذموم - كه بر اساس هواي نفس و بدعت است - مي‌باشد. و مقصود از آن، روش اجتهادي است كه بر اساس قواعد عقلي قطعي در شرح معاني قرآن و تدبر در مضامين آن و تأمل در ملازمات بياني آن، استوار شده است.
ايشان منظور از عقل را در اين‌جا، حكم نظري عقل در ملازمه ميان حكم ثابت شرعي يا عقلي و بين حكم شرعي ديگر، دانسته‌اند.
بررسي: ايشان نيز تفسير عقلي و اجتهادي را يك‌سان انگاشته‌اند؛ ولي در تعريف آن از هر دو قسم تفسير عقلي يعني تدبر در مضامين و استفاده از قواعد عقلي قطعي سخن گفته‌اند. و هم چون آية‌الله معرفت مرز آن‌ها را مشخص نساخته‌اند.
البته ايشان عقل را در تفسير عقلي اجتهاد منحصر در حكم نظري عقل در باب ملازمات عقليه كرده‌اند كه در اصول فقه مطرح شده است و اين انحصار دليلي ندارد. بلكه منظور از عقل در اين‌جا همان عقل اكتسابي يا مدركات عقل است كه شامل همه احكام قطعي عقلي و برهان‌ها و قراين عقلي مي‌شود؛ اعم از اين كه در باب ملازمات احكام باشد يا غير آن.
اسلاید 10 :
استاد شيخ خالد عبدالرحمن العك مي‌نويسند:
«تفسير عقلي مقابل تفسير نقلي است، كه بر فهم عميق ...از معاني الفاظ قرآن تكيه مي‌كند. البته بعد از آن‌كه مدلول عبارات قرآني و دلالت‌هاي آن‌ها را درك كرد. پس تفسير عقلي بر اجتهاد در فهم نصوص قرآني و درك مقاصد آن از مدلول‌ها و دلالت‌هاي آيات استوار است.و دانشمندان «تفسير عقلي» را به «تفسير به رأي» نام گذاري كرده‌اند.»
دكتر ذهبي در خصوص بحث تفسير به رأي مي‌نويسد:
«مقصود از رأي در اين‌جا اجتهاد است، پس تفسيربه رأي همان تفسير قرآن به اجتهاد است.»
سپس تفسير به رأي را به دو قسم ممدوح و مذموم تقسيم مي‌كند. و تفسير به رأي ممدوح را همان تفسير عقلي معرفي مي‌كند كه ممكن است با تفسير نقلي (مأثور) تعارض پيدا كند و راه حل‌هاي تعارض را بيان مي‌دارد. و اين روش تفسير به رأي ممدوح (تفسير عقلي) را جايز مي‌شمارد و تفسيرهاي متعددي هم‌چون «مفاتيح الغيب» فخررازي «روح المعاني» آلوسي و... را نام مي‌برد كه از اين روش پيروي كرده‌اند
