بخشی از مقاله
چکیده
ناصرخسرو قبادیانی سال 394 - ه.ق. - در بلخ متولد شد و در سال 481 - ه.ق. - در بدخشان درگذشت. با توجه به آثار منظوم و منثور ناصرخسرو و دیدگاه ادبی خاص او، میتوانگفت که وي یکی از شاعران و نویسندگان تواناي زبان و ادب فارسی در قرن پنجم، و شاید یکی از بزرگترین شاعران ایران در سراسر حیات ادبی آن به شمار میرود. واکاوي روش بیان آموزههاي دینی، عقلی و علمی در مهمترین اشعار دیوان ناصرخسرو به صورت مستقیم و غیرمستقیم، افقی تازه براي رازگشایی و دستیابی به جهانبینی وي بهشمار میرود.
با شناخت این عناصر کلیدي، بهتر و دقیقتر میتوان جایگاه جهان و اجزایش را در نگاه ناصرخسرو دركکرده و شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر زمانهي شاعر، منزلت و باورهاي روزگار، و رابطهي شاعر با طبیعت را از دید خودش مورد ارزیابی قرارداد. بهعلاوه، با این کار میتوان به گوشهاي از آرمانشهر ناب فکري ناصرخسرو در سه حوزهي دین، عقل و علم دستیافت. به این منظور، تعدادي از مهمترین اشعار دیوان ناصرخسرو در دو بخش بیان مستقیم آموزههاي یادشده و بیان غیرمستقیم آنها مورد واکاوي قرارگرفتهاست و در انتهاي هر بخش در جدولی جداگانه نمایشدادهشده، تا دسترسی و فهم مطلب را آسانتر نماید.
مقدمه
ناصر بن خسرو بن حارثالقبادیانیالمروزي ملقببه حجت در ذيالقعدهي سال 394ه.ق. در زمان سلطنت محمودغزنوي در قبادیان بلخ متولد شد و سرانجام در سال 481ه.ق. در یمگان بدخشان درگذشت و در همانجا بهخاك سپردهشد. با این که وي از استادان مسلم زبان و ادب فارسی بهشمار میرود، اما چند عامل سببشده تا شعر و نثرش چندان مورد اقبال عمومی قرار نگیرد؛ از آن جمله است: داشتن مذهب اسماعیلی و ترویج آن، دشواري اشعار، و سبک انشا و طرز بیان نامأنوس وي. - رك: مینوي، - 272-3 :1351 علیرغم این مطلب، باید یادآور شویم که در سخن زیباي استاد یمگان، ناصرخسرو، با تصویرهاي مخیّل بسیار قوي و زیبایی روبرو هستیم که به کرّات و در سراسر دیوان وي نمودار شده و جنبههاي دینی، عقلی و علمی شاعر را بهخوبی نشانمیدهند.
صور خیال در شعر ناصرخسرو، از نظر حوزهي عمومی تصاویر متنوع است و این به علت تنوعی است که از نظر محتواي شعري در دیوان او وجود دارد. - رك: شفیعیکدکنی، - 562 :1375 در تشبیهات ناصرخسرو، عناصر مختلفی مانند طبیعت، انسان، جانوران، ابزار جنگی، اصطلاحات نجومی، شکل و خاصیت اشیاء، خوراکیها و پوشاك، ابزار نویسندگی و امثال آن به عنوان مشبهٌبه بهکار رفتهاست. - صفري و سایر، - 108 :1390 اغلب تشبیهات او از نوع مفرد و حسیاند و تشبیهات معقول به محسوس در شعرش فراوان است. - طالبیان، : - 338 بعد از تشبیه، استعاره و سمبل و کنایه نیز در آوردگاه تخیل ناصرخسرو جایگاه ویژه دارند و به ندرت از صنعت مجاز استفادهشدهاست.
بررسی این تصاویر دلانگیز و جذاب هنري در سه حوزهي دین، عقل و علم دیدي تازه براي ترسیم چهرهي دردمند ناصرخسرو، و هرچه بهتر مشخصشدن جهانبینی وي فراهممیسازد. لازم به ذکر است که مسائل سه حوزهي مذکور، گاهی به صورت صریح و مستقیم و با ذکر واژههاي مشخص در این سه حوزه، و گاهی با یاريجستن از سایر عناصر آفرینش چون درختان، گیاهان، حیوانات، پرندگان، آفتاب، گیتی و امثال آن –و به صورت غیرمستقیم- مورد واکاوي قرارمیگیرد که در ادامه به آن اشارهمیشود.
بخش اول - بیان آموزههاي دینی، عقلی و علمی بهصورت مستقیم:
- 1 تصویرگري دینی:
ناصر، ذاتاً و بالفطره متدین است. - دشتی، - 164 : 1362 و میتوان شعر وي را شعر مذهبی-ادبی خواند. - شمیسا، - 60 :1388 در واقع، از نظر او شعر باید فقط در خدمت عقل و دین باشد. - زرینکوب، - 374 :1388 به علاوه، تأمل در اصول و مبانی رسمی و رایج اعتقادي، و تأویل و تفسیر عقلانی آنها سبب شده است که ناصرخسرو را از زمرهي نوگرایان دینی به شمار آورند.
-1الف - تشبیه:
ناصرخسرو براي خانهي خدا و به ویژه خدايِ خانه، اهمّیّتی بهسزا قایل است و با ارایهي تشبیهیمرکّب به مرکّب، هیأت کلّی زابلستان براي آزادگان را چونان کعبه براي اهل ایمان میداند:
پریر قبلهي احرار، زاولستان بود چنان که کعبه است امروز اهل ایمان را - دن/1ص/9 س - 5
تلمیحات قرآنی ناصرخسرو -که در پارهاي از موارد در میان تشبیهات مربوط به طبیعت آمدهاست- حکایت از آشنایی وي با قرآن دارد؛ چنانکه ابر را به روي زلیخا مانند میکند و داستان زیبایی زلیخا را فرایاد میآورد:
گر نیست ابر معجزهي یوسف صحرا چرا چو روي زلیخا شد - دن - 19/139/
ناصرخسرو هم از شخصیتها، مفاهیم و داستانهاي دین اسلام و هم مسایل مربوط به ادیان دیگر... در تشبیه استفادهکردهاست؛ بدینسبب تلمیح به داستانهايپیامبران در شعر او فراواناست. - صفري و سایر، - 96 :1390 تلمیح به داستان زبونی عمروعاص در برابر مولاي متّقیان نیز در تشبیهی مرکّب به مرکّب ذکر شدهاست که در آن ديماه در برابر بهار، چون عمروعاص در برابر علی - ع - ، عاجز و رسوا معرّفی شده است:
چون عمروعاص پیش علی دي مه پیش بهار عاجر و رسوا شد - دن - 1/140/
بادهنوشی مانع دینورزي و خردمندي است؛ از اینرو با تشبیه خمر به نهال بد، مورد هجمهي شاعر قرار میگیرد:
یکی بد نهال است خمر، اي برادر که برگش همه ننگ و، عار است بارش - دن - 23/234/
دینورزي بر روحیه و روان ناصرخسرو تأثیر نهادهاست؛ او از یک سو خود را برگزیدهي جانشین راستین پیامبر - ص - میپنداشت و از دیگر سو باقیماندهي عمرش را صرف نشر آیین چنان شخصی =]المستنصر باالله[ میکرد که از نظر وي توفیق بزرگی بود. - وجدانی، - 195 : 1390 از اینرو، شاعر با اشاره به گرفتاري خود در یمگان و بر اساس رسالتدینی، خود را چون تختهي کشتی نوح، نجات بخش مردمان معرّفی میکند:
تختهي کشتی نوحم به خراسان در لاجرم هیچ خطر نیست ز طوفانم - دن - 21/283/
وي خود را براي المستنصر باالله، امام زمانهاش، چونان حسّانبنثابت میداند که در آن با تشبیهی پنهان، المستنصر را از نظر مرتبه به پیامبر - ص - تشبیهکردهاست:
دفترم پر ز مدیح تو و جدّ توست که من از عدل و زاحسان تو حسّانم - دن - 5/284/
-1ب - کنایه:
روز قیامت2 -یوم الحساب- و روز رستاخیز –یوم الحشر- مورد توجّه فراوان ناصرخسرو قبادیانی است که اعتقاد وي را به قیامت آشکار میکند:
دانم که نیست جز که به سوي تو اي خدا روز حساب و حشر مفرّ و وزر مرا - دن - 2/8/
شاعر اسیر یمگان، اعتقاد خود به رستاخیز، قیامت و نیز حفظ قرآن3 را اینگونه ذکر کردهاست:
مقرّم به مرگ و به حشر و حساب کتابت ز بر دارم اندر ضمیر - دن - 18/190/
ناصرخسرو از بین شاعران پیشین و معاصر خویش، توجه بیشتري به قرآن داشتهاست. او هم از معانی و مفاهیم قرآن متأثر شده و هم از الفاظ و ترکیبات آن بهرهبردهاست. - روحانی، - 70 :1381 در اصل، او معتقد است که قرآن، معدن حکمتاست. - امین، - 14 :1355 در اشعار ناصرخسرو، قرآن، با عنوان »فرقان« نیز مورد توجه قرارگرفته، که وسیلهي رسیدن به علم خدایی است:
بقا به علم خدا و رسول و فرقان است سراي علم و، کلید و در است فرقان را - دن - 14/10/
