بخشی از مقاله
منابع:
1- ستوده، هدايت‌ا…، آسيب‌شناسي اجتماعي انتشارات آواي نور
2- مطهري مرتضي، انسان و ايمان صدرا تهران 1360
3- اتوگلدين برگ روانشناس اجتماعي ترجمه دكتر كاردان، انتشارات دانش و انديشه سال 1375
مقدمه
در عصري كه اطلاعات بعنوان يك كالاي بسيار با ارزش در اداره جوامع و تحولات جهان ايفاي نقش مي‌نمايد سازمانهاي اطلاعاتي و امنيتي نقش مهمتري نسبت به گذشته پيدا كرده‌اند. يكي از ويژگيهاي عمده اطلاعات در اين عصر سرعت مبادله آن و همچنين نقش بخش‌هاي غيردولتي در اين مقوله است در حاليكه در گذشته علاوه بر فقدان تجهيزات پيشرفته ارتباطي، اطلاعات در انحصار دولتها بوده است. بنابراين در چنين شرايطي سازما‌هاي امنيتي كه نقش عمده‌اي در حفظ امنيت ملي و امنيت عمومي جامعه ايفا مي‌نمايند از مأموريت حساس‌تري برخوردار مي‌گردند. ليكن اين سازمانها نيز همانند ساير نهادها در معرض آسيبهاي خاصي قرار دارند. و لذا هر چه سازمان پيچيده‌تر، حساس‌تر و مهمتر باشد شناخت آسيب و آفتهاي آن نيز اهميت بيشتري پيدا مي‌كند.
در اين مقاله آسيبهايي كه نيروهاي اطلاعاتي را از درون و بيرون سازمان تهديد مي‌كند مورد بررسي قرار گرفته است.
تفاوت عمده و اساسي انسان با ديگر جانداران كه ملاك انسانيت اوست و منشأ چيزي به نام تمدن و فرهنگ انساني گرديده در «بينشها و گرايشهاست.»
ارسطو بشر را اصولاً حيوان بيولوژيك ميدانست و معتقد بود كه براي تبيين طبيعت او بايد خصوصيات، قابليت‌هاي بدني وارثي او را اصل قرار داد.
افلاطون فكر مي‌كرد كه بشر حاصل نوعي از اجتماع است و در جمهوري خيالي خود، معتقد بود كه با به كار بردن نهادهاي تربيتي و اجتماعي مي‌توانيم طبيعت بشر را به هر صورت كه بخواهيم، درآوريم (2)
اميرالمؤمنين (ع) مي‌فرمايد: «اتزعم انك جرم صغير و فيك نطوي العالم الاكبر.»
ساختمان وجودي آدمي يك نظام تشكيلاتي فوق‌العاده ظريف و پيچيده است، اين ساختمان آمادگي ورود به خير و شر را دارد. انسان موجودي است كه در هر دو جهت استعداد رشد را دارد، به خصوص در مشاغلي كه با گناه و يا مطالبي رو به تزايد گناه، قرار گيرد. اين انحراف در مسير تربيت بشر با سرعت بيشتري حركت خواهد كرد و زاويه كوچك انحراف در شروع، به فاصله‌اي عميق تبديل خواهد شد.
بررسي عوامل مختلف مانند انگيزه، نيت- زمينه‌هاي بروز استعدادهاي طالب خير و شر، و مسائلي از قبيل از وظايف پيشگيرانه يك سازمان حفاظت اطلاعاتي است.
دو باغ را در نظر بگيريد كه از نظر آب و خاك و هوا و حرارت، درختان و بوته‌ها يكسانند. اگر باغبان يكي از آنها به آفات، آسيب‌ها و نابودي باغ خود توجه داشته باشد، آن باغ از طراوت، شادابي، شكوفه، گل و ميوه‌هاي فراوان برخوردار خواهد بود ولي اگر باغبان ديگر به آفات و آسيبهاي باغ خود توجه نداشته باشد، در نتيجه باغي پژمرده و ميوه‌هاي كرم خورده خواهد داشت.
انسان نيز چنين است، اگر به آفات روحي و جسمي خود توجه نكند، عنصري خطرناك و آلوده خواهد شد و اگر همين انسان در محيطي مانند محيط اطلاعاتي و امنيتي كه زمينه‌هاي آسيب شغلي در آن بيشتر فراهم است قرار گيرد ولي به آسيب‌ها و آفات توجه نداشته باشد با سرعت و شدت بيشتري به مرزهاي آلودگي نزديك خواهد شد.
سازمانهاي امنيتي كه مأموريت‌هاي خاص آن با پنهانكاري همراه است و براي اجراي اي مأموريت از ابزار و شيوه خاص پنهانكاري نيز استفاده مي‌نمايند با آسيبهاي پنهاني در درون و بيرون از سازمان مواجه هستند.
آسيبهاي سازماني
واقعيت اين است كه در تمام كشورها وجود سازمانهاي اطلاعاتي، متضمن آرامش و حفاظت از منافع ملي در برابر مطامع و منافع بيگانگان است.
ساختار محرمانه چنين سازمان‌هايي و ارتباط تنگاتنگ آنها با نهادها، قدرت كاركردهايشان را متوجه نيروهاي داخل نيز مي‌كند. مهمترين نقش سازانهاي اطلاعاتي و امنيتي پياده‌سازي سياست‌ها و اقدامات پنهان مربوط به حفظ امنيت ملي كشور مي‌باشد (1)
بخاطر ويژگيهاي دوگانه اقدامات پنهان كه مخفي‌كاري و پيچيدگي اجرا مي‌باشد، طبعاً افراد، ساختار و سازمانهاي عادي كشور قادر به اجراي اين مأموريتها نمي‌باشد لذا نقش سازمانهاي اطلاعاتي و امنيتي بعنوان يكي از ساختارهاي مؤثر و كارآمد در حفظ امنيت ملي كشور بيش از پيش بارز مي‌گردد.
حقيقت آن است كه نوع شغل و ماهيت كار اطلاعاتي و كيفيت آن بنحوي است كه در صورت وجود شرايط مناسب، زمينه انحراف، فساد و آسيب في نفسه در نزد كاركنان براحتي مهيا مي‌شود. طبعاً اين دسته از انحرافات بصورت فردي و با انگيزه‌هاي شخصي صورت مي‌گيرد. لذت به لحاظ ماهيت كار اطلاعاتي شناخت آسيبهاي اين مشاغل مهمتر از مشاغل ديگر است.
طبيعت انسان بسيار آسيب‌پذير است و در مواردي كه اين مسئله به روان آدمي مربوط مي‌شود آسيب‌پذيري افزايش پيدا مي‌كند، حال اگر انسان در محيطي انباشته از زمينه‌هاي آسيب مانند سيستم اطلاعاتي قرار گيرد زودتر و آماده‌تر در مسير آسيب‌پذيري قرار مي‌گيرد.
نوع شغل، تعاملات موجود در كار، نقش ابزار اطلاعاتي، بروز شخصيت‌هاي كاذب، استفاده از احكام ثانويه پنهان و غيره در يك سازمان اطلاعاتي و امنيتي زمينه‌هايي براي آسيب‌پذيري نيروهاست.
بنابراين مي‌توان گفت كه يك نظام اطلاعاتي از ناحيه عوامل درون سازماني و عوامل برون‌سازماني در معرض آسيب قرار دارد.
الف) عوامل برون سازماني
(1) نفوذ: سرويسهاي حريف، همواره درصدد نفوذ به داخل سرويسهاي يكديگر هستند كه اين مسئله بعنوان يك آسيب دائمي تمام سازمانهاي اطلاعاتي راتهديد مي‌كند.
(2) تهاجم: در مواقع بحران روابط بين دو كشور، مراكز اطلاعاتي از اهداف مهم تهاجمات فيزيكي است.
(3) فريب: فريب اطلاعاتي به عنوان يكي از شيوه‌هاي رايج همچنان از عوامل تهديد سرويسهاي و تغيير دهنده مسير حركت فعاليت‌هاي اطلاعاتي از صحيح به غلط است.
(4) احزاب سياسي: احزاب و جريانات سياسي نيز در اين دسته از عوامل قرار دارند. احزاب سياسي كه مطابق اهداف ذاتي خود بدنبال بدست‌گيري قدرت هستند بعضاً در راستاي غلبه بر رقيب از امكانات بالفعل سازمانهاي اطلاعاتي بهره مي‌گيرند و براي اين بهره‌برداري نيازمند نفوذ در اين سازمانها مي‌باشند لذا اين مسئله موجب ايراد لطمه به مأموريت سازمان گرديده و آسيب‌پذيري آن را افزايش مي‌دهد.
ب) عوامل درون سازماني
(1) ماهيت مشاغل اطلاعاتي:
انواع مشاغل اطلاعاتي از قبيل تعقيب و مراقبت، استراق سمع، هدايت اطلاعاتي، زندان‌باني، بازجويي، مصاحبه، و … ذاتاً مفسده برانگيز هستند كه به عنوان عوامل جدي آسيب دروني سازمان اطلاعاتي قلمداد مي‌شوند.
(2) گستردگي امكانات و محدوده كار اطلاعاتي:
1-2- اماكن و محيط‌هاي كار اطلاعاتي مانند اماكن پوششي، زندانها، مقرهاي اطلاعاتي و … از موارد مهم و در خور توجه آسيب‌رساني به كاركنان اطلاعاتي است.
2-2- استفاده از احكام ثانويه براي پيشبرد امور اطلاعاتي يكي از مواردي است كه منفذ ورود به حريم گناه تلقي مي‌گردد، هر چند كاركنان اطلاعاتي با مجوز شرعي وارد حريم آن مي‌شوند ولي اين واقعيت وجود دارد كه در رشد آسيبهاي شغلي تسهيل ايجاد مي‌كند.
3-2- ابزار و ادوات كار اطلاعاتي و فني پيچيده كه استفاده از آن براي مردم ممنوع است براي كاركنان دست‌اندركاران مجاز تلقي شده و از مواردي است كه مي‌تواند كاركنان را به مرور زمان دچار آسيب نمايد.
(3) گمنام زيستي:
گمنام زيستي يا پنهان نمودن هدفهاي اصلي براي كاركنان اطلاعاتي از نظر رواني در درازمدت يك آسيب جدي است كه نتيجه آن زمينه‌سازي بروز عقده‌هاي رواني، افزايش ناهنجاريهاي رفتاري و امراض رواني در اطلاعات است.
(4) گزينش:
عدم دقت در گزينش و به كارگيري افراد فاقد شرايط رواني مناسب در مشاغل اطلاعاتي از تسهيل‌كننده‌هاي جدي بروز آسيب شغلي است.
(5) قدرت فزاينده:
طبيعت دستگاههاي اطلاعاتي امنيتي به گونه‌اي است كه استعداد بسياري در آنها براي تجاوز به حقوق شهروندان خصوصاً افراد صاحب‌نظر مستقل منتفذ وجود دارد، زيرا سيستم اين دستگاهها معمولاً بسته و معطوف به قدرت است. الگوهايشان عمودي، متمركز و كاركرد آنها مخفي است. اختيارات قانوني آنان براساس تعقيب، تجسس و تعرفه‌هاي سريع و ميان‌بر بوده و مدعيانش مؤلفه‌هايي همچون امنيت ملي، كيان اجتماعي و موجوديت يك نظام سياسي است و معمولاً در اقدامهاي خود به اينگونه دعاوي استناد مي‌جويند و استدلال مي‌كنند، در نتيجه كمتر جايگاهي مي‌تواند بر آنان نظارت نمايد كه آيا عملكرد سازمان اطلاعاتي واقعاً براي تأمين امنيت ملي بوده يا خير؟
(6) مشكلات خاص نظارتي
براي بررسي ضرورت نظارت بر دستگاههاي اطلاعاتي از حيث كاري بايد به طور لكي به موضوع مهم روابط اطلاعات و مصرف‌كنندگان و رابطه اطلاعات با سياست و سياستمداران توجه داشت. ضمن تأكيد بر اينكه وجود فاصله بين نهاد اطلاعات و ساير نهادهاي سياسي كه خود متضمن حفظ استقلال فعاليتها، شكل‌گيري و قوام حرفه مستقل اطلاعات و ارتقاي كارآيي و كارآمدي آن موجب تأمين منافع ملي نظام خواهد شد، بايد گفت مسئله نظارت باعث رونق گرفتن كيفيت فعاليت اطلاعاتي نيز خواهد شد. به سخن ديگر با تقويت نهادهاي نظارتي، كم و كيف امور اطلاعاتي و جايگاه سازمان اطلاعاتي برجسته‌تر خواهد شد و نيز تحليلها و يافته‌هاي آن از مقبوليت بالاتري برخوردار خواهد شد.
براي بررسي دقيق‌تر بحث، استدلال‌هاي ذيل بايد مورد امعان‌نظر قرار گيرد.
الف- نظارت باعث اعتماد مسئولين به اطلاعات مي‌شود، چون اطلاعات بايد در خدمت سياستگذاران باشد. اگر سياستمداران و مصرف‌كنندگان احساس نظارت داشته باشند، داده‌ها و تحليلهاي اطلاعات را به راحتي مي‌پذيرند چون يك اصل اساسي مهم در نزد مصرف‌كنندگان اطلاعات، نحوه توليد اطلاعات است كه اين خود از نتايج كار اطلاعاتي مهمتر است.
ب- وجود نظارت باعث اعتماد مصرف‌كنندگان به نحوه فراينده توليد اطلاعات مي‌شود زيرا به صحت و درستي روشها، رعايت اصول و موازين قانوني و قضايي دركار پرسنل اطلاعاتي ترديد نخواهند داشت.
ج) توليدات ومحصولات اطلاعاتي با محصولات يك كارخانه قابل مقايسه نيست به همين دليل توليد انبوه ومتنوع محصولات اطلاعاتي در برخي سارماناي اطلاعاتي مورد انتقاد قرار گرفته و بر توليد اطلاعات كيفي و مؤثر وكاهش از حجم محصولات تأكيد شده است.
د) صداقت محور اصلي تمام فعاليتها وهويت سازمان اطلاعاتي است. از اين روحتي صاحبنظراني كه بر نظارتهاي ساختاري تأكيد فراوان دارند معتقدند بدليل دخالت عامل انساني هيج يك از نظارتهاي بيروني كامل نيستند.
