دانلود مقاله اهمیت گیاهان داروی در جهان

بخشی از مقاله

اهمیت گیاهان داروی در جهان

تاریخچه¬ی گیاهان دارویی
انسان از همان نخستِِین روزهای ان زندگی خویش توانست از منابع دارویی بعضی از گیاهان که در پیرامون اویافت می شدند،بهره گیردحیوانات نیز،به ویژه درمحیط طبیعی خویش،درجستجوی گیاهانی برمی آیندتادردهای خود را باآن ها تکسین بخشند.همیشه موجودات زنده ی تکامل یافته درجستجوی گیاهانی بودهاندکه جاره ای از بی نظمی های ارگانیسم خود را به وسیلهءآن ها بر طرف نمایند. این جستجو خیلی زود به صورت مدونی درآمدوحرفهءافراد خاصی شد.درمصرقدیم،درمیان آشوری هاو درخاور،دانشمندان دانسته های خودراگردآورندونام بسیاری از گیاهان دارویی را،باذکرشیوۀاستفاده از آن ها،ثبت کردن.یونانی هاورومی هابا حذف جنبۀجادویی این اعمال صرفاًتجربی،کاربردمعقول گیاهان رابنیادنهادند. بعدهادراورپای باختری،کشیشان فهرستی از گیاهان قابل استفاده تهیه کرده ،روش کاربرد آن ها رامدون نموده.درصومعه هاباغ هایی ایجادشدکه به گیاهان دارویی اختصاص داشت. قرن هیجدهم عصر طلایی گیاه شناسان بود.بزرگ ترین طبقه بندی خانواده های گیاهی در این دوره پدپد آمد.پیشرفت های علم شیمی درقرن نوزدهم،به طورطبیعی منجر به این ،شد که دانشمندان بکوشند تا مواد مؤثر گیاهان را استخراج نمایند.

اگر چه گیاهان به عنوان یک پایه¬ی دارویی برای همگان شناخته شده اند. اما روش های استفاده از آن متفاوت است. این روش ها در یک نکته مشترک اند: بهره گیری بدن ما از مواد دارویی گیاهی . الوپاتی و همئوپاتی از گیاهان به عنوان مواد بنیادین استفاده می کنند. پزشکان همئوپاتی از گیاهان را به عنوان مواد مواد بنیادین استفاده می کنند.
پزشکان همئوپات ، محلول هایی را تجویز می کنند که منشاء معدنی ، حیوانی یا گیاهی داشته باشند. آنچه بیش از همه مورد توجه ماست ، محلول های گیاهی است. این محلول¬ها از تنتور مادرچیست؟ منظور خیساندن گیاهان معمولاً وحشی در یک محلول الکلی است . تقریباً همیشه از گیاه کامل استفاده می شود. این تنتور ، تنتور مادر نامیده می شود، زیر از این تنتور است که محلول های مختلف همئوپاتی تهیه می شود. این محلول ها را محلول های هاهنمائی نیز می نامند، زیرا نخستین بار ساموئل هاهنمان Samuel Hahnemann پدر همئوپاتی جدید ، روش های تهیه¬ی آن ها را ابداع کرده است.

بعدها مکتب جدیدی مانند آروماتراپی و ژموتراپی به وجود آمدند. در مکتب نخستین ، مواد معطر گیاهی و در دومی ، جوانه های تازه و بافت گیاهی در حال رشد ، مورد استفاده قرار می گیرند.
فیتوتراپی یا گیاه درمانی به طور فزاینده ای از داروهای گیاهی بهره می گیرد و برای این منظور از تست های مختلف گیاه ، اغلب گیاه کامل ، که به صورت تازه یا خشک از محل رویش طبیعی گیاه جمع آوری شده ، استفاده می گردد.
از چندین سال پیش ، تجدید حیاتی در استفاده از گیاهان دارویی رخ داده است. گیاه درمانی در حال حاضر ، به علت تأثیر ملایم گیاهان دارویی در مقایسه با داروهای شیمیایی ، مورد توجه فزاینده ای قرار دارد . امروزه گیاه درمانی از حالت تجربی بدوی و از پوسته¬ی جادویی و اسرار آمیز خود درآمده و موثر بودن آن از نظر بالینی و علمی به اثبات رسیده است.
پیشگفتار
یکی از مشکلات بزرگی که طب جدید با وجود امتیازهای ظاهری آن نسبت به طب سنتی با خود به ارمغان آورده ، مصرف روز افزون داروهای شیمیایی است که متأسفانه روزبه روز شکل حادتری به خود می گیرد. در رابطه با پیامدهای این مسئله می توان به دو مورد بسیار مهم اشاره کرد:
نخست اینکه به تدریج پدیده ای به نام خود ایمنی شکل گرفته است که بر اثر مصرف مداوم ، بی رویه و گاهی بدون توجه به طریقۀ خاص مصرف برخی داروها ، در میکروبها و ویروسها ایجاد می شود و از این طریق تأثیر این دارو را ضعیف و حتی خنثی می سازد و در نتیجه باعث افزایش مصرف و روی آوردن به انواع قویتری از آنها می شود.
ثالثاً اگر چه استفاده از داروهای شیمیایی در رابطه با بیماریهای خاصی که مورد نظر مفید واقع می شود ، ولی مصرف طولانی و در برخی موارد حتی مقطعی آنها عوارض خاصی از خود برجا می گذارد که «عوارض جانبی» نامیده می شود و بعضاً می تواند از خود بیماری نیز خطرناکتر باشد.
البته این نکته را نیز نباید نادیده گرفت که داروهای شیمایی عمدتاً با تقلید از فرمول داروهای گیاهی اما بصورت مصنوعی در آزمایشگاههای داروسازی تهیه می شوند، ولی اخیراً مشخص شده است در صورتی که برخی از انواع ترکیبات موجود درگیاهان که در آزمایشگاهها بصورت خالص تهیه می شوند ، همراه با سایر ترکیبات موجود در گیاه به مصرف برسند، عوارض جانبی آنها از بین رفته و تنها اثرات مفید آن در شخص آشکار می گردد.

به هر حال آنگونه که بسیاری ازمتخصصان در این رشته نیز معرفند ، بایستی اساساً بیماران را به سوی مصرف گیاهان دارویی که امتیازهای متعددی نسبت به داروهای شیمایی دارند سوق داد . ناگفته نماند که بسیاری از کشورهای آسیایی و اروپایی خصوصاً کشورهای که زمینه این علم در آنها از سابقهء بیشتری برخوردار است (بالاخص چین) تحقیقات وسیع و دامنه داری را در این راستا شروع کرده و از انواع متنوعی از این داروها را به بازار عرضه نموده اند که اثرات مثبت آنها مورد تأیید همگان قرار گرفته است.
کتاب حاضر نیز بر اساس یکی از همین بررسیها تنظیم شده است . این کتاب ضمن ارائه اطلاعات کلی از تاریخچه و کنکاش در ابعاد گوناگون این علم ، به معرفی تعدادی از متداولترین گیاهان دارویی و تشریح مواد مؤثره موجود در آنها ، بررسی و برشمردن اندامهای مفید گیاه و طرز تهیه و مصرف آنها نیز پرداخته است.
لازم به تذکر است از آنجا که این تحقیقات در اروپا انجام گرفته ممکن است پاره ای از انواع گیاهان مطرح شده از نظر خوانندگان ایرانی ناشناخته باشند . در این صورت بدیهی است که می توان از این طریق به وجود آنها پی برد و احتمالاًٌ گیاهان مشابه را در کشور شناسائی کرد تا بتوان از اطلاعات داده شده در مورد آنها تا حدودی سود برد.
در خاتمه مایلم از کلیه صاحبنظرانی که مرا در ترجمه و تنظیم این کتاب یاری داده اند تشکر کنم . امید آن دارم که ترجمه و انتشار این کتاب بتواند کمکی هر چند ناچیز به شناخت و پیشرفت این علم در کشور عزیزمان بنماید.
طی سالیان متمادی داروهای طبیعی ، خصوصاً گیاهان دارویی اساس و حتی در برخی موارد تنها طریق درمان محسوب می شود و در عین حال مواد اولیۀ موجود در آنها در صنعت داروسازی مورد استفاده قرار می گرفت.
در اوایل قرن حاضر پیشرفت علم شیمی و کشف سیستمهای پیچیدۀ سنتزارگانیک منجر به توسعۀ صنعت داروسازی و جایگزینی شیمی درمانی شد. بدین طریق پزشکی مدرن توانست بسیاری از بیماریهای غیر قابل علاج و غالباًٌ مرگ آور را درمان کند. این مسئله خصوصاً در رابطه با بیماریهای عفونی که بوسیله سولفامیدها ، آنتی بیوتیک ها و دیگر ترکیبات شیمیایی مداوا شده اند بیشتر صدق می کند. ایمونوتراپی (تحریک و تشدید سیستم دفاعی بدن) نیز نقش بزرگی را در از بین بردن بسیاری از بیماریهای عفونی باز می کند.
با وجود این ، گیاهان دارویی و داروهایی که از آنها تهیه می شوند هرگز بطور کامل کنار گذاشته نشدند. مواد اولیه و مؤثری که در گیاهان بصورت ذخیره موجود است، پیوسته بعنوان موادی غیرقابل جایگزینی مورد استفاده بوده و خواهد بود.
ایضاً ، طب مردمی و عطاریها هیچوقت استفاده از این مواد را متوقف ننموده و طب سنتی را به شکلی که از بین پدران و اجداد دور خود به ارث برده اند همواره پاس داشته اند.
با گذشت زمان بر تعداد گیاهان دارویی شناخته شده افزون شده و زمینه های کاربرد آنها را نیز گسترده تر شد.

کشف گیاهان جدید از بین نمونه های آورده شده از سرزمینهای دور ، دستیابی به کاربردهای نوین بعنوان داروهای کمکی در درمانهای شیمیایی یا آنتی بیوتیکی ، پی بردن به ارزش بهداشتی گیاهان و بالاخره کشف مواد جدیدی نظیر ویتامینها ، هورمونها، مواد ضد میکروبی ، ضد ویروسی ، ضد توموری در میان گیاهان شناخته شده و یا گیاهانی که به تازگی کشف شده اند ، بار دیگر در پیشرفت طب گیاهی کمک شایانی کردند.
بالاخره دوره جدید صنایع داروسازی ، پزشکان و گروههای تحقیقاتی بسیاری از کشورها مجدداً توجه خود را به متنابع طبیعی و گیاهان دارویی معطوف داشتند بطوری که امروزه ما شاهد مزارع وسیع آزمایشی و تولیدی هستیم . کشت گیاهان دارویی در حال حاضر به عنوان شاخه مهمی از کشاورزی مطرح است که برای استخراج و تولید مواد اولیه-ای که در ساخت داروهای موجود به کار می روند ، صورت می گیرد.
به این ترتیب ملاحظه می شود که در هیچ زمانی توجه به گیاهان دارویی و اثرات کاربرد و طریقهءاستفاده از آنها کاملاً قطع نشده است . در حال حاضر نیز بیماران در تلاش برای دستیابی به آگاهیهای بیشتر از موارد استفادۀ مؤثر موجود در آنها و کاربردشان در درمان بیماریهای مختلف هستند ، در عین حال نبایستی این نکته را از نظر دور داشت که داروهای طبیعی همیشه و برای درمان هر نوع بیماری مناسب نیستند و تنها پزشک می تواند نوع درمان و برنامهءآن را تنظیم کند. و در طول دورۀ درمان نیز لازم است بیمار تحت نظر و مراقبت پزشک باشد.
به علت اینکه این مواد مؤثره موجود در داروهای گیاهی به دلیل همراه بودن آنها با مواد دیگر پیوسته از یک حالت تعادل بیولوژیک برخوردار می باشد . لذا در بدن انباشته نشده و اثرات جانبی به بار نمی آورند و از اینرو امتیاز و برتری قابل ملاحظه ای نسبت به داروهای شیمیایی دارند . در این رابطه تنها مورد استثنا ، گیاهان سمی هستند که هرگز نبایستی بدون تجویز پزشک مصرف شوند.
کاربرد گیاهان و استفاده از آنها در داروسازی و جایگزین کردن داروهای وارداتی با آنها در اروپا روزبروز افزایش یافته و نتیجۀ گرفته شده پیوسته مثبت بوده است.
مروری بر تاریخچه این علم
مصر : سرزمین اهرام
شناخت امروز از مواد و تجربیات دارویی مورد استفادۀ مصریان قدیم ، از روی پاپیروسهای مقدسی که از آنان به جای مانده است . با ارزشترین آنها ، پاپیروس اسمیت است که تاریخ آن به نیمۀ اول قرن هفدهم قبل از میلاد می رسد و به آن پاپیروس جراحی نیز گفته می شود. این متن کپی شده از یک کتاب قدیمی تر است که قدمت آن به 2700-2980 سال قبل از میلاد مسیح می رسد و به آن پاپیروس جراحی ادوین اسمیت می گویند. دو متن دیگر نیز که تقریبا ً به متن اولی نزدیک هستند عبارتند از پاپیروس علوم جنسی از کاهون و گوروب و پاپیروس اِبِر . دیگر نوشته ها و یا قطعاتی که امروزه موجود است مجموعۀ نسخه هایی است که شاگردان مدارس طب آنها را کپی می کرده اند.
برخی از نسخه های مصری تا حدود زیادی دارای فرمولهای بسیار مؤثری هستند که در آنها درج شده اند. این دستورات شامل حدود 400 ماده اولیه میشوند که می بایست در فارما کوپهءمصر قدیم موجود باشد . گروه اول از مواد حیوانی از قبیل خون ، گوشت ، شاخ ، شیر ، تخم مرغ ، عسل و خصوصاً ادرار و فضولات تشکیل شده و گروه دوم از مواد گیاهی نظیر آکاسیا ، درخت هلو ، انار ، نخل ، هیفاناکوریاس ، درخت زیتون ، درخت خرنوب ، استراکر ، مو و چنار فرنگی تشکیل یافته است.
از میان گیاهان غیر درختی مورد استفاده نیز می توان از انیسون ، باقلا ، پیاز ، سیر ، گندم ، جو ، خیار ، نی ، کرچک ، نیشکر ، مو و هندوانه نام برد. ضمناً آنها تقریباٌ از همۀ قسمت های گیاه از قبیل برگ ، گل ، ریشه ، میوه ، صمغ ، چوب ، عصاره ، روغن ، تراشه و کاه و حتی خاکستر و دود آن استفاده می کرده اند . و آخرین گروه مواد معدنی هستند که در اینجا از مرمر سفید ، انتیموان ، آجر و سنگ لاجورد ،شوره ، خاک رس ، نمک دریا و سرب می توان نام برد.
داروها را معمولاً به اشکال مختلف مانند پودر ، قرص ، شیاف ، دلمه ، شیرینی یا کلوچه و برای مصرف خارجی به شکل مرهم ، خمیر یا پوره تهیه می کردند . ذیلاً چند نمونه از این دستورات را بازگو می کنیم:
نسخه ضد آسکاریس : 75 گرم ریشۀ انار را در 150 گرم آب به مدت یک شب خیسانده روز بعد میل نمایند.

نسخه برای پوست : عسل ، شورۀ قرمز و نمک دریا را به مقدار مساوی گرفته و مخلوط می کنند تا خمیر یکسانی بدست آید و سپس روی پوست می مالند.
برای درمان حبس البول : گندم ، خرما ، خرنوپ پخته و آب را به نسبت های 2،2،2و6 گرفته و بعد از آنکه خوب مخلوط و له کردند با فشار از الک گذرانده و آب حاصل را به مدت چهار روز مصرف می نمایند این دستورات اگر چه ممکن است امروزه شکل دیگری به خود گرفته باشد، اما تأثیر آن همچنان باقی است.
هند: گنجینه ای از داروها و ادویه ها
فلسفه هند باستان بر این باور بود که یک جریان مستمر تکوینی در طبیعت وجود دارد . انسان می تواند با بکارگیری روشهای سحر آمیز آن را مهار کند و این نیروهای پنهانی را به کنترل خود درآورد.
در قدیمیترین آثار به این روشها اشاره شده است . ریگ ودا (در دومین هزاره قبل از میلاد) به شکل زیر گیاهان داروئی را ستایش نموده است:
ای گیاهان ، که از زمانهای بسیار دور ، سه نسل قبل از پیدایش خدایان پا به عرصهءوجود نهاده اید.
من می خواهم صد و هفت اصل شما را بشناسم اصولی که خود مادر هزاران شاخهءفرعی است.
دانایان این بیمار را برای من درمان کنید!
هدف اساسی علم پزشکی در هند قدیم ، طولانی تر نمودن زندگی انسانها و یکی از مهم ترین قسمت های آن شناخت مواد دارویی (اوپاج) بوده است. این داروها اساساً ریشه گیاهی داشته و گیاهان دارویی بصورت منظم و سازمان یافته ای طبق نسخه های شاه بودایی به نام آموکا (سه قرن قبل از میلاد مسیح) کشت می شده اند.
خاک هند تعداد بیشماری از گیاهان دارویی را در خود جای داده است. تا امروزه هند مانند گنجینه ای از گیاهان طبی که هنوز تعداد زیادی از آنها در انتظار شناخته شدن به سر می برند بوده است. از سوی دیگر این کشور معدن ادویه جات و داروهای آرام بخش برای همۀ دنیا بوده است.
در متون هند قدیم دربارۀ گیاهان طبی این طور نوشته شده است :«این گیاهان بایستی به وسیلهء فرد شایسته ای که در جنگل ساکن باشد و فردی پاک و مدهبی بوده و بصورت شایسته ای روزه گرفته باشد جمع آوری شوند . گیاهان تازه اثر بیشتر دارند . این گیاهان باید فقط در نقاطی که انسانها به سختی به آن دست می یابند و جایی که خاک حاصلخیز و آب کافی داشته ومحل مقدس و گورستانی در آنجا نباشد کاشته شوند. خود گیاه باید ریشه دار بوده و آبیاری شود و بر حسب نیاز تحت تابش نور خورشید قرار گرفته و گاهی اوقات از نور خورشید حفاظت شده و به سمت شمال برگردانده شود.»

فلفل سیاه ریشه ای هندی دارد . این گیاه برای اولین بار توسط پرتغالی ها با قیمتی بسیار گران در اروپا فروخته شد . امروزه بیش از 35 میلیون کیلوگرم فلفل سیاه درسال مصرف می شود.
داروهای گیاهی به دو گروه تقسیم می شوند: گروه اول یا بعنوان مسهل ، قی آور ، ملین بکار می رفته یا باعث ترشح بینی (زکام) می شوندو گروه دیگر مسکن هستند. بدین طریق در شرایط ایجاد تب ، نوشیدن جوشاندۀ شیر مانند دانه های نارس جو که در آن کره حل کرده باشند تجویز می گردد. برای سرفه شیرۀ قند محلول در آب همراه با عسل و فلفل تجویز می شود داروهای خوراکی را کرۀ تصفیه شده ، عسل و روغن کنجد مخلوط نموده و تعدادی از آنها نیز به شکل قرص یا پودر همراه با شکر مصرف می شدند . ضمناً آنان می دانستند چگونه به کمک یک لوله یا دستگاه بادی دارو را در بدن داخل کنند .
آریاییها بنگ (مخدری که از شاهدانه گرفته می شود) را از قدیم می شناختند.
رسالهءپزشکی واگ بهاتا نوعی خواب تخدیری را شرح داده و دستنوشته ای به نام بور محتوی آوازی روی تأثیرات طبی سیر دارد.
مخدرهای هندی در تمام آسیا مشهور بوده و حتی در دستورالعمل های کشورهای غربی نیز رخنه کرده اند. اروپا به خاطر بسیاری از ادویه و مواد دارویی غیر قابل جایگزینی نظیر: زیرۀ سیاه ، فلفل ، هل ، زنجبیل ، میخک ، جوز ، چوب صندل ، شیرۀ عسل ، شاه دانه ، (حشیش) روغن کرچک ، روغن کنجد ، صبر زرد ، ریشۀ گلگنوم و نیشکر به هند وابسته است.
چین با 8160 نسخه
در کنارطب سوزنی که در چین اختراع شده و در آن کشور بسیار مورد استفاده قرار می گرفت ، مهمترین قسمت طب قدیم چینی شامل دارو شناسی (علم داروهای گیاهی) می شد. نوشته ای بنام پن تسائوکانگ – مو که در سال 1597 تکمیل و منتشر شد محتوی تعداد باور نکردنی از گیاهان دارویی و داروهایی با ریشه حیوانی بوده و نشانگر این واقعیت است که آنها بیش از هر مردم دیگری این داروها را شناخته و بکار می برده اند. چینیها معتقد بودند که طبیعت برای هر دردی درمانی در خود دارد و بدین طریق کتابی را در طول قرنها از داروهای مؤثر و همچنین موادی که تا بحال شناخته نشده اند و حتی بی اثر تهیه نمودند. یکی از این گیاهان که تأثیر آن کاملاً شناخته نشده است ریشه سحر آمیز جین سینگ است که به دلیل توجه زیاد اروپاییها به این دارو بعنوان درمان کنندۀ همه دردها از نازایی و پیری گرفته تا سرطان مورد استفاده بوده است.
طب جدید به خاطر شناخت گیاهانی نظیر ریوند چینی ، کافور ، افدرا ، بادیان ، جین سینگ و چای چینی مدیون چینی هاست.

تصویر نقاشی شده دو گیاه با میوه های که شکل آنها به یکدیگر نزدیک بوده و خواص دارویی تقریباً یکسانی دارند. در اینجا یکی از دو تصویر موبوط به کدو (کرکوربیتاپپو) و بادمجان (سولانوم ملوفژنا) می باشد که این دو گیاه اغلب در آشپزی مورد استفاده قرار دارند.
همانند طب غربی ، علم پزشکی چین نیز از ریشه انار ، اقونیطون و عصاره ای که از آن استخراج می نموده و از میان مواد معدنی ، از آهن ، ارسنیک ، جیوه و گوگرد استفاده می کرده است.
رسالهءداروسازی پن تسائوکانگ – مو شامل 8160 نسخه که بر اساس 1871 ماده که عموماً ریشه گیاهی دارند می گردد.

جعبه چای چینی که از قلع ساخته شده است.
داروها به شکل جوشانده ، مخلوط ، پودر ، قرص ، ضماد ، شیاف یا مرهم مصرف می¬شده¬اند. آن دسته از گیاهان دارویی که بیش از همه در چین مورد اطمینان بوده همان گروه گیاهانی است که در اروپا شناخته شده اند و می توان بعنوان نمونه از قطب الذیره ، ریشه بابا آدم ، ترخون ، اقونطیون ، گل مینا ، زیرۀ سیاه ، ژنتیان ، شیرین بیان ، گردو ، بارهنگ ، هلو ، انار ، ریوند ، روغن کرچک و چای چینی (برای درمان سرماخوردگی ، سردردها ، اسهال و سرفه) نام برد.
تریاک با شیره ای که از گرز خشخاش نرسیده گرفته می شود ، 1000 سال قبل از میلاد مسیح در طب چینی وارد شده است این ماده بعنوان دارویی علیه اسهال خونی و اسهال ساده بکار می رفته است . و فقط در زمان آخرین امپراتور سلسلهءمینگ (قرن شانزدهم) که نوشیدن مشروبات الکلی را ممنوع کرده بود ، کشیدن تریاک آغاز شد.

این داروهای گیاهی برای ما نسبتاً قابل درک است . اما متقابلاً برای ما مشکل است خود را به جای پزشک چینی بگذاریم که اعضاء مختلف حیوانی از قبیل : مو و سبیل ببر ، نوک شاخ های گوزن ، آب دهان قورباغه ، شاخ کرگردن ، گوشت مار و جانوران بی مهرۀ دریایی و غیره تجویز می کرده است.
دستورالعمل های چینی از اعضاء ترشحات انسانی به صورت وسیعی نام می برد. باید این نکته را نیز یادآور شد که واکسن ضد آبله مدتهای مدیدی در چین مورد استفاده قرار می گرفته است.
از طرف دیگر این مسئله نیز غیر ممکن نیست که علم پزشکی و تحقیقات مدرن پایه و اساس علم ناشناختۀ عضو درمانی چینی را برای ما توضیح دهد.
دنیای قدیم و پزشکانش
پزشکان قدیم داروهای خود را شخصاً با مواد اولیه ای که از طریق فروشندگان گیاهان دارویی و تجار تهیه می کردند ، می ساختند. برخی از این افراد شیادانی بودند که انواع شربتهای سحر آمیز و ترکیبات زیبایی ، معجونهای عشق و زهرهای مهلک درست می کردند.
و در مقابل افراد درستکاری نیز بودند که به گیاهان طبی علاقهء زیادی داشتند و از خود آثاری شامل کروکی ، شرح گیاهان و ذکر اثرات آنها برجای گذاشته اند.
بقراط از زمان قرون وسطی پدر طب نامیده شد. او در سال 460 قبل از میلاد در جزیرۀ تونس واقع در دریای اژه بدنیا آمد و در سال 377 سال قبل از میلاد مسیح در لارس واقع در تسالی درگذشت.
بقراط از پزشکانی بود که نسبت وی به اسکالپو خالق طب که اکثراً در فرهنگ یونانی بوسیلهء عصایی که ماری به دور آن پیچیده نشان داده می شود و تبدیل به رب النوع طب شده می رسد. در یونان قدیم بعدها پزشکان مانند صنعتکاری ساده دورۀ تعلیمی می گذراندند.
بقراط حتی امروزه نیز به عنوان سمبل طب یونانی و سمبل اصول اخلاقی مورد نیاز یک پزشک نظیر : قدرت تشخیص ، از خود گذشتگی و اخلاص شناخته می شود. اصول بقراط و اخلاق پزشکی او علی رغم 2500 سالی که از حیات این پزشک مشهور می گذرد هنوز معتبر است (پزشکان هنوز سوگندنامۀ بقراط را می خوانند). مجموعه نوشته های او که برای کتابخانه معروف آن زمان به نام اسکندریه نوشته شده به نام او خوانده می شود . پدر علم طب وجدانی استثنایی داشت ، وی می دید که شناخت علل (انگیزه شناسی) یک بیماری و از بین بردن عواقب آن برای پزشکانی که در آن زمان انجام وظیفه می کردند ، چه کار مشکلی است . نقطه نظرات وی اساساً پایۀ فلسفی داشت و طب را بیشتر بعنوان یک هنر می شناخت تا یک علم . بنابرین می توان به سادگی دریافت که چرا او این اعتقاد این چنین داشت که : «زندگی کوتاه است و راه هنر طولانی ، لحظات در فرار ، تجربیات شبهه انگیز و قضاوت مسئله ساز». به نظر بقراط اعمال فیزیولوژیک بدن وابسته به تعادل بین چهار اصل اولیه یعنی : خاک ، اب ، آتش و هواست. نمایندگان این عناصر در بدن سیالاتی از قبیل : خون ، لنف ، صفرای زرد ، صفرای سیاه هستند . اگر این مواد به مقدار متناسبی تولید شوند ، انسان سالم خواهد بود. و هنگامی که مناسبات آنها به هم خورده و درجه حرارت تغییر می کند ، شخص مریض می شود . تئوری سیالات بدن ارزش بسیاری پیدا نموده و برای مدت طولانی اعتبار خود را حفظ کرد. نوشته های بقراط همچنین از یک سری گیاهان دارویی و داروهای گیاهی نام می برد که در میان آنها تخدیر کننده هایی نظیر تریاک ، بلادون و بنگ و مهر گیاه وجود دارند.
در دوران بقراط بود که ارتباط میان شکل گیاهان و بیماریهای قابل درمان توسط آنها مطرح شد (تئوری امضاها). این خود طبیعت است که به ما قدرت درمانی گیاهان را نشان می دهد. و به همین علت زردی و برگهای خزه علیه بیماری کبد ، سنفیتون برای ریه ، گل ها و میوه های قرمز انار علیه خونریزی و غیره به کار می رفته اند. این فرضیه نیز تا قرون وسطی ادامه داشته است.
پزشکان یونانی با موفقیتهایشان در همۀ کشورهای حومۀ مدیترانه به شهرت رسیده و از آن پس خصوصاً در رم ساکن می شوند که تعدادی از ایشان سوابق درخشانی نیز از خود برجای گذاشته اند.

کلودگالین در پرگام واقع در آسیای صغیر حدود سالهای 130-201 قبل از میلاد به دنیا آمد . وی کارش را در یک مدرسه گلادیاتور شروع کرده و پزشک شخصی مارک –اورِل شد. او نوشته های بقراط را بدون اینکه مشاهدات و تجربیات شخصی خود را نادیده گیرد در سرلوحۀ کار خود قرار داده بود. وی تجربیات خود را در یازده جلد ثبت کرد . کسانی که پس از او آمدند چه در دوران منتقدین و چه در دورۀ بیزانتن از کتاب او استفادۀ بسیاری کردند.
گالین تعداد قابل ملاحظه از گیاهان را می شناخت و از آنها دارو تهیه می کرد. وی داروهای گیاهی را به چند گروه تقسیم کرد و بنیانگذار شاخهءخاصی از طب به نام گالنیک (علم مواد دارویی و تهیه آنها) بود اشکال مؤثر داروها (گالنیک) امروزه نیز یادآور نام اوست.
پدانوادیوسکورید ، یک پزشک دیگر یونانی که پزشک نظامی بود و در ارتش نرون خدمت می کرد . گیاهان دارویی را از بسیاری از کشورهای مدیترانه جمع آوری کرد و در حدود سال 78 میلادی آنها را در پنج جلد به نام مواد طبی که شامل کلیه اطلاعات که وی در مورد گیاهان دارویی و موارد استعمال آنها می شد تنظیم نمود.
بعدها اعراب همۀ این کتب پزشکی عهد قدیم را گرفته و از آنها بعنوان پایهءتعلیمات پزشکی استفاده کردند. و این کار به لطف ترجمه های سوریها و پارسیها و همچنین به مرحمت کتابخانه پزشکی اسکندریه میسر شد.
ستارگان طب عرب
اولین مسلمانی که از ترجمه های پزشکی سود بسیار برد ، ابوبکر محمد بن زکریای رازی بود (925-865) که در اصل ازشمال پارس آمده بود.
رازی مدتی به طبابت و استادی در بیمارستان بغداد پرداخت وی طبیبی حاذق و بسیار دقیق بود از او کتابهای بسیاری شامل شرح داروها هستند ، خصوصاً کتاب آل منصوری (کتاب طب المنصور –م.) و همچنین 24 کتاب طبی دیگر که محتوی تعداد زیادی نسخ پزشکی هستند ، به جای مانده است. بعنوان مثال برای رفع دل درد و قولنج ، دانه و تخم بِه ، شنبلیله ، رازیانه ، بابونه و دیگر عناصر را تجویز کرده است.
پزشک نامور ابوعلی سینا (1037-980) شخص استثنایی بود که همه وجود خود را وقف مطالعه علوم مختلف از قبیل : منطق ، جغرافیا ، متافیزیک ، فلسفه ، طب ، نجوم و دیگر علوم طبیعی که تا آن زمان شناخته شده بود و کشف ترجمه های نویسندگان عهد قدیم کرده بود علم طب در سن 17 سالگی او را در بخارا مشهور کرده (در تاجیکستان روسیۀ فعلی) و شهرتش را تا بغداد گسترد . وی در طول هفت سالی که در اصفهان به سر می برد ، کتاب مشهور خود قانون در طب را به زبان عربی به اتمام رساند. (1014 الی 1021) او در دومین جلد کتاب قانون که به داروسازی آموزش داروهای طبیعی ساده اختصاص داده شده بود ، مؤثرترین داروهای زمان خود را به رشته تحریر درآورد.
این دانشمند 811 داروی گیاهی و معدنی را در این کتاب همراه با اثرات آنها بر بدن انسان شرح داده است.

این دستگاه تقطیر که به وسیله آب سرد می شود (قراع و انبیق شیمیدانهای قرون وسطی) قبلاً به وسیله اعراب شناخته شده و برای کارهای مختلفی از قبیل : تهیۀ الکل ، اسانسهای فرّار ، روغنها و غیره استفاده می شد.
تعدادی از گیاهان پزشکی که بوعلی سینا از آنها نام برده است هنوز شناخته نشده اند و برخی از آنان ریشۀ هندی ، تبتی ، چینی و یا کلاً شرقی داشته اند. بوعلی سینا از جیوه نیز استفاده می کرده است . او همچنین کافور ، ریوند ، برگ سنا ، اسطوخودوس و یا بابونه را نیز می شناخته است . وی در درمانهایش از گلوکز به کمک تجویز میوه هایی که مقدار زیادی قند دارند استفاده کرده و از داروهای ترکیبی ، پانسمان ، کمپرس ، تنقیه ، آمپول ، ماساژ و دیگر روشهای درمانی استفاده می کرد ، و علاوه بر آن از کشش عضلات در صورت شکستگی سود می جسته است.
در طول شش قرن ، بوعلی سینا لقب سلطان طب را حفظ نمود . قبل از مرگ ، وی تمام دارائی خود را بخشیده و بردگانش را آزاد ساخت. او تا به امروز بعنوان پیشگام و نماینده طب «پیشگیری» شناخته شده و از او می توان مانند نمونه ای برای افراد تحصیلکردۀ تمام جهان نام برد.

ساختمان شیمیایی مواد مؤثره گیاهان اثر درمانی آنها را بر حسب عملشان بر بدن انسان مشخص می کند. بنابراین آنها را بر حسب شعاع عملشان مانند داروهای دیگر موجود در فارماکوپه در گروههای معینی طبقه بندی می کنیم . همیشه یک گیاه دارویی اثری مشخص نداشته و طیف اثرات آن می تواند زیاد یا کم شود به این معنی که یک گیاه می تواند در درمان چندین بیماری مؤثر باشد . و بر عکس برای تقویت اثر درمانی آنها اغلب مخلوطی از چند گیاه تهیه می شود تا تأثیرشان چند برابر شود.

خواننده در اینجا گروههای مختلفی را با مصارف خارجی و داخلی مطالعه خواهد نمود. و بالاخره یک گروه از گیاهان سمی با تأثیر شدید در انتهای این فصل آورده خواهد شد.
گیاهان تلخ
داروهای گیاهی هستند که روی کار معده ، خصوصاً در هنگام بی اشتهایی تأثیر می گذارد ، انواع مختلفی از آن را قبل از غذا مصرف می کنند از قبیل : گیاهان تلخ خالص ، قنطوریان صغیر ، ژنتیان ، شبدرآبی ، گیاهان تلخ معطر (مواد تلخی که همراه مواد معطر باشد) نظیر : درمنه ، قصب الذیره ، سنبل خطائی طبی.

قصب الذیره محتوی یک اسانس طبیعی و خصوصاً مواد تلخ است . از آن در داروسازی و لیکورسازی استفاده می شود.
گیاهان تلخ قابض : این گیاهان در عین حال کمی قابض بوده و برای زکامها و گاستریتهای سبک (پوست کندور انگو) بکار می رود.
گیاهان تلخ لعابدار : گیاه پای خر ، شاهدانه ، گیاهان قابض (داروهای منقبض کننده)
این مواد روی بشره و مخاط با تشکیل رسوبات سخت همراه با بافت پروتئنی تاثیر می گذارد. انها آب موجود در بافتها را گرفته و با کم و بیش خشک کردن آن اثر ضد توموری نیز دارند این مواد اغلب از ترکیبات تانن هستند.
این گروه شامل : شمش برّی ، مورد ، گل غافث ، هوفاریقون ، مریم گلی ، انجبار گوشِ خر ، گل مینا (امراض جلدی ، اگزمای متورم و عفونی ) تره تیزک ، سنفتیون ، پوست درخت بلوط و بید ، ریشهء بابا آدم ، گلسنگ پتانسیل ، الکیمی ، درخت گردو ، توت روباه، هفت بند ، آویشن ، دم شیر و زوفا می شود.
ضد التهابها
این مواد را برای درمان زخمها و کوفاگیها بکار می برند . آنها ورم را کاهش داده و بازسازی بافتهای آسیب دیده را با (تأثیر بر غشاء مخاطی و سطح گرانولی) تسریع می کنند.

بابونه به خاطر نافع بودن در بسیاری از موارد مورد توجه است . گلهای خشک شدۀ آن را در تهیه جوشانده ها و ضماد برای درمان ناراحتیها و تورمها بکار می رود، در اکثر خانه ها یافت می شود.
بنابرین بابونه و اکلیل کوهی جراحتها را التیام بخشیده ، خزه اثر تورم روی مجاری ادرار داشته و گل نرگس ضمن التیام زخمها ، بیماریهای پوستی را درمان می کند. رزمارنیوس در مصارف خارجی ضد روماتیسم و توت فرنگی برای جوش صورت مفید است.
گیاهان ضد نفخ
در اینجا منظور مواردی هستند که اثر خوبی روی دفع گازهای معده وا نقباضات دردناک و حتی تشنج عضلات شکم دارند . این مواد احساس فشار درد را کاهش داده و باعث توقف رشد باکتریهایی که ایجاد تخمیر می نمایند می شود.
این گروه شامل داروهایی می شود که دارای مواد اسپاسمولیتیک (که باعث رفع تشنج و انقباضات می شوند) باشند. گیاهانی از این قبیل عبارتند از: بابونه ، انیسون ، رازیانه ، سروکوهی ، نعناع ، مریم گلی ، اکلیل کوهی ، زیره و زوفا.

میوه شیرین رازیانه در بسیاری از جوشانده ها که به صورت مخلوط تهیه می شوند بکار می رود ، از آن ضمن خوشبو و مطبوع کردن طعم جوشانده ها بعنوان یک ضد نفخ بسیار مؤثر استفاده می کنند.
گیاهان معرق
گیاهانی که عمل تعرق را آسانتر می نمایند عبارتند از : گل ماهور ، آقطی سیاه ، بابونه ، تیول یا زیرفون ، شاه تره ، پتازیت ، برگ انگور فرنگی ، ریش بز ، تره تیزک ، ریشهء آدم بابا ، بیدگیاه ، بنفشه وحشی.
گیاهان کاهش دهندۀ تعرّق
گیاهانی که از تعرّق زیاد جلوگیری می کنند عبارتند از : مریم گلی ، سنبل الطیب ، بلاون ، و برای مصارف خارجی ، برگ گردو و پوست درخت بلوط.

گل ماهور دانه های زردی دارد که پس از خشک کردن در ترکیب هایی که به عنوان ضد سرفه تجویز می شوند از آن استفاده می گردد ، زیرا دارای مقدار زیادی موسیلاژ یا لعاب است.
گیاهان مّدر
این گیاهان ترشح ادرار را زیاد می کنند که برای ناراحتیهای مجاری ادرار مورد استفاده قرار می گیرند . آنها ضمن این که مدر هستند کمی حالت ضدعفونی دارند . از آنها می توان در مواردی از قبیل ناراحتیهای کلیوی سبک ، سنگ کوچک یا شن ادراری استفاده کرد . در صورتی که ناراحتی کلیوی مهم ، ناراحتیهای قلبی ، ورم قلبی ، یا سیروز کبدی وجود داشته باشد این داروها مناسب نبوده و باید به پزشک مراجعه شود.
گیاهان دارویی از قبیل : گل آقطی سیاه ، انگور روباه ، سروکوهی ، مورد ، پر سیاوش ، هوفار یقون ، اونونیس ، ریشۀ جعفری .
و گیاهان غیر دارویی: بادآورد ، لوبیا را می توان نام برد.

بوسرول یا شمش بّری از زمان قدیم بعنوان یک گیاه دارویی شناخته شده و از برگهای آن برای درمان ناراحتیهای مجاری ادرار استفاده می گردد.
خزه (که در صورت عفونت مجاری ادرار بسیار مفید است) ، کیسه کشیش ، برگهای درخت غان (حتی بصورت حمام) برگ توت فرنگی ، ریشهءآدم بابا ، آسپرول معطر ، گزنه، ریشۀ انجدان رومی ، دم شیر.

گیاهان خلط آور
گیاهان دارویی ایجاد خلط را تسهیل می نمایند . آنها محتوی لعابهای گیاهی هستند که با جذب رطوبت باد کرده و قسمت دیگری را مرطوب می کند و این به دلیل خاصیت جذب آب این مواد است. و آنها همچنین ورم منطقه ای را که قسمت ورود نای را احاطه نموده است با تسکین سرفه ، کاهش می دهند.
برخی از این گیاهان علاوه بر لعاب محتوی اسانسهای روغنی و ساپونین هستند . از میان این گیاهان می توان از پنیرک ، گل ماهور ، ختمی و بارهنگ را نام برد.

گل زیزفون خشک شده داروی بسیار خوبی برای سرما خوردگی است . جوشاندۀ آنرا ترجیحاً با عسل شیرین نموده و می نوشند و داروی خوبی برای عرق کردن است . در اکثر موارد گل زیزفون معطر را که برگ آن قلبی شکل است مصرف می کنند.
گیاهان خلط آور و قی آور
این مواد ترشح غدد مجاری تنفسی و برونش ها را زیاد نموده ، به مقدار زیاد قی¬آور و به مقدار کم فقط باعث ایجاد حالت تهوع می شوند . حالتی که از نظر پزشکی در برخی مواقع مفید است . الکالوئیدی که نام آن اِمتین است و ساپونین ها به این گروه تعلق دارند.
طبق نسخۀ پزشکی جوشاندۀ ریشهءایپکاکوانا را می توان تهیه نمود و بدون نسخه می توان از گیاه فتق ، اونونیس استفاده کرد.
خلط آور محرک
این گیاهان محتوی مواد فراری هستند که از طریق دستگاه تنفسی دفع شده و مخاط را تحریک نموده و عمل خلط آوری و دفع آن را آسانتر می کنند. ضمناً این مواد باعث شل شدن عضلات مجاری تنفسی که در حالت انقباض باشند نیز می شوند ضمن اینکه کمی نیز قدرت ضد عفونی کننده دارند. این گروه شامل گیاهان دارویی می شود که دارای اسانسهای روغنی باشند.
گیاهان دارویی که در این زمینه برای تهیهءجوشانده بکار می روند عبارتند از : مسیکه ، رازیانه ، برگ نعناع ، پونه ، سوسن برّی.
و از دیگر گیاهانی که در این زمینه مورد استفاده قرار می گیرند می توان : ختمی ، گیاه پای خر (گل و برگهای آن) و دانهءکتان که محتوی لعاب هستند را نام برد.
گیاهان ضد سرفه
اینها در واقع گیاهان خلط آور آرام کنندۀ سرفه هستند . در اکثر موارد از آنها بصورت مخلوط (جوشانده برای سینه درد) استفاده می گردد.
از میان گیاهان ساده نیز می توان از ختمی ، پنیرک ، گیاه سعال یا پای خر ، بارهنگ ، به دانه شیرین بیان نام برد.
.
گلهای گیاه سعال یا پای خر در اوائل بهار شکفته می شوند و برگهای آن برای تهیه جوشانده همراه با دیگر گیاهان ضد سرفه بکار می رود.
گیاهان مسهل صفرا
این مواد کار صفرا در سلولهای کبدی و همچنین کار دفع آن از طریق مجراهای صفراوی را تسهیل می کنند . در درمان ورم کیسه و مجراهای صفراوی حتی علیه سنگ ریزه های کوچک کیسه صفرا در کنار داروی مؤثر پر قدرت از داروهای گیاهی که محتوی موادی برای تسهیل در امر تولید صفرا و همچنین محتوی اسانسهای طبیعی ضد تشنج مجراهای صفراوی و ضدعفونی کننده های سبک و ضد تورم هم باشند نیز استفاده می گردد.

ریوند پنجه ای که گیاه بومی چین است دارای ساقهءزیر زمینی دارویی است که خصوصاً در درمان بیماریهای صفراوی (بصورت جوشانده) و بصورت ترکیبی در قرصهای هضم کنندۀ غذا به کار برده می شود.
از میان داروهای گیاهی می توان از : برگ بولدو ، گل خلد ، کنگر کوهی ، زنجبیل سامس ، گیاه نوروزی ، فراسیون سفید و ریوند نام برد.
و از میان گیاهان غیرطبی از : مامیران ، گل قاصدک ، پوست درختچۀ زرشک ، آویشن معمولی و بومادرون نام می بریم.

گیاهان ملین و مسهل
مسهلها کار تخلیه روده را تسریع می نمایند . پوست نربرون ، دانه و برگهای سنا ، ریشهءشیرین بیان ، ریشۀ ریوند از این دسته هستند.
گیاهان مقوی قلب
این گروه شامل گلوکوزیدهای گیاهی است که اثر تقویتی روی کار قلب دارند . این مواد آهنگ کار قلب را تسریع می کنند. دفع آب بعنوان اثر جنبی مصرف این مواد شناخته شده است. در این گروه می توان از گل انگشتانه (دیژیتال) ، آدونیس ، گل برفک ، آلیچ ، گراتیول ، هلبور سیاه نام برد.
ضد آسم
گیاهانی که محتوی آنها برای مبتلایان به تشنجات ریوی همراه با آسم مفید است عبارتند از : بلادون ، ژوسکوام ، تاتوره.

برگها و مواد محرکۀ دیژیتال ازغوانی از مهمترین و بهترین مواد برای تقویت قلب شناخته شده است و تنها پزشک پس از این که بیمار را بطور دقیق معاینه نمود می تواند آن را تجویز نموده و مقدار آن را مشخص کند.
مواد آرام بخش
این مواد آرام کننده در موارد عصبی بودن ، ضعف اعصاب و تغییرات رفتاری در سیستم اعصاب مرکزی (بیماری ضعف اعصاب) مصرف می شود در مقایسه با داروهای شیمیایی ، این مواد اثر بسیار آرامتر و ملایمتری را از خود نشان می دهند . در این رابطه می توان از گیاهانی همچون : سنبل الطیب ، گل ساعتی ، رازک ، خلنک نام برد.
ضد تصلب شرائین
این گروه تأثیر مثبتی روی قسمتهای آسیب دیده سیستم گردش خن خصوصاً در زمان پیری یا در صورت داشتن تغذیۀ نا صحیح مانند مصرف بیش از حد چربی ، نداشتن فعالیت کافی و شرایط بحرانی از خود برجای می گذارد.

سنبل الطیب به شکل جوشانده یا قطره تأثیر آران بخش بسیار عالی دارد . تنطور والریان درهمهءداروخانه ها در معرض فروش قرار دارد
کلسترول که روی دیواره و وریدها رسوب نموده و آنها را آهکی و سخت می کند ، اثر نامناسبی روی قسمتهای آسیب دیده دارد که ایجاد کنندۀ ترومبوز فشار خون بالا نیز می تواند داشته باشد . در این حالت داروهای گیاهی که سرشار از روتین و ویتامین c هستند می توانند سودمند باشند . در این گروه نیز از سیر ، سرخ ولیک (گل و برگ هایش) ، عرق گل سرخ ، سوفورا و دار واش می توان نام برد.

ضد فشار خون
این گیاهان روی فشار خون بالا (ناراحتیهای سیستم تنظیم کننده) تأثیر می گذارند. درمان این بیماری شامل یک رژیم غذایی و داروهای مناسب آن می باشند . در مرحلهءآغاز بیماری فشارخون می توان از مسکنها و پائین آورنده های فشار خون نظیر سنبل الطیب ، یولاف ، زنگ چاودار ، سیر ، اکلیل الملک ، سرخ ولیک و رازک استفاده کرد.
گیاهان معطر
عبارتند از گیاهانی که برای بهتر کردن مزه و عطر داروها بکار برده می شوند. و دارای اثر ضد عفونی کننده نیز هستند نظیر : مریم گلی ، بابونه رومی ، اسطوخودوس ، و اکلیل کوهی (مصرف داخلی یا خارجی).
ضد انگل
گیاهانی که علیه انگلهای روده بکار می روند عبارتند از : سرخس نر ، قاز یاغی ، هویج ، پیاز ، شاه تره ، انار ، زبان درقفا ، کدو.
ضد دیابت
از این گیاهان بعنوان کمک درمانی در درمان دیابت (که به معنی تولید کم انسولین در لوزالمعده یعنی جایی که این ماده معمولاً ساخته می شود ، است) استفاده می گردد. این انسولین های گیاهی (گلوکوکنین ها) که مؤثرترین صورت آنها به شکل عصاره های اسیدی می باشد در گیاهانی نظیر : حلبوب ، لوبیا ، مورد صحرایی ، گیاه باباآدم وجود دارند. گیاهان تلخ مانند قنطریون صغیر ، ژنتیان و درمنه نیز مفید هستند.
امراض زنانه
این گیاهان التهابات ماهیچه های صاف در باسن کوچک (رحم ، مجاری ادراری ) و دردهای عادت ماهانه را کاهش می دهند . برخی از این مواد روی رحم و خصوصاً در زمان بارداری (خونریزی رحم پس از وضع حمل یا سقط جنین یا تورم) بعنوان درمان عمومی تحریک کننده تحت نظر دقیق پزشک اثرات سودمندی دارند . این مواد عبارتند از آلکالوئیدهای زنگ ، اکلیل ، کیسه کشیش ، سیاه دانه ، فلفل آبی ، پتانسیل ، سداب ، هوفاریقون .

مواد شیر آور که ترشح شیر را تحریک مینمایند در گیاهانی نظیر حلبوب (نوعی گل شبیه مینا) ، رازیانه انیسون سبز و شنبلیله یافت می شوند

ضد استفراغ
گیاهانی که باعث تسکین حرکات دودی شدید و زیاده از حد معده می شوند در این گروه قرار دارند . داروی بامنازغ این ناراحتی تریاک است ( که چون جزء مواد مخدر است ، قوانین مواد مخدر در این رابطه اعمال می شود). اما گیاهان سرشار از تانن (بخاطر اسید تانیک موجود در آنها که از آن تانالبین استخراج می شود) و ذغال گیاهی ، پوست بلوط و همچنین ترکیبات محتوی )لعاب نظیر دانه های یولاف ، جوشاندۀ جو ، آب برنج ، چای چینی نیز مؤثرند . برای کودکان از هویج سیب زمینی رنده شده (پکتین) پس از قهوه ای شدن آن ، انجبار ، بلوط ، گل محمدی ، مریم گلی ، مورد ، عریده ، توت فرنگی ، د راین مورد استفاده می کنند.
ضد تومور
این گیاهان محتوی مواد ضد توموری (غده) هستند . گیاهانی نظیر دارواش ، نیلوفر آبی و خصوصاً نیلوفر در مناطق حاره و آلکالوئیدی های پروانش دارای این مواد هستند.
سموم گیاهی
مطالعه و بررسی سموم گیاهی به مواد سمی که ریشۀ شیمیایی یا گیاهی دارند و اثرات آنها روی بدن قابل ملاحظه می باشد در این قسمت مورد توجه خاص قرار گرفته است. بطور کلی ماده ای که به بدن انسان آسیب برساند از این گروه تلقی می شود . ارائه تعریفی دقیق از مواد سمی کار مشكلي است واغلب مقدار مادهْ مورد مصرف است كه مشخص كنندهْ اين امر مي باشد .مواد فعال موجود در برخي گياهان داروئی(الکالوئیدها،گلوکوزیدها)سموم خطرناکی برای انسان هستند.در حالی که درصورتمصرف آن مقدارکه در طب مشخص شده است داروهای بسیارمفیدی نیز بایستی بوسیلۀ یک وتخصص انجام شودومسلماً تجویزآنهنیزبایستی از سوی یک پزشک صورت بگیرد.گیاهان دارویی سمی همه به یک میزان دارای سمیّت نیستند.این امر بستگی تام به شرایط رویشگاهی گیاه وزمان چیدن آن در طول روز،شدت مبادلات متابولیکی ودیگر عوامل دارد .در وهله اول چنین به نظر میرسدکه این سموم برای زندگی گیاهان مضّر هستند. در صورتی که عملاً حالت دفاعی گیاه را در برابر دشمنان طبیعی آن افزایش میدهند.

امروزه گیاهان دارویی سمی که از نظر دارسازی اهمیت دارند در مرازع مخصوص بزرگی کشت می شوند(دیژل گل انگشتانه)خشخاش،شاه دانه،گیاهان تیرۀ سیب زمینی ،زنگ). روشهایی نیز برای بالا بردن بازدۀ کاری رابطه با مواد مؤثرۀ آنها بکار گر فته می شوند.

دیاشیلون:که مرهمی آمونیاکی است
گالش انگورک:نام عمومی این درختچه ،انگور فرنگی است.
پوست مخاطها:ازدیاد فعالیت غددچربی در پوست سر وصورت است که برحسب نوع ترشح،باعث پیدایش بعضی بیماریهای پوستی، جوش،غرورجوانی ،ریزش مو،اگزما وغیره می شود.
کاتا لیزورها:یا معین عمل ها ،موادی را گویند که وجودآنهابه مقادیرکم ،موجب سهولت انجام یک عمل شیمیائی می گردد.
پلاگر:نوعی بیماری آند میک است که این بیماری به شکل لکه های قرمزدرصورت ،پشت دست وگردن آغاز می شود.

پلی نوریت:آماس چند عصب

درماتوز:ناراحتی های پوستی

تیفوئید:مولدحصبه

جمع آوری گیاهان دارویی در رویشگاه طبیعی آنها جهت بدست آوردن مواد اولیه به نظر کاری آسان می آید.امّا در واقع این کار نیاز به شناخت وتجزیه دارد. اگر شخصی که می خواهد این نوع گیاهان را جمع آوری کندتجربه ای در این کار نداشته باشد ،خیلی آسان دو نوع گیاه شبیه به یکدیگر را با هم اشتباه نموده که اصولاً ربطی به گیاه دارویی مورد نظر ندارد به خانه می آورد که می تواند مضر ویا حتی سمی باشد بنابراین نه تنها شناسایی دقیق گیاهی که در جستجوی آن هستیم لازم است،بلکه آشنایی با محل رویش،نیازها وشرایط اکوژیک آن نیز از ضروریات بشمار می آید. برخی ازگیاهن در محلهی بسیار خاصی می رویندوبه بعضی دیگر از گیاهان متکی هستند ویا در خاک بخصوص رشد می کنند. دراین میان گیاهانی وجود دارند که دراطراف روستاها،مناطق جنگلی ،ساحلی،باتلاقی،کوهستانی،خشکی پسند،سایه پسند،گیاهان هرز،جلگه ای،باغها ویا حتی گیاهانی که در اماکن مخروبه رشد می کنند.از سوی دیگر همۀ گیاهان ترجیح میدهند که همراه و درمیان دیگر گیاهانی که دارای نیازهای مشابه هستند برویند. ضمناًبرخی از گیاهن نیز کمیاب بوده باید تحت حفاظت قرار بگیرد.حضور و وجود یک گیاه درطبیعت بستگی به شرایط وعوامل خاصی از نقطه نظر درجۀحرارت ،میزان نزولات ،نور وروشنایی،آب وموادغذایی،ارتفاع از سطح دریاوغیره دارد. دخالت انسان در طبیعت از قبیل کود پاشی ،زراعت ،برداشت علوفه،مصرف سموم علف کش یا حشره کشهای مختلف از عواملی هستند که رشد این قبیل گیاهان را محدود می کند.حتی گاهی براثر این دخالته برخی از گیاهان بصورت جبران ناپذیری درموطن خویش از بین می روند. بنابرین برداشت وچیدن گیاهان دارویی درطبیعت نیازمند به داشتن اطاعات کافی برای شناخت گیاهان ،رویشگاه ونیز

بیولوژیکی آنهاکه مشخص کننده بهترین وقت برداشت آنهاست می باشد. به غير از گياهان سالم نبايد گياه ديگري را چيد. گياه نبايستي هيچگونه خرابي يا بريدگي داشته باشد و بايد بخوبي رشد نموده و در آغاز فصل خشك شدن، چيده شود. جمع‌آوري بايد گونه به گونه صورت بگيرد و هر گونه در سبد يا ظرفهاي كاغذي جداگانه جمع‌آوري شود. سپس آنها را عمل آورده و هر چه سريعتر قبل از پلاسيده شدن خشك شوند.
كشت گياهان دارويي
نياز صنعت داروسازي براي بدست آوردن مواد موثره گياهان به حدي زياد است كه امكان بدست آوردن آن از طبيعت غيرممكن است. بنابراين بسياري از اين گياهان بايستي در مزارع بزرگ كشت شوند.
در اينجا يك رشته عوامل اساسي نيز بايد براي اينكه گياه كيفيت و ميزان مواد موثره خود را حفظ نمايد در نظر گرفته شوند.

در اين قسمت از چند عامل اساسي نام مي‌بريم: اول انتخاب بهترين گونه و حتي بهترين واريته آن، بكار بردن دقت كافي در انتخاب بذر، قلمه و غيره، مطالعه و انتخاب ماشين‌آلات لازم براي كشت و برداشت مطابق آنچه كه در كشاورزي صورت مي‌گيرد و طرز صحيح خشك كردن آنها. در هنگام كشت يك گياه دارويي بايد نيازهاي طبيعي هر گونه را در نظر داشت كه ذيلاً بطور اجمال به پاره‌اي از آنها اشاره مي‌شود:
خاك، آب‌وهوا: بايد طبيعت زمين و آب و هواي مورد نياز هر گياه، مقدار حرارت، نور و آب مورد نياز آن در نظر گرفته شود.

كشت قبلي، حاصل‌خيزي: تناوب مناسب كت براساس تكنيكهاي كشاورزي و همچنين مقدار صحيح مواد غذايي (ازت، فسفر، پتاس، كلسيم) و ميكروالمان و اوليگوالمان مورد نياز از قبيل (روي، مس، بر و غيره).
آماده نمودن زمين و بذرپاشي: آماده نمودن بستر كاشت قبل از بذرپاشي از قبيل: شخم، دندانه‌كشي، كودپاشي، كرت‌بندي و بذرپاشي با فواصل مناسب و آبياري.
مراقبتهاي زمان داشت: وجين علفهاي هرز بطور مداوم، افزودن كودهاي حيواني يا شيميايي، جابجا نمودن احتمالي گياهان آسيب ديده و ناقص.
برداشت: مشخص كردن زمان بهينه، مراحل جمع‌آوري، خشك كردن سريع و تهيه دارو.
طرز تكثير گياهان دارويي
گياهان دارويي از طريق جنسي يا غيرجنسي تكثير مي‌شوند. در رابطه با كاشت اين گياهان كشت آنها به مقدار زياد اقتصادي‌ترين روش است. در اين رابطه بايد بذرهاي مناسب از انواع انتخاب شده (بخاطر بازده بالا و ميانگين بالاي مواد موثره آنها) كشت شوند. بذرها بايد بطور خطي كاشته شده و گاهي ميان چين شده و در فواصل بيشتری
دوباره كاشته شوند. تمام كشت بايد براساس اصول جاري كشاورزي وجين، آبياري و كود داده شود.
گياهان اغلب از طريق غيرجنسي يعني قلمه ريزوم و پاجوش (مانند نعناع، توت‌فرنگي) تكثير مي‌‌شوند. گياهاني مانند مرغ و سوسن‌بري از طريق تقسيم ريشه، قلمه و پاجوش تكثير مي‌شوند. و بالاخره گياهاني نظير ختمي، زنجيل شامي توسط جوانه‌هاي نابجاي ريشه و سير به كمك پساز تكثير مي‌گردند.
در مبارزه با گياهان هرز، بيماريها و انگلها بايستي تا حداكثر امكان از استفاده از مواد شيميايي خودداري نمود، چرا كه باقي‌مانده اين مواد مي‌تواند براي بدن مضر باشد.
روشهاي برداشت، آماده‌سازي، خشك كردن و نگهداري گياهان دارويي چيدن (بريدن يا شكستن) قسمتي از گياه كه بهتر است به كمك چاقوي تيز يا اگر آن قسمت چوبي است توسط قيچي باغباني انجام شود، در قسمت جدا شده باعث يك سري تبديلات بيولوژيك شده و ياخته‌هاي گياهي شروع به ضعيف شدن مي‌كنند. جدا شدن قسمت هوايي از ريشه قبل از هرچيز قطع جريان مواد غذايي و تعرفي را باعث شده و آبي كه مواد غذايي در آن محلول است، و به سمت بالا مي‌رود متوقف مي‌‌شود. در صورتي كه گياه فوراً به صورت ورقه‌هاي نازك در معرض هوا پهن نگردد، خطر گرم شدن آن مي‌رود. زيرا آنزيمهايي كه در گياه وجود دارند، و قبلاً تشكيل مواد محركه را مي‌داده‌اند، شروع به تجزيه شدن مي‌كنند.
فعل و انفعالات تخريبي در گياه جانشين اعمال اصلي سنتز آلي شده و مواد توليد شده از نقطه‌نظر شيميايي دچار تغييراتي مي‌شوند. اين تبديلات بوسيله عواملي مانند بو (در پياز، سير، سنبل الطيب) تظاهر مي‌كنند. از سوي ديگر طريقه غلط خشك كردن گياه نيز مقدار مواد تخريب شده را كه ارزش درماني ندارند بالا برده و در نتيجه گياه كيفيت خود را از دست مي‌دهد.
مواد اوليه موجود در گياهان بايستي به تناسب طبيعت خاص گياه مورد نظر و كاربرد درماني آنها با انجام يك رشته اعمال شيميايي يا مكانيكي عمل آورده شوند. روشهاي آماده نموده گياه پس از جمع‌آوري و در هنگام آماده كردن آن، با دستورات دقيق مشخص شده‌اند. دستوراتي كه بر اثر تجربيات طولاني و اندازه‌گيريهاي بسيار مقدار مواد موثره گياهان بدست آمده‌اند. اين
دستورات شامل طرز برداشت يا جمع‌آوري، خشك كردن، پوست كردن، خرد كردن، حذف برخي قسمتها، آسياب كردن، الك كردن، كوبيدن، بودادن (روي آتش گذاشتن) و حتي طرز تخمير گياهان مي‌گردد. هر كدام از اين اعمال براي حفظ و قابت نگاه داشتن مواد موثره موجود در نوعي گياه است.
خشك كردن گياهان دارويي مانند ديگر گياهان مفيد (از قبيل ادويه‌جات و گياهاني كه مصارت صنعتي دارند) بايد بوسيله خود توليد كننده يا جمع كننده آنها انجام شود. زمان جمع‌آوري گياه در طبيعت يا در مزرعه در ارتباط با وجود حداكثر ماده موثره موجود در گياه در طول رشد آن انتخاب مي‌شود. معمولاً گياه جمع‌آوري شده بايد هر چه سريعتر در معرض خشك شدن قرار گيرد تا از آسيب‌ديدگي در هنگام پژمردگي جلوگيري شود. در اكثر موارد، از روش خشك كردن گياه زير نور مستقيم خورشيد استفاده نمي‌شود. چرا كه نور خورشيد باعث از بين رفتن مواد اوليه گرديده و گياه به سرعت زرد و قهوه‌اي مي‌شود. گياهاني كه براي اسانس‌گيري جمع‌آوري مي‌شوند، با عمل خشك كردن در نور خورشيد، يك سوم و گل گندم و نعناع يك پنجم مواد اوليه خود را از دست مي‌دهند. در برخي از موارد استثنائاً قرار دادن گياه براي مدت كوتاهي در نور

آفتاب قبل از اين كه گياه در يك محل سرپوشيده كه داراي جريان هوا بوده و يك هواكش نيز داشته باشد، توصيه مي‌گردد.
خشك كردن يك گياه به معناي گرفتن تدريجي رطوبت گياه است. اغلب قبل از خشك كردن براي از بين بردن گردوخاك و آشغالها و خاك چسبيده به آن لازم است گياه براي مدت كواتاهي در جريان آب شستشو شود.
اگر خشك كردن برگها كار نسبتاً آساني است، در مورد ساقه‌ها و سرشاخه‌ها وضع بصورت ديگري است. عمل خشك كردن بايد آنقدر ادامه يابد تا بتوان گياه را كوبيده و پودر نمود و قسمتهاي سخت نيز بايستي در صورت خم شدن به آساني بشكنند. اگر گياه بيش از حد خشك شود ضمن جذب گردوغبار مقداري از مواد فعاله موجود در آن نيز از بين مي‌رود و برعكس اگر به مقدار كافي خشك نشود و كمي مرطوب باقي بماند، در مدت نگه‌داري گنديده و خراب مي‌شود. در تابستان در يك محل سرپوشيده معمولاً گلها در مدت 3 تا 8 روز و برگها در مدت 4 تا 6 روز خشك مي‌شوند، اما در پائيز و بهار بايد وقت بيشتر براي آن صرف شود. برخي از گياهان دارويي كه به خاطر استفاده از ميوه‌شان كشت مي‌شوند، (نظير: انيسون، زيره

، رازيانه) يا براي سرشاخه‌هايشان (مانند: مرزنگوش و آوريشن) را مي‌توان ابتدا براي مدتي به حال خود رها نمود. به شرطي كه زير باران يا نور آفتاب قرار نداشته باشند.
در كارخانه‌هاي صنعتي از خشك كنهايي استفاده مي‌شود كه داراي حرارت‌سنج و رطوبت‌سنج قابل تنظيم بوده و سيستم جريان هوا داشته باشد. براي خشكانيدن گياه، قرار دادن آن روي منبع حرارت مناسب نيست و بهتر است كه از يك خشك‌كن برقي با قطع و وصل خودكار استفاده شود.
با اين وجود بهترين نتيجه را گرماي طبيعي بدست مي‌دهد. در زمستان بايد گياهان را در اتاقي گرم و در تابستان در يك انباري در سايه و در محلي كه هوا جريان داشته باشد بگذاريد. قسمتهاي گياه را بصورت قشري نازك روي يك سبد چوبي كه قبلاً ميوه و يا سبزيجات در آن بوده بگسترانيد. چون ته اين سبدها مشبك است امكان جريان هوا در آن هست، كه اين خود يك امتياز بشمار مي‌رود. اين سبدها را ضمناً مي‌توان روي هم نيز قرار داد. اگر مي‌خواهيد بيش از مقدار مصرف خانواده گياه خشك نماييد، مي‌توانيد از روش قفسه‌‌بندي استفاده كنيد، به شكلي كه
بتوان بر حسب نياز در مدت خشك كردن اين مواد را برگردانده و به قسمتهاي مختلف آن هوا رساند.
خشك كردن گياهان روي زمين به هيچوجه روش مناسبي نيست و زير آنها نبايستي روزنامه پهن نمود، بلكه بايد از كاغذ سفيد كاملاً تميز استفاده كرد.
گياهان كامل را مي‌توان بصورت بسته يه دسته آويزان نمود به شكي كه گلي به طرف پايين و در هواي آزاد مثلاً در كنار يك پنجره قرار بگيرد. از اين روش براي خشك كردن گلهاي تزئيني براي درست نمودن دسته‌هاي خشك (گياهان، خارها، گياهاني با گلهاي بادوام و گياهاني با گلهاي غشائي) نيز استفاده مي‌گردد.
از گلهاي كه بايستي رنگ اوليه خود را حفظ نمايند، مراقبتهاي خاصي بعمل مي‌آيد. (نظير بنگ سفيد). دانه‌ها و ميوه‌هايي كه خشك بوده و آب كمي داشته باشند. براي خشك كردنشان اشكال چنداني بوجود نمي‌آيد.
هر نوع از گياهان بايستي جداگانه خشك شوند. تا در شناسايي آنها اشكالي ايجاد نشود. پس از خشك كردن نيز بايد توجه زيادي در رابطه با انبار كردن آنها نمود.
اين كار بستگي به نوع مواد موثره موجود در گياه دارد. همه داروها بايستي بصورت خشك در تاريكي و در

ظروف بسته و يا در جعبه‌هاي مقوايي يا بسته‌هاي كاغذي بصورت موقت نگه داري شوند و در صورتي كه مقدار آنها زياد باشد از كيسه‌هاي كتاني كه دور از نور و رطوبت قرار داشته باشد استفاده مي‌گردد.
به هيچوجه نبايستي از مواد پلاستيكي در بسته‌بندي استفاده كرد. در انبارهاي بزرگ، معمولاً گياهان در كيسه‌هاي كاغذي يا كنفي، در صندوقچه‌هاي چوبي كه با ورقه‌هاي كاغذ سولفوريزه پوشانده شده شده‌اند يا در جعبه‌هاي فلزي بر حسب نوع دارو نگاه داري مي‌شوند.
برخي از اين داروها در برابر رطوبت هوا بسيار حساس هتند و به همين دليل هم بايد منحصراً در ظروف شيشه‌اي قهوه‌اي و با درپوشهاي محتوي سنگ سمباده (شيميدانها، داروسازها) نگه‌داري شوند. (هر سال بايد اين داروها را عوض كرد حتي اگر آنها تماماً مورد استفاده براي نگه‌داري ادويه‌جات نيز بكار مي‌روند. در ميان گياهان ظريف مي‌توان مثلاً از گل بنگ‌سفيد به سرعت رطوبت را جذب نموده و به رنگ قهوه‌اي درمي‌آيد يا از ريشه جعفري، سنبل خطايي، ختمي، سرخس و غيره نام برد. قسمتهاي ديگري از گياهان نيز وجود دارند كه به نور بسيار
حساسند (ريشه ريوند، دانه‌هاي گل حضرتي، غده‌هاي رازك).

گياهاني را كه داراي اسانسهاي روغني هستند بايد به طرز خاصي عمل آورد. قسمتهاي بيرون از خاك اين گياهان را نه در زمان خشك كردن و نه پس از آن براي اين كه اسانس آن از بين نرود قطع نمي‌كند.
اين نوع گياهان را نيز بيش از يك سال نمي‌توان نگاه دات. در رابطه با ذخيره آن دسته از گياهان دارويي كه موااد اوليه داروها از آنها تهيه مي‌شود بايد توجه خاصي به آنها مبذول داشت (نظير زنگ گندم، ديجيتال، شاه‌بلوط).
با توجه به ظرافت زياد آنها اغلب بايستي وضعيت اين گياهان نگه‌داري شده به دقت مورد بررسي قرار گرفته تا رطوبت، كپك و حشرات كه باعث از بين رفتن ارزش دارويي آنها مي‌شوند، گياه را از بين نبرند. درباره هر گياه ما توضيحات و توصيه‌هايي تكنولوژيكي براي حفظ آنها ارائه داده‌ايم.
ريشه و ريزوم: ريشه قسمت زيرزميني گياه را تشكيل مي‌دهد. ريشه‌ها در اشكال مختلف از قبيل ريشه ساده يا منشعب، مخروطي، استوانه‌اي، كلافي و غيره ديده مي‌شوند. ريزوم نوعي ساقه خزنده زيرزميني است كه توليد ريشه‌نابجا مي‌كند مانند زنبق. ريشه و ريزوم را در دوره خواب گياه يعني در هنگامي كه بيشترين مقدار مواد موثره در آنها موجود است جمع‌آوري مي‌كنند. گاهي اين كار در بهار نيز انجام مي‌گيرد. بهترين هنگام براي جمع‌آوري يشه و ريزوم گياهان دائمي حدود سالهاي

ريشه دوكي شكل مهر گياه (Mandragra officinalium) شكل بدن آنسان را به ياد مي‌آورد.
مهر گياه محتوي آلكالوئيدهاي مشتق از تروپان با اثر تخدير كننده است و در قرون وسطي از گياهان سحرآميز و دارويي به شمار مي‌رفته است. چنين تصور مي‌رفته كه اين گياه قادر است كه از مالك خود در برابر ارواح خبيثه محافظت كرده و براي وي موفقيت و خوشبختي به ارمغان بياورد.

دوم و سوم و براي گياهان دوساله پائيز اولين سال است. هنگام جمع‌آوري گياهان كمياب هميشه يك قسمت از ريشه را در خاك رها مي‌كنيم تا شايد دوباره سبز شود. ريشه وريزوم را قبل از خشكاندن بايستي سريعاً و به مدت كوتاهي با آب جاري شست تا گردوخاك، قسمتهاي آسيب ديده و ديگر مواد زائد آن پاك شود.
پاك كردن با برس يا وسايل ديگر توصيه نمي‌شود. بعنوان مثال در مورد سنبل الطيب سلولهاي سطحي آن سرشار از اسانس روغني است.
ريشه‌هاي نازك با حرارت طبيعي خشك مي‌شوند، اما ريشه‌هاي كلفت را بصورت طولي بريده و بعنوان مكمل از خشك كن براي جذب رطوبت و خشكاندن استفاده مي‌شود تا سخت شده و با خم كردن به راحتي شكسته شود. در هنگام انبار نمودن آنها بايد دقت كرد تا حشرات در ميان آنها نباشند.
پوست بعضي از ريشه و ريزومها را بايد كنده و نوعي حالت تخميري به آنها داد مانند: زنبق ريوند، ژنتيان و ختم
اين كه گياه يكباره عاري از برگ نشده و صدمه نبيند، نبايستي همه برگهاي آن را چيد. برگهاي جمع‌آوري شده بايد جوان، شاداب، سالم و عاري از علائم بيماري يا آفت باشند و بايد از تلمبار كردن و مچاله نمودن آنها در سبد يا ساك بر روي هم خودداري كرد.

برگ گياهاني از قبيل بارهنگ، پنيرك، انگور فرنگي سياه، ختمي و توت‌فرنگي در صورت تلمبار شدن روي هم به آساني شروع به گرم شدن مي‌كنند و برگهاي گل انگشتانه در صورت مچاله شدن گلوكوزيد موجود در حود را از دست مي‌دهند. براي اين كه از اين پيش‌آمدها جلوگيري شود لازم است كه گياهان را بصورت لايه‌هاي نازك گسترده و خشك نمايند. در مورد گياهان اسانس‌دار بايد از قرار دادن آنها در برابر نور مستقيم خورشيد يا حرارتهاي مصنوعي بالاتر از 35 درجه سانتيگراد اجتناب كرد.
گل: گلها برگهاي شكل يافته‌اي هستند كه روي يك شاخه كوتاه جاي گرفته‌اند، گلها مي‌توانند بصورت ساده و يا گل‌آذيني به شكل خوشه‌اي، چتري، محوري، سنبله‌اي، انتهايي و غيره باشند.
بهترين زمان براي جمع‌آوري گلها هواي خشك و هناگ ظهر است كه گلها هواي خشك و هنگام ظهر است كه گلها كاملاً باز شده باشند. صبحها و هواي مرطوب براي اين كار مناسب نيستند. گاهي اين جمع‌آوري محدود به قسمتهايي از گل مي‌شود (گلبرگ پنيرك، خشخشاش). گلها با دست و يا با كمك يك شانه (مانند بابونه) چيده مي‌‌شوند، آنها بسيار آسيب‌پذير هستند. براي حمل و ذخيره نمودن هرگز نبايد از وسايل پلاستيكي غيرقابل نفوذ نسبت به هوا استفاده كرد. از نقطه‌نظر بيوشيمي گلها نسبت به اثرات محيط اطراف خود حساس و آسيب‌پذيرند و ضمناً در مرحله خشك كردن بايد رنگ اوليه خود را حفظ كنند. هنگامي كه به مدت طولاني انبار شوند قهوه‌اي شده و عطر آنها تغيير مي‌كند. كه در آن صورت بايد آنها را فوراً با مواد تازه تعويض كرد.
از گياه تا دارو
گياه تازه و زنده كه داراي مواد دارويي است به نام گياه مادر شناخته مي‌شود. در اين حالت او دقيقاً يك دارو نيست و بصورت دارو نيز در نخواهد آمد مگر اين كه اعمالي را كه برايتان توضيح داديم خصوصاً در رابطه با خشك شدن روي آن انجام شود. امروزه كارهايي از قبيل خرد كردن، آسياب كردن، الك كردن، مخلوط كردن گياهان به صورت مكانيزه در آتليه كارخانه‌هاي داروسازي انجام مي‌شود. و تنها عمل دستي كه نياز بسياري به تمرين و تجربه نيز دارد، كندن پوست برخي از قسمتهاي گياه است مانند ريشه ريوند ختمي و غيره.

گياهان دارويي خشك شده يا قسمتهاي مورد استفاده آنها را داروهاي گياهي مي‌نامند. بر حسب قسمتي از گياه كه اين داروها از آن حاصل مي‌شوند به آنها نامهاي لاتين به شرح زير داد شده است:
سرشاخه: Herbil
ساقه (تنها): Caulis
دانه: Semen
تاريهاي غده‌اي: Glandulae
اسپور: Sporae
ريشه: ريزوم (ساقه زيرزميني): Rhizoma
غده: Tuber
پياز: Bulbus
پوست ميوه: Pericarpium
دمگل: Pedoncule
قسمت جوان انتهاي ساقه: Sommitates
جوانه: Gemma
برگ: Folium
چوب: Lignum
پوست: Cortex
گل: Flos
كلامه: Stigma
ميوه: Fructus
دانه سبزيجات: Faba
سته: Bacca
در كنار اين قسمتها شيره و عصاره (Succus)، رزيتها (Resinae)، صمغ رزينها (Gummiresinae) و بلسان (Balsamum) نيز برداشت مي‌شوند.
نام داروها نيز برخي مواقع طرز تهيه و يا عمل آوردن آنها را نيز مشخص مي‌كند:
طبيعي: Naturalis
بريده: Concissa
پوست كنده: Mundata
پودر: Pulvis
گياهشناسي فارماكولوژي ضمن اين كه درباره شناسايي گياهان دارويي و تعيين گونه و جنس آنها بحث مي‌كند، رشته خاص ديگري به نام فارماكونوزي دارد كه خود داروها را مورد مطالعه قرار داده و اين رشته داروها، وضعيت آنها و ساختمان ميكروسكپي آنها را كه به مقدار زيادي كيفيت داروها را مشخص نموده و هويت آنها را چه سناخته و يا ناشناخته تعيين مي‌نمايد، تشريح مي‌كند.
اطلس‌هاي ميكروسكپي داروهاي مورد مصرف قسمت مهمي از مطالعات داروسازي را تشكيل مي‌دهد. اطلس‌ها براي شناساندن اين توليدات از نقطه‌نظر فرمول بيوشيمي آنها به داروسازان براي توليد مواد موثر ضروري است.
سري دوم
مواد مؤثره شيميايي و گياهي تا زماني كه بعنوان دارو مورد مصرف قرار گيرند، اعمال مختلفي روي آنها انجام مي‌گيرد. يك سري اعمال به نام گالنيك (كه به يادبود پزشك دوران قديم كلو گالين كه بخاطر تركيباتش براساس مواد اوليه گياهي مشهور شده است نامگذاري گرديده است) بر داروهاي گياهي انجام مي‌شود.
پرواضح است كه امروزه متخصصين كه خصوصاً در صنايع داروسازي وجود دارند، داروهايي به اشكال مختلف مانند: قرص، آمپول، كرم و غيره تحت نامهاي تجارتي مختلف تهيه مي‌كنند. در عين حال طريقه داروسازي گالنيك نيز در حال حاضر بخاطر اين كه توجه مردم دوباره به داروهاي تهيه شده از مواد طبي ساده و در اكثر موارد با ريشه گياهي كه برخي مواقع به آن نئوگالينيك نيز گفته مي‌شود جلب شده يك بار ديگر رونق يافته است.

لابراتوارهاي مدرن داروسازي از نظر تكنيكي بسيار مجهزند، و داراي دستگاههاي سازنده قرص، دستگاه هموژنيزه كننده، مخلوط‌ كن، عصاره‌گيري، دستگاه گريز از مركز و همچنين پركنهاي اتوماتيك و دستگاههاي كانديسيونر هستند. در برخي مواقع خصوصاً براي ساختن آمپول از توكلاوهايي براي استريل كردن استفاده مي‌شود. چنين تجهيزاتي مي‌تواند حتي از گياهان نيز داروهاي موثري (به شكل قرص، جوشانده، كپسول و غيره) كه جذب بهتر و تاثير بيشتر آنها را تضمين مي‌كند، تهيه نمايد.
همه اين روشهاي تهيه چه قديمي و چه جديد را در كدكس و كاربرد كشورهاي مختلفي مي‌توان يافت. اين داروها در همه موارد طبق موازين دقيق فارماكولوژي تهيه مي‌شوند (عصاره الكلات، سركه‌ها، شربتها، تنطورها، داروهاي استعمال خارجي و غيره). كدكس در هر مورد طرز تهيه رسمي، شرح داروهاي بدست آمده، طريقه بررسي و نگهداري دارو را مشخص نموده است. داروهاي تهيه شده در روشهاي گالنيك كه تاثيرات شديدي دارند فقط زير نظر پزشك بكار گرفته مي‌شوند. ديگر مواد بصورت آزاد در داروخانه‌ها بفروش مي ‌رسند. برخي كه به شكل ساده تهيه شده‌اند نظير جوشانده‌ها، دم كردنيها، پانسمانهاي گياهان طبي را مي‌توان بر حسب نياز بدون داشتن تجهيزات خاصي در منزل تهيه كرد.
اصول حفظ و نگهداري براي داروهايي كه در منزل نگهداري مي‌شوند نيز بايد رعايت شود. همه داروها بايستي در ظروفي كه تميز بوده و نام دارو روي آن نوشته و با شرايط محيط سازگار باشند نگهداري شوند (قوطي يا ظروف ديگر).
آنها را بايد بر حسب نوع و تركيب در جاي خشك و دور از نور (و در صورتي كه نياز به درجه حرارت پايين باشد در يخچال) نگه‌ داري نمود.
داروهاي تهيه شده از طريق گالنيك معمولاً تاريخ مصرف دقيق ندارند. زيرا مواد مؤثره آنها نسبتاً ثابت است. با اين حال داروهايي كه خصوصاً بعنوان دم كرده، جوشانده و يا عصاره در منزل تهيه مي‌شوند نبايستي به مقدار زياد و به مدت طولاني نگه ‌داري شوند.
تهيه داروهاي پيچيده كه بر حسب تجويز پزشكان بايد ساخته شوند را به عهده داروسازان مي‌گذاريم. اين مسئله بسيار مهم است كه چنين داروهايي را با چسباندن يك اتيكت (كه مشخص كننده نوع و تاريخ تهيه‌اش باشد) بر روي آنها بتوان شناسايي نمود. زيرا هنگامي كه تعدادي از اين داروها در منزل نگه ‌داري شود اشتباه در تشخيص به آساني امكان‌پذير است.
همچنين بايستي احتياط زيادي كرد تا اين داروها در دسترس كودكان قرار نگيرد و بايد مراقب بود كه در مصارف داخلي و خارجي اشتباهي صورت نگيرد.

داروهاي مصرف داخلي
آن دسته از داروها را گويند كه:
- بايد از طريق دهان (بلعيده شده، يا از طريق مخاط دهان جذب شده و يا در زير زبان قرار بگيرد) مصرف شوند.
- يا از طريق تزريق آنها (كه در اين صورت نياز به تهيه آنها در محيط استريل است) وارد بدن مي‌شوند.
داروهاي مصرف خارجي
آن دسته از داروها هستند كه:
- بايد روي پوست بكار روند (نظير محلولها، كرمها، خميرها، پودرها، كمپرسها، صابونها، ضماد و غيره).
- يا بايد در حفره‌هاي بدن داخل شوند (بيني، حفره دهاني، غده اشكي، مقعد، مجراي رحم).
- يا بايد بخور داده شوند (از طريق تنفس).
جوشانده، مخلوط براي دم كردن
خيسانده‌ها، مخلوط‌ هاي گياهي براي دم كردن و معطرات درماني تركيبات گياهي هستند كه خرد شده و در برخي مواقع با ديگر مواد دارويي آميخته مي‌شوند.
خيس كردنيها مي‌توانند بصورت ساده (هوفاريقون (گل راعي)، زيزفون، بابونه) يا تركيبي باشند. اگر بخواهيم ديگر مواد ساده (اسيد استيك، بي‌كربنات) را به گياهان اضافه نمائيم، بايد گياه را در محلول اين مواد خيس نموده كه پس از اين كه آب آن بخار شد گياه باقي مانده همراه با اين مواد خواهد بود. بعنوان مثال در كدكيس خيسانده ملين اين طور شرح داده مي‌شود: دانه‌هاي خرد شده رازيانه را در محلول تارترات سدو-پتاسيك و اسيد تارتريك خيس مي‌كنند، هنگامي كه محلول خشك مي‌شود مواد اضافه شده نبايستي آسيبي به خود خيسانده برساند.
گياهاني كه براي تهيه خيسانده يا قرص بكار گرفته مي‌شوند بايستي ابتدا خرد و سپس آسياب شده و بصورت پودر درآيند. براي بدست آوردن اندازه‌هاي مورد نظر از الك با اندازه‌هاي مختلف استفاده مي‌شود.
الك كردن
شماره مورد مصرف طول يك طرف شبكه توري الك (به ميليمتر) قطر رشته (به ميليمتر)
1 داروهاي خرد شده 3/6 3/2
2 داروهاي خيلي خرد شده 15/3 25/1
3 داروهاي كاملاً خرده شده 2 1
4 داروهاي كوبيده شده دانه درشت 8/0 5/0
5 داروهاي كوبيده و نرم شده 25/0 16/0
6 داروهاي كوبيده و خيلي نرم شده 125/0 08/0
7 داروهاي پودر شده 08/0 05/0
سعي خواهد شد كه در صورت امكان گردي را كه هنگام خرد كردن گياهان براي دم كردن بوجود مي‌آيد جدا كنيم.
براي تهيه مخلوطي از گياهان بعنوان دم كرده هر كدام از عناصر اين مخلوط را بايد ترجيحاً در يك پاكت كاغذي (چون در اينجا گياهان سبك و پرحجم هستند) بطور جداگانه وزن نمود. هنگامي كه همه گياهان توزين شدند همه را روي يك ورقه كاغذ سفيد و تميز ريخته و به كمك يك قاشق و يا قطعه‌اي كاغذ بريستول بهم مي‌زنند. اين نوع مخلوط براساس وزن تهيه مي‌شود. و از گياهي كه بيشتر از همه در تركيب بافت مي‌شود شروع مي‌كنند (بجز ميوه‌ها و دانه‌ها). ميوه‌ها و دانه‌ها يا رزين‌ها را اول به تكه‌هاي درشت تقسيم نموده و بعد به مخلوط اضافه مي‌كنند.

سپس گرد توليد شده در اين مخلوط را بوسيله الك شماره 5 جدا نموده و دوباره مخلوط را به هم مي ‌زنند. از مخلوط كردن تركيبات تازه تهيه شده با ديگر مواد قديمي بايستي خودداري شود.
براي تهيه كمپرس‌ها بايد گياهان دارويي را بصورت دانه‌هاي درشت ساييده شده تهيه كرده و بايستي براي جلوگيري از هر نوع اشتباهي جمله «براي كمپرس، مصرف خارجي» روي جعبه آن نوشته شود.
براي اندازه‌گيري دم كرده‌ها از يك قاشق مرباخوري يا سوپ‌خوري استفاده مي‌شود. بجز موارد ذكر شده معمولاً براي يك ليوان متوسط آب (حدود 150 ميلي‌ليتر) در صورتي كه مخلوط شامل برگ، شاخه برگدار يا گل باشد يك قاشق سوپ‌خوري (حدود 3 گرم) اگر مخلوط محتوي ريشه، چوب، ميوه يا ساقه زيرزميني باشد يك قاشق مرباخوري (حدود 5/1 گرم) مصرف مي‌گردد.
مخلوط‌هاي دم كردني بايستي در جعبه‌هاي در بسته دور از نور و رطوبت نگه‌داري شوند. در رابطه با گياهان دارويي كه داراي مواد بسيار سمي هستند (ديژيتال، داواش، بنگ‌دانه، بلادون، تاج‌الملوك) مقدار و اندازه آن بايستي بوسيله پزشك تجويز شود.

عصاره‌ها
در كنار دم كردني‌ها، طب طبيعي در بسياري از موارد از عصاره گياهان نيز مصرف مي‌كند. عصاره‌كشي از گياهان به اين طريق انجام مي‌شود كه آنها را در محلولي قرار مي‌دهد، آنگاه تحت تاثير محلول مواد فعال آنها آزاد مي‌شوند. اين كار را مي‌توان در درجه حرارت سرد، گرم، در آب، در الكل و غيره انجام داد. برخي مواقع عصاره غليظ بدست مي‌آيد.
خيس كردن، خيسانيدن
منظور عصاره‌گيري در درجه حرارت طبيعي محيط است (15 تا 20 درجه). مايع بكار رفته مي‌تواند آب، الكل و در برخي موارد شراب باشد. مدت خيس كردن بستگي به خواص خود گياه دارد. خيساندن گياه در آب نبايد براي مدت طولاني انجام شود چرا كه در آن صورت امكان تخمير شدن و يا کپك زدن گياه وجود دارد. گياهان دارويي محتوي لعاب (كتان، ختمي) بايستي حدود نيم ساعت و گياهان معطر يا تلخ بين دو تا دوازده ساعت خيسانده شوند. براي خيساندن از يك جزء گياه و بيست جزء آب يا الكل استفاده مي‌شود. زمان خيساندن نيز معمولاً بر حسب ساعت مشخص مي‌شود.
پركولاسيون
در اين مورد عمل عصاره‌گيري در حرارت محيط (15 تا 20 درجه سانتي‌گراد) به كمك مايعي كه جريان دارد انجام مي‌گيرد.

اين روش براي استخراج مواد سمي معمول است.
روش تحليلي
در اين روش از درجه حرارت بالاتري استفاده مي‌شود، اما با وجود اين حرارت از 50 درجه سانتيگراد تجاوز نمي‌كند. در اكثر موارد براي عصاره‌گيري از حرارت 35 تا 40 درجه سانتيگراد استفاده مي‌شود. اين عمل حداقل به مدت نيم ساعت و حداكثر 24 ساعت ضمن تكان دادن گهگاه ظرف ادامه پيدا مي‌كند. از اين روش در رابطه با قسمتهاي سخت گياه يا گياهاني كه داراي موادي هستند كه به سختي حل مي‌شوند استفاده مي‌گردد.
دم كردن
دم كردن يا گرفتن عصاره بوسيله آب متداولترين و قديميترين روش بكار بردن داروهاي گياهي است. اين روش به اين صورت است كه ابتدا روي گياه كه به طرز صحيحي خرد شده آب جوش ريخته، سپس آن را به مدت پانزده دقيقه در يك ظرف بسته كه شيشه‌اي يا چيني باشد گذاشته و گاهي آن را هم مي‌زنند. و بالاخره مايع را از پنبه، كاغذ صافي، الك با شبكه ريز يا ظرف شيشه‌اي مشبك عبور مي‌دهند. بجز مواردي كه شكل خاص ديگري تجويز شده است، معمولاً 10 گرم مايع براي يك گرم گياه بكار برده مي‌شود. اگر گياه سمي باشد، مسلماً تنها پزشك بايد مقدار مصرف را تعيين كند.
دم كرده ريشه شيرين بيان يا ختمي را از قطعه‌هاي نسبتاً بزرگ اين گياهان تهيه مي‌كنند، و براي دم كرده دانه‌هاي كتان از دانه‌هاي كامل آن استفاده مي‌شود. همه گياهان معطر را مي‌توان از طريق تهيه اسانسهاي روغني و اسانسهاي فرار آنها كه در درجه حرارتهاي بالا تبخير مي‌شوند مورد استفاده قرار داد.
جوشانده‌ها
در اين روش براي بدست آوردن عصاره گياه آن را براي مدتي با آب مي‌جوشانند. قسمتهاي مختلف گياه (شاخه برگدار، ريشه، برگ، گل) كه به طرز صحيحي قطعه‌قطعه شده‌اند در آب لوله‌كشي خيس شده و به مدت 15 دقيقه جوشانده مي‌شوند. قسمتهاي سخت گياه تا يك ساعت (ضمن دقت در اضافه نمودن آب تازه به جاي آبي كه تبخير شده است) جوشانده مي‌شوند. سپس جوشانده را با يك تكه پارچه كاملاً صاف نموده و با كمك لوله آزمايش مدرج به مايع بدست آمده آب اضافه مي‌كنند. معمولاً براي جوشاندن نسبت گياه به آب يك به ده است البته بجز گياهاني كه داراي لعاب هستند (از قبيل ختمي و دانه كتان) كه اين نسبت يك به بيست است.
ضمناً جوشانده ثعلب (نسبت به تعداد غده‌ها) نيازي به صاف كردن ندارد.
جوشانده را نمي‌توان نگه ‌داري نمود و بايستي بصورت تازه در هنگام نياز به مصرف رسانده، با حداكثر 150 تا 200 گرم آن را براي مصرف دو تا سه روز تهيه كرد.
جوشانده ريشه ختمي يا دانه كتان را واقعاً نمي‌جوشانند بلكه آنها را در درجه حرارت محيط به مدت 30 دقيقه مي‌خيسانند. البته قبل از اين كار بايستي دانه‌هاي كتان را به دقت در آب شست.
عصاره‌گيري

در اينجا منظور گرفتن عصاره كم و بيش غليظ بوسيله خيساندن آن در آب، الكل، اتريا به كمك مخلوطي از اين مايعات است. اين عصاره را به صورت قطره و يا در تركيبات مختلف مصرف مي‌كنند.
عصاره‌ها بر حسب غلظت آنها به چند گروه به شرح زير تقسيم مي‌شوند:
1- عصاره‌هاي مايع
2- عصاره‌هاي سيال
3- عصاره‌هاي غليظ
4- عصاره‌هاي خشك
از عصاره‌هايي كه داراي غلظت كمي است مي‌توان از عصاره پونه نام برد و عصاره سيالي كه غلظت آن شبيه عسل تازه باشد، مانند عصاره سرخس نر و عصاره بلادون كه عصاره‌اي غليظ است و در حرارت معمولي بصورت مايع نيست. اين نوع عصاره‌ها شامل 80 درصد مواد خشك و 20 درصد آب هستند. عصاره‌هاي خشك بصورت پودر نيز موجودند كه داراي 5 درصد آب مي‌باشند. از جمله اين نوع عصاره‌ها مي‌توان از عصاره ريوند نام برد.

تنطورها
در اينجا منظور عصاره گياهان دارويي است كه به كمك حلالهاي مختلفي نظير الكل، اتر الكل و شراب بدست مي‌آيد. نام تنطور نشانگر مايعي است به رنگهاي مختلف بر حسب اجزاء متشكله آن و طرز تهيه آن معمولاً در كدكس يا در نسخه‌هاي داروسازي شرح داده مي‌شود.
تنطورها معمولاً به دو نوع تقسيم مي‌شوند: تنطورهاي ساده كه فقط از يك نوع گياه خشك شده حاصل مي‌شود، نظير تنظور بلادون يا تنظور قصب الذيره؛ تنطورهاي مركب كه از چند تركيب گياه مختلف تهيه مي‌شود كه بعنوان مثال مي‌توان تنطور تلخ و تنطور تركيبي ريوند را ذكر نمود.
در بسياري از موارد الكلات‌هايي كه مستقيماً از خود گياهان يا از عصاره خشك آنها تهيه مي‌شود، استفاده مي‌گردد.
در اينجا از روشهاي حل كردن، خيساندن، پروكولاسيون، يا عصاره‌گيري از گياهان خرد شده بر حسب روشهاي مشخص استفاده مي‌شود بعنوان مثال: براي تهيه تنطور ژنتيان به اين شكل عمل مي‌شود كه ابتدا 200 گرم ژنتيان را در 950 گرم الكل در يك ظرف در بسته ريخته و به مدت هفت روز در محل تاريكي قرار داده و گهگاه آن را هم مي‌زنند، سپس آن را با فشار صاف كرده و دوباره مقداري الكل به آن اضافه كرده و مجدداً با فشار صاف مي‌كنند، مايع بدست آمده را حداقل دوازده ساعت بدون كمترين حركتي در جائي قرار مي‌دهند تا كاملاً ته‌نشين شود و سپس آن را از كاغذ صافي عبور داده و صاف مي‌كنند. در اين حالت بايستي 1000 گرم تنطور بدست آيد.
بسياري از تنطورها از طريق دهان و به شكل قطره يا با قاشق مصرف مي‌شوند و برخي از آنها نيز داراي مصارف خارجي هستند مانند مالش‌ لثه‌ها با تنطور مازوج و غرغره‌ها.
سركه‌هاي معطر
اين تنطور را بوسيله الكل و سركه تهيه مي‌كنند. از اين گروه سركه معطر و سركه آقطي را مي‌توان نام برد.
شراب طبي
اين مايعات از مخلوط عصاره گياهي (قصب‌الذيره، ژنتيان) با مالاگا يا شرابهاي ديگري كه حتي‌الامكان سفيد باشند تهيه مي‌شود.
روغنهاي طبي
اين مواد از محلول داروهاي گياهي بصورت مايع (يا ساير صور دارويي) با يك روغن چرب تشكيل مي‌شود. از اين روغن در مصارف داخلي و خارجي و در صورت استريل بودن حتي بصورت آمپول نيز استفاده مي‌نمايند. به بيان دقيقتر اين گروه شامل همه روغنهاي گياهي (از قبيل آفتاب‌گردان، بادام، زيتون) مي‌شود.

مرهم‌ها
اين مواد كم و بيش مايع و گاهي اوقات به شكل ژله مي‌باشند كه در حرارت بدن بصورت مايع در مي‌آيند. آنها محتوي مواد دارويي به شكل محلول، سوسپانسيون يا امولسيون در يك مايع هستند و براي استعمال خارجي بكار مي ‌روند. در اينجا از مرهم معروف اوپودلدوچ كه عليه دردهاي روماتيسمي بكار برده مي‌شود و در اين گروه قرار دارد نام مي‌بريم. به همين منظور از داروهاي گياهي (اسانسهاي طبيعي، روغنها و صابونها) محلول در الكل نيز استفاده مي‌شود (نظير ماده جوهري يا اسانس اسطوخودوس). از خيساندن برگهاي بنگدانه

دستگاه حب‌سازي كه بصورت دستي در داروخانه‌ها براساس دستورالعمل‌هاي تائيد شده بكار مي‌رفته است. اين دستگاه شامل يك صفحه چوبي و يك كارد فلزي و روي صفحه شيارهاي فلزي با همان ابعاد براي تقسيم كردن ماده اوليه قرصها به تعداد معيني قرص تعبيه شده است. قرصها را پس از برش اوليه شكل داده و خشك مي‌كرده‌اند.
(ژوسكوام) در روغن و در مجاورت الكل و آمونياك روغن بنگدانه بدست مي‌آيد. و به روش مشابه مي‌توان روغن هوفاريقون را نيز تهيه كرد.
آبهاي معطر طبي
آبهاي معطر، محلولهاي اشباع شده اسانسهاي روغني در آب هستند و اكثراً الكل نيز به آنها اضافه مي‌شود. آنها را بايد بصورت تازه مصرف نمود و بيشتر از يك ماده نبايستي نگاه داشت.
آب ضد نفخ معده طرفداران زيادي دارد. اين آب را از گياهاني نظير زيره سبز، گشنيز، رازيانه، ليمو و نعناع تهيه مي‌كنند و طرز تهيه آن به اين ترتيب است كه اسانس هر يك از گياهان فوق را به نسبت 1/0 گرم در 4/2 گرم الكل 95 درجه حل كرده و 5 گرم تالك و 1000 گرم آب به آن اضافه نموده و سپس محلول را صاف مي‌كنند. آب قرمز نفخ معده را نيز به طريقه‌اي شبيه به همين روش، تهيه مي‌كنند.
شربتها
شربتها محلولهاي غليظ شكر هستند كه بوسيله آب يا عصاره گياهان دارويي تهيه مي‌گردند كه البته مي‌توانند شامل ديگر عناصر نيز باشند. اين شربتها خوراكي مي‌باشند. از ميان آنها شربت تركيبي پونه يا شربت ساده ختمي، تمشك، بارهنگ را مي‌توان نام برد اين طرز تهيه گالنيك خصوصاً در مورد طب كودكان كه اغلب بعنوان ضدسرفه و خلط ‌آور بكار مي‌رود مورد توجه قرار گرفته است.
حب‌ها
فرآورده سختي هستند كه به شكل دقيقي اندازه‌گيري شده و براي مصرف خوراكي بكار مي ‌روند. براي تهيه آنها بايستي در كنار مواد مؤثره اصلي از مواد مختلف كمكي ديگري كه اغلب ريشۀ گياهي دارند (شيرين بيان، عصاره شيرين بيان، پودر ريشه ختمي، پودر ريشه سنبل‌الطيب، ژنتيان، عصاره لوور و غيره) استفاده كرد.
حبها بايد كروي شكل بوده و نسبتاً نيمه سخت و خشك باشند. براي اين كه حب‌ها به هم نچسبند، آنها را به گرده گلها يا پودر ريشه شيرين بيان آغشته مي‌كنند.
طرز تهيه آنها كاري پرزحمت است و بايستي از خمير اوليه قطعه قطعه نمود. در زمان قديم حب خرده نشده در داروخانه به مقدار زيادي تهيه مي‌گرديد، ولي امروزه همه، قرصهاي كاملاً آماده را ترجيح مي‌دهند.
در بيشتر موارد حب آهن و آرسنيك به نام حب بلود و حب‌هاي ملين تجويز مي‌شده است.
پودر
داروهاي خشك شده در بسياري موارد به شكل پودر مورد استفاده قرار مي‌گيرند. منظور شكل بسيار نرم و ريز شده داروست كه قبلاً در مورد آن توضيح داده‌ايم
پودرها چه بصورت ساده و يا مركب موارد مصرف زيادي دارند. بعنوان پودر ساده (از يك گياه دارويي) مي‌توان از پودر ريوند، قصب‌الذيره، يا دیژيتال و بعنوان پودر مركب از پودر تركيبي شيرين بيان كه شامل عناصر ديگري در كنار شيرين است مي‌توان نام برد.

برخي پودرها داراي مصرف خارجي هستند.

قرصها
قرصها فرآورده‌هاي سخت، دراندازه‌هاي معين هستند كه از داروها و گياهان دارويي مه بصورت پودر درآمده‌‌اند تهيه مي‌شوند. اين فرآورده‌ها كه براي مصارف داخلي بكار برده مي‌شوند، شامل: قرص، دراژه، و پاستيل‌ها هستند كه بر حسب مكانيسم جذبشان بصورتهاي مختلف تهيه مي‌شوند.
امروزه قرصها بصورت صنعتي ساخته شده و از فشرده كردن داروها و مواد افزوده شده به آن تهيه مي‌گردند.
روي برخي از آنها يك يا دو شيار بصورت صليب وجود دارد كه براي تقسيم نمودن آنها به قسمتهاي مساوي تعبيه مي‌شود.
امروزه تنها مواد مؤثره جدا شده به قرص تبديل مي‌شوند. و توزيع آنها تحت كنترل شديد بيولوژيك، شيميايي و باليني چه از طرف توليدكنندگان و چه از سوي دولت قرار دارد (تعدادي از آنها: الكالوئيدهاي ديژيتالين، قرص ديژيتوكسين، آستيل ديژيتوكسين، لاناتوزيد C، الكالوئيد زنگ گندم، ترياك)
آمپولها يا فرآورده‌هاي تزريقي
فرآورده خالص جدا شده يا توليدات شيميايي را ميتوان بصورت تزريق مورد مصرف قرار داد. اين مواد را مي‌توان زير پوست، يا در عضله يا وريدي (آتروپين، مرفين، ديژيتوكسين، دي‌هيدروارگوتامين، ارگومترين و برخي مواد ديگر دارويي) منحصراً تحت كنترل پژشك تزريق كرد.
در برخي موارد عصاره‌هاي گياهي را نيز مي‌توان (درمان آماس‌ها، بيوامپولسيون)، براي شناخت عامل ايجاد آلرژي و تشخيص و درمان تب يونجه كه به علت حساسيت به گرده گل بوجود مي‌آيد تزريق نمود. در اينگونه موارد از عصاره گرده غلات و ديگر گياهان استفاده مي‌شود.
بخورها
در بخورها از مواد گازي يا فرار (اسانسها)، مايعات غبارانگيز يا قابل انتشار (آئروسل) و حتي داروهايي كه بصورت پودر بسيار ريز باشند استفاده مي‌شود. بخورها براي تاثيرگذاري روي حلق، حفره‌هاي بيني، گلو و برونش‌ها به طرق مختلف و به كمك دستگاه بخور مورد استفاده قرار مي‌گيرند. ضمناً مي‌توان دود برخي از داروهاي گياهي را كه به شكل پودر يا سيگار ضد آسم باشند استنشاق كرد.
شيافها
شيافها فرآورده سختي در اندازه‌هاي معين هستند كه به كمك مخلوطي از مواد محركه و كره كاكائو يا ماده ديگري كه در حرارت بدن آب شود تهيه مي‌شوند. شيافها داراي اشكال مختلفي بوده و آنها را در مقعد و يا در مهبل قرار مي‌دهند.
اونگانها
اونگانها فرآورده‌هايي هستند كه در حرارت محيط قابل استفاده بوده و بر اثر حرارت بدن نرم مي‌شوند. آنها را روي پوست، مخاط يا بافتهاي آسيب ديده مي‌مالند.
اونگانها از دارو و يك حفاظ چرب (وازلين، روغن، لنولين، پيه خوك آب كرده يا مواد مصنوعي) تشكيل شده‌اند. در كنار اونگانهاي معمولي خميرهاي سخت هم وجود دارد و در روشهاي زيبايي نيز كرمهايي (كه خميرهاي لطيفي با غلظتهاي مختلف تا بيش از ده درصد آب هستند) وجود دارند.
كرمها و صابونهاي دارويي
كرمها را روي پوست ماليده و آنها در حرارت بدن روي پوست چسبيده و نرم نمي‌شوند. در كنار مواد متشكله مواد و عناصر مختلفي نظير نمكهاي سرب، اسيدهاي چرب، رزينها و عصاره‌هاي گياهي (فلفل، خردل) نيز ديده مي‌شود.
صابونهاي دارويي اغلب محتوي گياهان دارويي و همچنين گوگرد، قطران، غان و اسانسهاي روغني مختلفي مي‌باشند.

سری سوم

پس از انجام يك سري تبديلات تكنولوژيك كه يك گياه دارويي را به يك داروي گياهي مبدل مي‌سازد، اين گياه محتوي مواد مختلفي است كه اكثر آنها روي بدن انسان تاثير مي‌گذارند.

رشته‌ء كه در مورد اين مواد، (ساختمان وضعيت آنها در گياه، تغييرات و سيستم تبديل آنها كه در طول زندگي گياه، تهيه داروهاي گياهي و سپس در طول مدت انبار شدن آن ايجاد مي‌شود) مطالعه مي‌نمايد، فيتوشيمي (شيمي گياهي) ناميده مي‌شود شيمي گياهي در ارتباط تنگاتنگ با فارماكولوژي (مطالعه تاثيرات مواد دارويي بر بدن انسان، مكانيسم و سرعت تاثير آن، جذب و دفع موارد مصرف آنها يعني كاربرد آن عليه بيماري) است. فارماكولوژي نيز به نوبه خود همكاري نزديكي با پزشكي باليني دارد.
مواد موثره گياهان دارويي دو نوع هستند: اول مواد حاصل از متابوليسم اوليه (اساساً ساركاريد) يا مواد مورد نياز و حياتي، كه در همه گياهان سبز با عمل فتوسنتز بوجود مي‌آيند. نوع دوم مواد حاصل از متابوليسم ثانويه كه در اثر جذب ازت توسط گياه توليد مي‌شوند. اين توليدات ظاهراً اغلب براي گياه بدون فايده هستند، ولي برعكس اثرات درماني آنها قابل توجه است. منظور از اين تركيبات اسانسهاي روغني (يا اسانس طبيعي)، رزينها، آلكالوئيدهاي مختلف نظير ترياك است.
عموماً اين مواد در حالت طبيعي بطور خالص يافت نمي‌شوند و به حالت تركيب با عناصر ديگري كه بصورت مكمل اثرات آنها را تقويت مي‌كنند همراه هستند. با اين حال حتي اگر گياه دارويي فقط يك ماده فعال داشته باشد باز اثر آن روي بدن انسان مفيدتر ازهمان ماده در حالت بدست آمده از سنتزشيميايي است.
اين خاصيت، ارجحيت گياه درماني يا استفاده از داروهايي را كه ريشه گياهي دارند به ثبوت مي‌رساند. در اين جا ماده موثر تنها يك تركيب شيميايي نيست، بلكه داراي تعادل فيزيولوژيك است كه بدن آن را بهتر تحمل نموده و اثرات جانبي نيز بر جاي نمي‌گذارد كه دليل خوبي است بر ارجح‌ بودن طب طبيعي. در اين مورد مي‌توان ترياك را كه شيره خشك شده گرز خشخشاش است نام برد كه در كنار تعداد زيادي از مواد مختلف، تعداد قابل توجهي از الكالوئيدهاي مهم نيز در آن موجود است. هر الكالوئيدهاي مهم نيز در آن موجود است. هر الكالوئيد را كه از ديگر عناصر جدا نمائيم، اثري كاملاً متفاوت از مجموع ترياك داشته و آثار خاص مربوط به خود را بر بدن انسان ظاهر مي‌سازد (اثرات فارماكولوژيك). گياه ديژيتال (گل انگشتانه) نيز به همين صورت است.
در حال حاضر روشهاي مدرني وجود دارند كه اجازه مي‌دهند عناصر موجود در گياهان كشف شوند. در مرحله اول مطالعات ميكروسكوپي كه روي ساختمان آناتومي و شكل ظاهري گياه (اطلس ميكروسكوپي گياهان دارويي) انجام مي‌شود. سپس روشهاي فيزيكي از قبيل ميكروسوبليماسيون كه شامل گرم كردن مقادير كم از دارو و جمع‌آوري بخارهاي متصاعد شده روي شيشه‌هاي مخصوص است كه بعداً بوسيله تجزيه شيميايي به جداسازي عناصر اقدام مي‌شود. برخي از مواد نيز از طريق نور فلورسنتي كه از خود تحت تابش يك لامپ جيوه‌اي منتشر مي‌كنند مورد شناسايي قرار مي‌گيرند.
و بالاخره از طريق تكنيكهاي كمي و كيفي شيميايي وجود برخي عناصر در گياه بررسي مي‌شود. اين روشها در مقالات تخصصي كه پاسخگوي معيارهاي موجود در سطح ملي و انتظاراتي كه از كيفيت گياهان طبي مي‌رود، مطرح مي‌شود.
از نظر علم شيمي، نوع و جنس دارو بوسيله مقدار مواد موجود در گروههاي اصلي نظير: الكالوئيدها، لگوزيدها، ساپونين‌ها، عوامل تلخ، تانن‌ها، مواد معطر، اسانسهاي روغني و ترپن‌ها، روغنهاي چرب، گلوكوكنين، موسيلاژهاي گياهي، هورمونها و مواد ضدعفوني كننده گياهي كه از مهمترين مواد هستند بررسي مي‌شود.
الكالوئيدها
الكالوئيدها تركيبات پيچيده ازت‌دار هستند. و نوع بازي آنها معمولاً داراي اثرات قوي فيزيولوژيك مي‌باشند. ضمناً آنها اكثراً سموم گياهي بسيار موثر و داراي اثرات خاصي نيز هستند.
در طب غالباً از نوع خالص آن استفاده شده و ارزش واقعي آن فقط به دست ما هر يك پزشك پديدار مي‌گردد.
الكالوئيدها را بر حسب تركيبات شيميايي و خصوصاً ساختمان مولکوتي آنها در چندين دسته و گروه تقسيم‌بندي مي‌كنند.
در بخش تفصيلي به گياهاني بر خواهيم خورد كه محتوي عناصر زير هستند:
الف) فنيل آلانين: كاپسائيسين در فلفل، كلشيسين در اركيده.
ب) الكالوئيد ايزوكينولئيك: مرفين، اتيل مرفين، كدئين، و پاپاورين كه در ترياك موجود است و الكالوئيدهاي ايندوليك: ارگومترين، ارگوتامين، ارگوتوكسين از زنگ غلات.
ج) الكالوئيدهاي كينولئيك: شاخه برگ‌دار سداب معمولي .
د) الكالوئيدهاي پيريديك و پيپريديك، ريسينين در كرچك، تري ‌گونلين در شنبليله، كونين (سم خطرناك) در شوكران كبير.

هـ) الكالوئيدهاي مشتق از تروپان: اسكوپولامين و آتروپين در بلادون.
و) الكالوئيدهاي استرونيد: ريشه بنفشه معطر، تاج‌الملوك (آكوني تين بعنوان مثال)
گلوكوزيدها
گلوكوزيدها از متابوليسم ثانويه گياهان بدست آمده و از دو قسمت تشكيل شده‌اند. يك قسمت آن مانند گلوكز محتوي قند بوده و در اكثر موارد غيرفعال است و اثر مناسبي روي حلال بودن گلوكوزيد و جذب آن و حتي انتقال آن از يك عضو به عضو ديگر دارد. اثر درماني مربوط به قسمت دوم است كه به آن اگليكن (يا اگلوكن) گفته مي‌شود بر حسب تركيبات گلكوزيدها را به چندين گروه تقسيم مي‌كنند:
الف: تيوگلوكوزيدها: حاوي گوگرد كه بطور آلي به آن متصل و مثلاً بوسيله خانواده كلم مشخص مي‌شوند. آنها به همراه يك آنزيم، ميوز نياز كه اثرش تجزيه آنها به گلوكز و ايزوتيوسيانات‌ها سي نه‌وول‌ها (خردل، دانه‌هاي خردل سفيد يا سياه دانه گياه لادن) هستند.
ب) گلوكوزيدهاي مشتق از اسيد سيانيدريك، كه از تركيبات سيانيدريك متصل به يك قند تشكيل می ‌شود. با تاثير آنزيم آنها تجزيه شده (اغلب در آب دهان انسان) و به اسيد سيانيدريك آزاد كه يك نوع سم است تبديل مي‌شود (بادامهاي تلخ، گل آقطي سياه و آلو و برگ‌هاي گيلاس).
ج) گلوكوزيدهاي آنتراكينونيك در اكثر موارد پيگمانهاي شفافي هستند كه به آساني مورد اشتباه قرار مي‌گيرند. آنها 6 تا 8 ساعت پس از جذب اثرملين دارند (ساقه زيرزميني ريوند).
د) كار ديوگلوكوزيدها (گلوكوزيدهاي ديژيتال) كه مواد بسيار مهمي بوده و به مقدار كمي فعاليت قلب را تنظيم مي‌نمايند. بر حسب ساختمان شيميايي آن، آنها را به كاردنوليدها گل انگشتانه، موگه و آدونيس و بوفادينول‌ها (ريشه هلبور) تقسيم مي‌كنند.
هـ) گلوكوزيدهاي فنليك كه متعلق به گروه عناصري هستند كه اثرات و در بيشتر موارد عطر خاصي را نيز دارا مي‌باشند. به همين دليل برخي مواقع آنها را در ميان عناصر معطر طبقه‌بندي مي‌كنند (مشتقات ساليسيليك موجود در پوست درخت بيد، ريش بز و جوانه‌هاي صنوبر آربوتين و متيل آربوتين موجود در بوسرول، مورد و خزه).
ساپونين‌ها
ساپونين‌ها در بسياري از گياهان دارويي وجود دارند. از نظر علم شيمي بوسيله ريشه گلوزيد يك (گلوكز، گلكتوز) كه متصل به ريشه اگليكون است مشخص مي‌شوند. خاصيت اصلي فيزيكي آنها كاهش شديد فشار سطحي آب است.
تمام ساپونين‌ها شديداً كف نموده و از پاك كننده‌هاي عالي هستند. آنها يك خاصيت ديگر نيز دارند كه عبارت از توانايي هموليز كردن گلبولهاي قرمز است به اين ترتيب كه هموگلو.بين‌ موجود در آنها را آزاد مي‌سازند و اين چيزي است كه غيرقابل مصرف بودن برخي از آنها را به علت سمي بودن شان توجيه مي‌كند.
ساپونين‌ها مخاط را تحريك نموده و سبب شل شدن مخاط روده مي‌شوند و همراه با مصرف گياهاني نظير بنگ سفيد، ريشه شيرين بيان و چوبك باعث افزايش ترشحات ششها يا بعبارتي خلط ‌آور (اكسپكتورانت) مي‌شوند. از آنها بعنوان مسهل و ضدعفوني كننده مجاري ادرار (برگ درختان زبان گنجشك، ريشه آنونين خاردار) نيز استفاده مي‌شود. ريشه معروف جين‌سينگ كه در چين، كره، مناطق خاور دور و شوروي يافت مي‌شود نيز سرشار از ساپونين است.
مواد تلخ
اين مواد داراي طعمي تلخ بوده و ضمن تحريك اشتها ترشح شيره معده را نيز زياد مي‌كند. فارماكولوژي اين مواد را تحت عنوان مواد تلخ موجود در گياهان ترپنيك كه باعث آزاد شدن آزولن و همچنين گلوكوزيدهايي با ساختمانهاي مختلف بيوشيميايي مي‌شوند، مي نامد.
بعنوان مثال اولين گروه شامل عصاره‌هاي تلخ افسنتين و بادآورد مي‌شود. گروه دوم كه بسيار معمولترند، شامل عصاره گياهان خانواده ژنتياناسه (ژنتيان)، گل گندميان و غيره مي‌شود.
تانن‌ها
اين مواد كه داراي تركيبات شيميايي مختلفي هستند، خاصيتي مشترك دارند و آن اين است كه توانايي انعقاد آلبومين‌ها، فلزات سنگين و آلكالوئيدها را دارند. آنها در آب محلول هستند و استفاده طبي از آنها اساساً در رابطه با خاصيت قابض بودن شان است. خاصيت انعقاد آلبومين‌هاي مخاطي و بافتي با ايجاد يك قشر منعقد شده جدا كننده و محافظ اثراتي از قبيل كاهش تحريكات و درد و متوقف نمودن خون‌ريزي‌هاي كوچك را دارد.

جوشانده و ساير حالات داروهايي كه سرشار از تانن‌ هستند، در اكثر موارد بصورت مصارف خارجي عليه تورمهاي حفره دهاني، زكامها، برونشيت، خونريزيهاي موضعي، روي سوختگيها و ورم حاصل از سرمازدگي، زخمها، تورمهاي پوستي، بواسيرها و تعرق بيش از حد بكار برده مي‌شوند.
در مصارف داخلي نيز در موارد زكام معده‌اي، اسهال، عفونتهاي مثانه و همچنين بعنوان آنتي دوت (پادزهر) در هنگام مسموميت بوسيله آلكالوئيدهاي گياهي بكار مي‌روند.
اسيدتانيك كه از گالهاي درخت بلوط (مازو) بدست مي‌آيد اغلب در داروسازي مورد استفاده بوده و براي تهيه آن از پوست درخت بلوط، برگهاي گردو، برگها و ميوه مورد، برگهاي تمشك و غيره استفاده مي‌شود.
مواد معطر
در اين گروه موادي وجود دارند كه به مقدار فراوان در داروهاي گياهي يافت شده و تركيبات و اثرات آنها غالباً بسيار متفاوت است. آنها مي‌توانند همراه با ديگر مواد مؤثره در گياه وجود داشته باشند.
مشخصاً در اين گروه است كه مي‌توانيم گلوكوزيدهاي فنوليك كه قبلاً درباره آنها صحبت شده است يا مشتقات فنيل پروپان نظير كومارين با عطر مخصوص به خود را پيدا كنيم. شاخه‌هاي برگدار يونجه زرد و آسپرول معطر نيز سرشار از كومارين هستند. هيدروكسي كومارين داراي خواص دارويي نيز هست. اسكولين كه در پوست درخت شاه بلوط هندي وجود دارد همان اثري را داراست كه ويتامين P دارد. به اين معني كه مقاومت عروق خوني را بالا برده و بنابراين در درمان بواسير واريس مانند (روتين) موثر است.
علاوه بر اين اشعه ماوراء‌بنفش را جذب مي‌نمايد (فيلترهاي خورشيدي، كرم، محافظ). پوست گياه و يورن نيز محتوي هيدروكسي كومارين است.
آنژليك يا سنبل خطايي محتوي فور و كومارين است. گروه دوم مواد معطر از تغليظ مولكولهاي اسيد استيك فعال فلاونوئيها و فنوليك‌ها به اين گروه تعلق دارند كه از لحاظ اثرات درماني بسيار مهم هستند كه مانند اسكولين اثر خوبي بر ديواره مويرگها دارد. روتين از گياه سداب و به مقدار بيشتر از گندم سياه و سوفورا گرفته مي‌شود.
برگها و گلهاي آليچ و ميوه همين درختچه از داروهايي است كه در آن فلاونوئيد وجود داشته و بوفور مورد مصرف قرار مي‌گيرند.
يك داروي مهم ديگر چه براي طب رسمي و يا طب سنتي كه در كنار مواد فلاونوئيد مقدار زيادي از ساير مواد نيز در آن موجود است، گل يا ميوه آقطي سياه است.
گلهاي تيول نيز داروي خوبي است كه همه آن را بخوبي مي‌شناسند. در اينجا بايد نامي هم از شاخه‌هایی برگدار هوفاريقون، هميشه جوان آنته‌نر گياه خارعليص كه سرشار از مواد مهم گروه فلاولينان بوده و براي درمان بيماريهاي كبد و هپاتيت‌ها موثر است مدتي است مورد توجه خاص و مطالعه قرار گرفته است.
مواد موثره شاهدانه نفتوكينون موجود در برگ درخت گردو، تركيبات موجود در دروز را نيز به گروه مواد معطر تعلق دارند.
اسانسهاي روغني (اسانسهاي طبيعي) وترپن‌ها
اسانسهاي روغني مايعات فرار، منعكس كننده نور، از نظر نوري فعال، شبيه به روغنها با عطري كاملاً اختصاصي هستند. در بسياري از گياهان توليدات فرعي متابوليسم ثانويه را تشكيل مي‌دهد.
در هواي گرم و آفتابي و پايدار، گياهان بيشترين اسانس را در خود دارند. و اين بهترين هنگام براي چيدن آنهاست. از سوي ديگر اين روغنها در برخي از بافتها در مركز سلول يا در محل ذخيره اسانسها زير پوشش كركي، غده‌هاي كوچك يا در فضاي ميان سلولها جمع مي‌شوند. با كنترل ميكروسكوپي از كيفيت روغنها درمي‌يابيم كه اين سلولها تشكيلات خاصي را دارا هستند.
آنها را از گياهان تازه يا خشك بوسيله تقطير با بخار آب، استخراج ساده يا ديگر روشها (فشار، جذب آنها روي چربيها در عطرسازيها و غيره) مي‌گيرند.
از نقطه ‌نظر شيميايي تركيبات بسيار پيچيده‌اي هستند. در پزشكي اغلب از موادي كه از اسانسهاي روغني گرفته مي‌شود (از قبيل نعناع، كافور) استفاده مي‌گردد.
مصرف دارويي اسانسهاي روغني براساس خواص فيزيولوژيكي آنها مانند مزه، اثر محركه آنها روي پوست و مخاط،، خاصيت ضدعفوني كننده و ضدباكتري بودن آنها استوار است. اسانس انيسون، زيره و غيره اغلب بعنوان خلط‌ آور (اكسپكتورانت) بكار مي‌روند. زيرا آنها از طريق ريه دفع شده و بنابراين مستقيماً مجاري تنفسي را ضدعفوني نموده و مخاط را آزاد مي‌كنند. از ديگر موارد استفاده از آنها مي‌توان از غرغره، بخور قطره‌هاي بيني نام برد. جذب آنها براي هضم غذا مفيده بوده و از آنه براي تقويت معده، دفع صفرا و دافع باد نيز استفاده مي‌‌شود. اكثر گياهان اسانس‌دار بعنوان گياهان معطر مورد استفاده قرار مي‌گيرند (زيره، رازيانه، انيسون، مرزنگوش، سوسن‌بري، آويشن، پونه).

از اثر تحريك‌آميز اسانسها براي مصرف خارجي عليه روماتيسم استفاده مي‌شود. مرهمها يا محتوي موادي كه از اسانسها استخراج مي‌شود (نظير مانتول، كافور) و يا حاوي خود اسانسها (نظير اسانس نعناع، اكليل كوهي، اسطو خودوس و تربانتين) و در اكثر موارد مخلوطي از همه اين موارد هستند.
اسانسهاي طبيعي بايستي همانند گياهاني كه حاوي آنها هستند، در ظروف كاملاً بسته و به دور از نور نگه ‌داري شوند. آنها در نور و در معرض هوا بسيار سريع اكسيده، پلي‌مريزه و به زرين تبديل شده عطر و خواص خود را از دست مي‌دهند.
از بين اسانسهاي طبيعي فراواني كه در داروهاي مختلف وجود دارند، اسانس چند گياه را نام مي‌بريم: اسانس با درنجبويه، رازيانه، اسطو خودوس، نعناع، و مانتول كه از آن گرفته مي‌شود، اسانس پونه وتيمول گرفته شده از آن و نيز كارواكرول مشتق از آن كه ضدعفوني كننده بسيار خوبي است.
اسانسهاي روغني خصوصاً از ترپن تشكيل شده‌اند كه ماده‌اي فرار و غالباً آميخته به مواد ديگر است. بارهنگ نيز مقدار زيادي تر پن در خود دارد.
روغنهاي چرب
منظور از روغنهاي چرب، روغنهاي گياهي است كه در حرارت محيط بصورت مايع بوده و در سرما منجمد مي‌شوند. غيرمحلول در آب بوده، اما در حلالهاي آلي نظير كلروفرم، محلول هستند. از بين روغنهاي غير خشك شونده، روغن زيتون و بادام و از ميان روغنهاي نيمه خشك شونده روغن آراشيد، آفتاب‌گردان و كولزا را مي‌توان نام برد. روغن كتان و روغن كوكنار و روغن كرچك مسهلهاي قوي هستند. مصرف روغنهاي چرب بسيار رايج است كه براي ساخت داروها و موارد صنعتي و غذائي بكار مي‌رود.

گلوكينين‌ها (انسولين‌هاي گياهي)
موادي هستند كه روي گايسمي اثر مي‌گذارند. آنها را انسولين‌هاي گياهي نيز مي نامند، و در گياهان ذيل موجودند: غلاف ميوۀلوبيا، سرشاخه گالگا و برگهاي مورد اين گياهان در تركيب جوشانده‌هايي كه بعنوان ضد ديابت مصرف مي‌شوند و همچنين در درمانهاي جنبي ديابت بكار مي ‌روند.
موسيلاژها يا لعاب‌ها
اين مواد مخلوطهاي آمورف (بي‌شكل) پلي ساكاريد هستند كه همراه آب ماده چسبناك و لزجي را بوجود مي‌آورند. اين مواد لزج در آب سرد باد كرده و تشكيل ماده ژله‌اي را مي‌دهند. و در آب گرم حل شده و محلولهاي كلوئيدي مي‌سازند كه در صورت سرد شدن دوباره به حالت ژله در مي‌آيند اين مواد در گياهان به علت قدرت بالاي جذب آب‌شان نقش مخزن را بازي مي‌كنند. در جوشانده‌ها و دمكرده‌ها اين مواد براي كاهش تحريكات فيزيكي يا شيميايي موثرند. آنها براي تورم مخاط مفيد بوده خصوصاً براي درمان تورمهاي مجاري تنفسي و معده مناسبند. در عين حال دردگرفتگي را تخفيف داده و پوست را در صورت مصرف ضماد آن نرم نموده و با كاهش حركات دودي روده و كمك به عمل جذب، روي اسهال نيز موثر واقع مي‌شوند. از آنها بعنوان مواد روغن‌دار (كاراگنات كه از جلبك‌هاي دريايي استخراج مي‌شود) نيز فراوان استفاده مي‌شود. گياهان لعابدار خواه به تنهايي و خواه بصورت مخلوط در جوشانده‌ها مصرف مي‌شوند. از بين آنها مي‌توان نوعي خزه، برگ، گل و ريشه ختمي، گل و برگ پنيرك، برگ و گل گياه پاي خر، دانه شنبليله، دانه كتان و غيره را نام برد.
پكتين‌ها نيز در اين گروه تقسيم‌بندي شده‌اند. منظور پلي‌ساركاريدها نيز هستند كه مثل لعاب‌ها تشكيل ماده ژله مانند مي‌دهند. پكتين‌ها در بسياري از ميوه‌ها وجود دارند و در آب ميوه‌ها و سبزيجات از قبيل آب سيب، چغندر، و هويج به فراواني يافت مي‌شود. پكتين‌ها در رابطه با مداواي گياهي و درمان اسهال به كار مي‌ رود.
هورمونهاي گياهي
اين مواد از تركيبات شيميايي بسيار پيچيده‌اي برخوردار بوده و در اكثر موارد نوعي بيوكاتاليزور بوده و روي رشد و مبادلات متابوليك (محرك حياتي) اثر مي‌گذارند. آنها را مي‌توان در گياهاني از قبيل رازك، باد رنجبويه، مريم گلي، درخت پستانك، ختمي، كيسه كشيش، يولاف و هويج پيدا نمود.
ضدعفوني كننده‌هاي گياهي
منظور مواد آنتي بيوتيكي است كه از گياهان عالي بدست آمده و داراي طيف وسيع ضد ميكروبي هستند. آنها بسيار ناپايدار و فرارند و حتي از طريق بخور نيز بر مجاري تنفسي تاثير مي‌گذارند. اين مواد در سير، پياز، خردل، ريشه خردل، آقطي سياه، ارس، كاج، بارهنگ، و غيره موجود هستند.

آب میوه هاو سبزی ها که منظور شیره حاصله از آنها ست، غالباً با داشتن مواد انرژی زا یا عناصر و ترکیبات مفید وارزنده، در تامین سلامت بدن نقش دارند و مصرف آنها نیز از قدیم الایام بین ملل مختلف جهان معمول بوده است مانند آنکه رومیان قدیم،همواره نوشابه ها واغذیه خود را با قطعات له شده میوه ها یا اعضای معطرگیاهان یا گلهای وگاهی باعسل، معطر می سا ختند وآنرا در تامین سلامت بدن موثر می دانستند .
آب میوه ها وسبزیها که از فشردن میوه یا اعضای مختلف سبزیها بدست می آیند،در صورت تازه بودن در بهبود بعضی بیماری ها وحتی درمان آنهامحسوس است وچون هنگامی ارزش دارد که تازه باشند واگر تخمیر حاصل کنند خواص آنها کاهش پیدا می کند وحتی براثر کهنه شدن ممکن است زیان بخش گردد از این جهت باید در هنگام مصرف ،تهیه شوند ومورد استفاده قرار گیرند .
درآب میوها وسبز یهابه تفاوت مواد قندی (با سرعت جذب بالا )،موادلیپیدی،پروتیدی (تامین اسیدهای امینه مورد نیاز بدن)،دیاستاز، موسیلاژ،عوامل آنتی بیوتیک ، ویتامین ها، املاح معدنی وغیره وجود دارد.

در این مبحث به طور اختصار ارزش واهمیت انواع مهم ومتداول آب میوه ها(شیره)وسبزیها شرح داده می شود:
1-خواص درمانی آب میوه ها (شیره میوه ها)
شیرۀآناناس:
شیرۀآناناس دارای ویتامین های مختلف ، عناصرمعدنی مفید ،املاح معدنی ونوعی فرمان هضم کنندۀبسیار قوی است. شیرۀآن در رفع نارسائی های هضمی مؤثر واقع می شود در دوران نمو ،همچنین در دورۀ نقاهت،اثر سازنده وتا مین کنندۀقوای ظاهر بدن است ودارای خاصیت دارار آور ورفع مسمومیت است.

شیرۀانار:
اثرادرارآور ومفرح دارد .مصرف رقیق شده آن با آب،در بیماری های مجاری ادرار، بیماریهای مختلف ناشی از التهاب دستگاههای بدن ودر بیماران مبتلا به عدم کفایت ترشح صفرا ،توصیه می شود
شیرۀآنگور:
شیرۀآنگور شیره گیاهی(Lait vegetal) نیز نام نهاده شده است ،اثر انرژی زائی قوی دارد به طوری که هر کیلو گرم آن ،معادل800تا 900کا لری انرژی ایجاد می کند .دارای اثر نیرو دهنده وضد سم قوی است.در برافروختگی ها، روماتیسم،نقرس،سنگ کلیه،زیادی اورۀخون، اختلات ناشی از بالا بودن فشار خون،ورم روده واحتقان کبدی،اثرات درمانی دارد.
شیرۀ پرتقال:
اثر مقوی ونشاط آوردارد وچون با مصرف آن،غلظت خون کاهش حاصل می کند میتوان آنرامحافظ خوبی برای عروق خونی به حساب آورد.اگر شیرۀپرتقال ،بدون پوست کندن تهیه شود مفیدتر است.وشیرۀپرتقال،ویتامین های B، C2(محافظ عروق خونی)وپرو ویتامین A(کاروتن)دارد.
شیرۀ تمشک:
طعم بسیار مطبوع دارد.به هر دو صورت خالص یا رقیق شده با آب می تواند مصرف شود .برای مبتلا یان به بیماریهای روماتیسم، نقرس،ناراحتی های پوستی مختلف وهمچنین بیماران تبدار مفید واقع می شودمخلوط شیرۀتمشک وآب میوه نوشابه ای با طعم بسیار مطبوع به وجود می آورد
شیرۀتوت فرنگی: طعم مطبوع واثر تامین کننده عناصرمعدنی بدن ،ضدروماتیسم ونقرس دارد زیرا با مصرف آن دفع اسیداوریک به سهولت انجام می گیرد ونیرو دهند کبد وتنظیم کنند اعمال سیستم عصبی وتصلب شرائین وسنگ کلیه است
شیرۀزردالو:
دارای ویتامین های مختلف واملاح معدنی زیاد است.در رفع خستگی جسمانی روحی،کم خونی وهمچنین در دورۀنقاهت مؤثر واقع می شود
شیرۀسیب:
اثر نیرودهنده اعصاب وماهیچه ها را دارد و چون مدرودفع کننده مواد سمی بدن است،برای مبتلایان به رو ماتیسم ،نقرس،تصفیه کنندۀخون وضدعفونی کنندۀروده ویبوست مورد استفادۀ مبتلایان قرار می گیرد.
شیرۀشاتوت: به حالت رقیق شده اثر ملین دارد. غرغره آندر رفع آنژین ،آفت ودرمان التهاب مخاط دهان موثر واقع می شود.شیرۀشاتوت همیشه باید تازه مصرف شود تا دارای اثر صفرابر باشد.
شیرۀگریپ فروت:
میوۀگیاهی به نام Citrus paradisii macf است در ایران پرورش می یا بد.دارای عناصر معدنی،ویتامین BوPP،پروویتامین Aومواد مفید دیگر است.ودارای خاصیت اشتها آور ،تصفیه کنندۀخون ،رفع کنندۀقوی صفراوی ومقوی کبد است ومحافظ خوبی برای عروق خونی است.
شیرۀگلابی:
خاصیت مدر، نقرس، تصفیه کنندۀخون ،دفع کنندۀ اسیداوریک ومصرف آن در بیماریهای کم خونی ،خستگی عمومی،بیماری سل ودر رفع اسهال های ساده مؤثر است.
شیرۀگوجه:
ویتامین های A،B،Cوعناصرمعدنی مفید مانند آهن ،منیزیم،پتاسیم ،همچنین فسفر وغیره وجود داردونیرودهندۀعصبی،انرژی زا،مدر،ملین وضد سم است وبرای درمان بیماران مبتلا به روماتیسم ،تصلب شرائین وهمچنین برای کسانی که پیوسته احساس خستگی عمومی می نمایندمورد استفاده قرار می گیرد.

شیرۀگیلاس:
تامین کننده عناصر معدنی بدن ،تصفیه کننده خون وضد روماتیسم است وبرای درمان بیماران مبتلایان تصلب شرائین،پرخونی، نقرس و آرتریت(التهاب ودرد مفاصل) وعاملی برای جلوگیری ازپیری زودرس بشمار می آید.
شیرۀلیمو ترش:
خاصیت مدر ، نقرس،ضد روماتیسم ، تصفیه کنندۀخون ودهنده سلسله عصبی سمپاتیک را دارد.
شیرۀمیرتیل:
این گیاه دارای تانن،اسیدهای آلی مختلف، موسیلاژومقدارکمی اسانس است.نوشابه ای است ترش مزه که در رفع عفونت های روده ،التهاب و ورم رودۀبزرگ وکوچک، اسهال، دیسانتری آمیبی یا انواع دیگر،پیدایش مواد سمی ناشی از تجزیه مواد زائد در روده، کلی با سیلوزو غیره اثرات مفید درمانی دارد.اثر ضدمیکروبی آن مخصوصاًبروری ژرم بعضی میکروبها مانند باسیلابرت که مولد تیفوئید می باشد برای مبتلاتان به بیماری قند ودر افرادی که در مو قع شب قدرت بینا ئی ضعیف است مفید است.
شیرۀ نارنگی:
طعم مطبوع ومفرح دارد وچون در ترکیبات آن برم دارد ،خواص مسکن ظاهر می کند.
شیرۀهلو:
نوشابه ای با اثرمدر وملین است.سؤهضم را درمان می کند در دفع روسوبات ادراری مؤثر واقع می شود.

2-خواص درمانی آب سبزی ها (شیرۀسبزیها)
شیرۀآرتیشو:
یا کنگر فرنگی دارای املاح معدنی مختلف وسینارین مصارف درمانی فراوان دارد ولی تهیه آن امروزه چندان معمول نیست .مصرف آن در اوره خون وبرروی کبد مؤثر است . شیرۀکرفس ،شیرۀکاسنی،شیرۀترخون،شیرۀ جعفری از این خانواده اند. شیرۀکرفس اثر تصفیه کنندۀخون ومدو ،شیرۀکاسنی اثر تصفیه کنندۀخون تقویت کنندۀاعمال کبد وکلیه اشتهاآور،شیرۀترخون اثر ضد عفونی کنندۀ دارد شیرۀ جعفری خاصیت تصفیه کنندۀخون وباز کنند ۀمجاری عروق دارند.
شیرۀ اسفناج:
به علت دارای املاح معدنی فراوان ،کلروفیل و آهن،در تامین عناصر معدنی ضرورئی بدن و همچنین در سازندگی خون مؤثر اند شیرۀ اسفناج در تقویت بیماران در دورۀنقاهت و در رفع خستگی جسمانی و روحی اشخاص مسن اثرات مفید دارد.
شیرۀبولاغی اوتی(علف وحشی):
اثر دفع روسوبات صفراوی ومجاری ادراری را دارد بعلاوه ضد عفونی کنندۀدستگاه تنفسی ، مدر وتامین کنندۀ عناصر معدنی ضد اسکوربوت قوی است بعلت دارا بودن اسانس گوگرد دارو دارای املاح معدنی وویتامین های مختلف در درمان بیماریهای مختلف مؤثر واقع می شود مثلاً برای مرض قند،دارای اثر ضد سر طان،درمان بیماریهای جلدی ودرماتوز ها اثر شفا بخش دارد
شیرۀپیاز:
دارای اثر مدرو دفع سموم بدن مانند اوره و اسیدوریک است و در درمان بیماریهای مختلف مؤثرمثلاً برای مرض قند، روماتیسم ، نارسائی اعمال کبد،کم اشتهائی، دفع روسوبات صفراوی ومجاری ادراری مفید است.
شیرۀترب:
نیرودهندۀاعمال کبد،دارای اثر ضد اسکوربوت قوی مدروضد عفونی کننده دستگاه تنفس است
شیرۀتره:
دارای اثر مدرو دفع کنندهای اسیداوریک است در درمان بیماریهای روماتیسم ، تصلب شرائین ودفع سنگ کلیه مفید است
شیرۀچغندر :
تامین کننده عناصر معدنی بدن وانرژی زاست.در درمان بیماریهای کم خونی ،نقرس،افراد عصبی مفید است
شیرۀ خیار:
دارای اثرحل کننده ودفع اسیدوریک ، تصفیه کنندۀخون وضد سم است . و در فرمول کرم های بهداشتی پوست مورد استفا ده قرار می گیرد.
شیرۀرازیانه:
ازفشردن تمام قسمتهای گیاه به دست می آید،وبه منظور تقویت اثرمدروخاصیت ضد روماتیسم،ضد کرم وترشحات شیر،افزوده می شود

شیرۀ سیب زمینی:
طعم ناپسند دارد ولی در درمان زخم معده واثنی عشر ودر بیماران مبتلا به دیابت ،اثر بسیار ارزنده داردمقادیرآندر درمان اولسر وزخم معده مؤثراست
شیرۀ شلغم:
به علت دارا بودن آهن وتر کیبات مفید و ویتامین های مختلف،اثرات شفا بخش دارد در رفع ناراحتی های برونش ها ،مجاری صفراوی و در بیما ریهای ناشی از کمبود عناصرمعدنی بدن ظاهر می شود.
شیرۀ کاهو:
سرشارازموادمعدنی و ویتامین A،B،C، DوEاست .کاهو علاوه برلاکتوکایوم ،آهن کلسیم،فسفر ،ید ،منگنز ،روی،مس،سدیم،کلر ، پتاسیم،کبالت،آرستیک،فسفاتها،استرول و کاروتن نیز دارا می باشد.و در درمان بیماریهای عصبی و کم خوابی واثر مسکن وضد تشنج دارد مفید است.
شیرۀ کرفس:
اثرمدرو دفع روسوبات ادرای وصفراوی دارد.مقوی اعصاب وغدد فوق کلیه ، تصفیه کنندۀخون، ضد روماتیسم و نقرس وخاصیت ضد عفونی کننده دارد.وخاصیت لاغرکننده دارد.
شیرۀگل قاصدک:
اثرتصفیه کنندۀخون دارد ودر موارد بر افروختگی اعضلانئ،ابتلا به سنگ کلیه و اثر دفع روسوبات صفراوی ودرافراد که کسترول خون آنها بیش از حد طبیعی است می تواند اثر معالج ظاهر کند.
شیرۀگوجه فرنگی:
در درمان بیماریهای روماتیسم، نقرس، تصلب شرائین وپیری زودرس ،برافروختگی خاصیت درمانی ظاهر می کند.
شیرۀهویج:
در درمان کم خونی ،زخم معده و اثنی عشره ،ورم روده بزرگ وکوچک،اسهال های ساده ،بیمارهای کبد،صفراوی،مسمومیت هامفید است ودارای عنا صر آهن،فسفر،منیزیم که در ساخته شدن خون و بافت ها ضرورت دارند مخصوصا ًپرو ویتامینAوموادی نظیر پکتین ها وغیره در درمان بیماریهای مؤثر است.

3-خواص درمانی ویتامین ها:
مواد غذایی لازم که همه احتیاجات بدن را در شبانه روز رفع می نماید ،شامل آب،املاح کانی،موادپروتیدی،موادگلوسیدی،موادلیپیدی وویتامین هاست که مجموعاً جیرۀغذایی را تشکیل می دهند.آب مورد نیاز بدن ،با مصرف آشامیدنی هاویا از طریق خوردن اغذیه ها که معمولاًآب در خود دارند به بدن می رسد.املاح معدنی مانند کلرورها ،فسفاتها،سولفاتها،کربناتهاوغیره،بدان علت که شبا نه روز از راه دفع مایعات بدن مانند ادرار ،عرق وهمچنین از راه مدفوع،دفع میشوند یاید از طریق مصرف مواد غذایی وارد بدن گردند. گلوسیدهارا علاوه برمصرف مواد غذاهای اصلی،می توان از راه خوردن اغذیه مختلف مانند هویج،شلغم،چغندر،میوه های خشک وتازه،شاه بلوط ونظایرآنها تا مین کرد.لیپیدها بیشتر منشاءحیوانی دارند وفقط مقادیر کمی از آنهااز راه مصرف گیاهان تا مین می شود. لیپید ها به طور طیبعی همراه با مواد پروتیدی یعنی بامصرف اغذیه های مختلف مانند گوشت ، تخم مرغ،ماهی،پنیر وغیره به بدن می رسد. موادآلبومینوئیدی گیاهی که در گردو،فندق،بادام وغیره وهمچنین در انواع سبزی ها وبعضی میوهای خشک وجود دارد،نمی توانند ضرورت بدن را تا مین کنند.جیرۀ غذایی باید دارای عناصر معدنی مختلف مانند فسفر وکلسیم به نسبت65/0می باشد که آن با مصرف سبزیهای تازه،سالادومیوه ها تامین می شود.ویتامین ها ،نقش بزرگ در تعادل غذایی وتامین سلامت بدن دارند . فقر از ویتامین ها یاcarenceاگر کامل باشد(carence total) ایجادآویتامینوز(Avitaminose)می کندکه با عوارض شدید همراه است.کمبود ویتامین در بدن یا هیپریتامینوز(Hypervitaminose)اگر خفیف باشد عوارض سبک بوجود می آورد. مصرف زیاد ویتامین ها نیز ایجاد هیپریتامینوز(Hypervitaminose)می کند که آن عوارض مختلف ایجاد می کند.عوارض ناشی فقر هر نوع ویتا مین(carence )با انواع دیگر فرق می کندولی بعضی از این عوارض ممکن است درچند نوع آنهامشترک باشد که خود تشخیص نوع ویتامین را کمبود آن،موجب بروز عوارض ناراحت کننده شده است،مشکل می سازد.

فساد ویتامین ها:
غالب ویتامین ها در درجات گرمای زیاد (مثلاًدر100درجه)از بین می روند ویا اثرات بیولوژیکی آنهاکاهش پیدا می کند.ویتامین ها در مقا بل نور وعوامل اکسید کننده وکا تا لیزور ها (catalyseurs)معد نی بسیار حساس می باشد . در نتیجه اگر دریک فراورده داروئی ،مقادیر معینی از ویتامین ها به حالت خالص به کار رفته است،پس از مدتی اگر به نکات فوق توجه نکردند،ممکن است بیولوژیکی آن فراورده ،مربوط به آن ویتامین ها ،به سرعت کاهش یا بد و یا بکلی از بین برود.
طبقه بندی ویتامین ها:
کلمه ویتامین ،نخستین بار درسال 1911 توسط C.Funk،برای معرفی این مواد که جهت زندگی ضرورت به کاربرده شد که تصور می نمود.از امین (amines)باشند. این دانشمند،نخستین بار موفق گردیدکه ویتامینB1 رااز قشر خارجی دانه برنج به صورت نا خالص به دست آورد وبا آن ،بیماری پلی نوریتpolynevriteرا در کبوتر درمان نماید.
از سال1911تا1921،بتدریج ویتامین هایA ، B ،CوسپسE و Fو Dشناخته شد.سپس ویتامین ها را غالبا ًبه دو دسته ،یکی محلول در آب (V.hydrosoluble )مانند ویتامین های
B1،B2،C،Pp،pوغیره که کم وبیش تحت اثر قلیائیات تجزیه می شوند.ودیگر ویتامین ها محلول در مواد چرب ( V.liposoluble) مانند ویتامین های A ،D ،E،kکه در مقا بل
قلیائیات،فساد حاصل نمی کنند،تقسیم می نماید.
نیاز مند ی به ویتامین های مختلف که بدن روزانه آن احتیاج دارد:
1- ویتامین A به مقدار 5/1میلی گرم که کمبود آن باعث فقدان نه تنها رشد ونمو می شود بلکه پوشش های مخاطی نیز حالت سختی و شاخی (Kreatinises)پیدا می کنند بعلاوه ورم ملحتمه چشم ،کدر شدن قرینه وگزروفتالمی (Xreophtalmie)پیش می آید ویتامین A
در کبد بر اثر اکسیدشدن پروویتامین های A که منشاءگیاهی دارنندمانند کاروتن که درکره ،کرم،مارگارین،زرده تخم مرغ،روغن جگر ماهی،جگر،اسفناج،علف بولاغی اوتی ،هویج ودر شیر،گوجه فرنگی،مغز گردو،دارای مقداری کمتری ویتامین A می با شد
2-ویتامینB1 به مقدار2/1تا5/1میلی گرم محرک مناسب حرکات روده است وجذب اکسیژن درسلول می نماید. کمبود آن در حالات سبک (carencences legeres)،باعث کم شدن تمایل به کار،خستگی،اختلال در حافظه ، سر گیجه،طپش قلب،بی اشتهای ،کمک به ایجاد زخم معده ودر حالات پیش رفته ،ایجاد آماس اعصاب(Polynevrite )می نماید.
ویتامینB1درجهت رفع دردهای عصبی، سیاتیک،پلی نوریت های ناشی از الکلسیم (اعتیادبه مصرف الکل)یا ناشی از ابتلاءبه دیابت،پیدایش اختلال در نظم ضربان قلب،آماس عصبی زمان حاملگی،ورم رودۀبزرگ،بی اشتهای،درمان یبوست های مزمن وغیره استفاده درمانی به عمل می آورد.
3-ویتامین B2به مقدار2/1تا5/1میلی گرم درشیر،تخم مرغ ،مالت جو،جگر،مخمر آبجو، دل وقلوه وغیره یا فت می شود.و کمبود آن ایجاد عوارضی مانند اختلالات معده و روده، ضایعات چشمی،پوستی ودر مخاط ها ،همچنین تیره رنگ شدن وشکستگی ناخن موی سر می شود.وبرای در ما ن بعضی بیماریها پوست ومخاطSeborrhee،ورم ملتحمه،اختلالات بینایی در تاریکی،ورم مزمن روده،گرفتگی عضلانی،آسم،میگرن،التهاب مخاط دهان و تا خیررشد کودکان شیر خوار استفاده می شود.
4-ویتا مین Cبه مقدار 75میلی گرم کمبود آن بیماری اسکوبورت را به وجود می آوردکه این بیماری ایجادکوفتگی،خونروی و تورم لثه های دندان ،خالی شدن پایه دندان ها ،متعفن شدن بخار دهان،ریزش مو وگاهی ناخن می شود.
خواص درمانی آن درجهت بیماری اسکوبورت،کم خونی ،ورم لثه وکرم خوردگی دندان ،اختلال در نمو بافت استخوانی، روماتیسم،هموفیلی ونارسایی اعمال غدد فوق کلیه استفاده می شود.
ویتا مینC درجدار میوه نسترن:400تا1500 میلی گرم-انگور فرنگی:100تا400-نارنج ،گریپ فروت وعلف چشمه:50تا100-لیمو ترش وشاه بلوط50-اسفناج40:تا 80-کلم 30تا 100-سیب زمینی: 10میلی گرم-جعفری200:میلی گرم
- انگور فرنگی تازه180:-شلغم خام :139 –ترشک:124-ترخون:120-کلم سبز وخام:120-رازیانه:100-فلفل سبز:100-علف چشمه:87-کلم بروکسل :80-کلم قر مز :70-لیمو ترش تازه :65-توت فرنگی تازه،پرتقال تازه،گل کلم وکرفس:60میلی گرم وجود دارد.
5-ویتامین D3که در هوای آزاد زندگی می کند ورژیم کاملا متعادل از نظر فسفر وکلسیم دارد. وبرای پیش گیری راشی تیسم استفاده می شود
6- ویتامینEدر دوران بارداری مورد استفاده قرار می گیرد
1-کوچک شدن بیضه ها ،تخمدان ورحم وهمچنین نا توانی های جنسی وعقیم شدن
2-سقط خودبه خود جنین زایمان های زودرس ،تاخیر در رشد اندامهای جنسی،تاخیر بلوغ، قاعدگی های دردناک.

3-التهاب فرج ،خارش های مهبلی،اختلات زمان یائسه گی.
4-برخی اختلالات ماهیچه ای و سیستم عصبی
5-اختلالات نمو در کودکان شیر خوار.
6-ورم ماهیچه قلب ،آنژین دو پواترین،تصلب شرائین.
7-برخی انواع اگز ماواولسر ساق پا.
8-نزدیک بینی تدریجی.
7-ویتامینpp به مقدار50درشیرۀ گوجه فرنگی ،کلم،شیر،جوانه گندم،مخمرآبجو ،وجگریافت می شود.
ویتامین ppدردرمان بیماری پلاگر و بیماریهای ناشی از کمبود این ویتامین مانند ورم لثه،درماتوزها،سرما زدگی پوست، آفت،التهاب مخاط دهان،ورم معده وروده ،تامین تعادل غذایی ودرمان اختلالات روحی ومالیخولیا ئی به کار می رود بعلا وه برای پیش گیری و درمان بیماری ناشی از اشعه ایکس ورادیوم مورد استفاده قرار می گیرد.
8-ویتامین های K به مقدار 1میلی گرم و در این گروه مواد ی با اثر ضد خونروی وجود دارد..

پیاز :
دوران گل دهی: خردادو تیر
زمان برداشت: از تیر تا آخر شهریور
گیاهی است دو ساله با پیاز مطبق و قهوه‌ای رنگ، برگهاي آن لوله‌ای و سا قۀآن راست می باشد که در قسمت انتهایی آن گلهای سفید مجتمع وکروی شکل قرار دارد. دانه های آن سیاه رنگ بوده ودرون یک کپسول قرار دارد. موطن اصلی این گیاه چند ین نقطۀمختلف آسیا است. پیاز همیشه در بین‌النهرین ،هند ودر کشورهای مدیترانه بعنوان سبزی و گیاه داروی کشت می‌شده است.این گیاه را رومی‌ها به غرب آورده وتا مناطق شمالی اورپا بردند. امروز پیاز یکی از سبزیجات خوراکی بشمارمی‌رود که درتمام دنیا کشت شده وارقام مختلف آن صدها هکتار از زمین‌ها کشاورزی را اشغال می کند.
پیاز یا ساقۀزیرزمینی این گیاه دارای اثرات درمانی است. پیاز ها را با دست یا با ماشین جمع آوری کرده وپس از اینکه در هوای آزاد اندکی خشک شد آن را تمیز نموده و در محلی خشک که از سرما دور باشد انبار می کنند.پیاز محتوی اسانس‌های روغنی، قندها، ویتامینها و موادمعدنی وبخصوص تر کیبات آلی گوگرد (ضد عفونی‌کنندۀ گیاهی) که اثر آنتی‌بیوتیکی دارد می باشد.پیاز تازه ناراحتیهای مجرای فوقانی تنفسی ومخصوصاًسرفه، زکام، نزله‌برونشیت و دیگر بیماریهای حساس را بر اثر قدرت ضدعفونی کننده و ضد میکروبی گیاهی خود به طور مؤثری کا هش می‌دهد. در مورد جهازها ضمه پیاز اثر ضد عفونی کننده داشته و ناراحتیهای گاستریک و روده ای را کاهش داده و انگلهای روده‌ای را دفع می کند . این گیاه مسهل صفرا، مدرو پائین آورندۀ قند خون است . پیاز خرد شده محل نیش حشرات را تکسین می دهد خشک کردن پیاز اثر آن را از بین می برد.

سیر:
دوران گل دهی :تیر تا شهریور ماه
زمان برداشت:خرداد تا مرداد(بسته به نوع کشت)
گیاهی است دوساله با پیازی مرکب ازپیازچه هاو ساقۀ راست که در انتهای آن گلی چتری که شامل چندین پیازچه است قرار دارد گلها بوسیلۀ یک پوستنۀ برگی شکل حفاظت می شوند. سیر همیشه بعنوان یکی از گیاهان مهم دارویی و چاشنی غذایی کشت می شده است. انواع مختلفی از این گیاه تا کنون شناخته شده واساساً آن را به دو گروه اصلی تقسیم می‌کنند :اول سیر زمستانی که درپاییز کاشته می شود که در سال بعد گلی که که محتوی پیازچه است می دهد. دوم سیر زمستانی یا بهاره که در پاییز یا بهار کاشته شده، ولی گل نمی‌دهد. هر دو نوع آنرا بوسیلۀ تقسیم گیاهی و کشت خود سیر می توان تکثیر نمود. سیر را در زمان رشد کا مل جمع‌آوری کرده، خشک نموده و در محلی خشک و دور از سرما نگه‌داری می کنند. دارای اثر دارویی هستند که بصورت تازه یا کنسرو شده مصرف می شود. این گیاه محتوی یک اسانس روغنی و یک ترکیب گوگردی به نام آلئین است که در هوای آزاد تجزیه شده (سلولهای آسیب دیده سیر) و به آلیسین با بوی تند وآلیدی‌سولفید تبدیل می شود تبدیل می شود. همچین سیر محتوی مقدار زیادی ید است. این گیاه ضد تصلب نسوج و پائین آورندۀ فشار خون پر قدرتی است. ضمناً ضدعفونی‌کنندۀ روده است که در صورت وجود ناراحتیهای روده ای و اپیدمی گریپ بکار می‌رود. سیر مسهل صفرا و ضد انگل بوده و محل نیش حشرات را تسکین می دهد، ولی در صورت استفادۀ طولانی از آن امکان ایجاد اگز ما وجود دارد..

درخت توسکا:
دوران گل دهی: اسفند-فرودین
زمان برداشت: فرودین-اردیبهشت
(تیرۀبتولاسه)؛ توسکا درختی است با شاخه های خاکستری پوشیده از لکه های کوچک قهوه‌ای(زگیلهای پوست درخت) و چوبی به رنگ تیره. برگهای بیضی آن بیضی شکل و دندانه‌دار بوده نوک آنها هلالی است. سطح این برگها خصوصاً در دوران جوانی خیلی چسبناک است. درخت توسکا دارای گلهای دو جنسی است، گلهای نر آن بصورت نگین یک سال قبل از گل دادن گیاه ظاهر می شود. گلهای مادۀاین درخت مانند نگینهای تخم مرغ شکل بوده وسپس به حالت چوبی درآمده و در تمام طول سال روی درخت باقی می مانند. میوۀآن خشک وبدون پوسته و بال مانند است. این گیاه در تمام اورپا ،آسیا وآفریقا خصوصاً دراطراف آب گسترده شده است. برای مصارف دارویی برگهای جوان وچسبناک و برخی مواقع پوست این درخت را از روی شاخه های جوان ترجیحاًزمانی که در خت را قطع نموده‌اند جمع آوری می کنند . قسمتهای جمع آوری شده را در سایه ودرجه حرارتی که از 40 درجه سانتیگراد فراتر نرود خشک می کنند. آنها محتوی تانن ها، آنتراکنین و در نتیجه قابض و تلخ هستند. از این گیاه در درمان کاتاره رورده ای، اسهال مزمن و خونریزیهای داخلی استفاده می شود. دم کردۀ این گیاه را به نسبت دو قاشق‌مربا خوری در هرفنجان در طول روز مصرف می کنند. این جوشانده در صورت سرما خوردگی وتب ناراحتی را کاهش می دهد. برای ورم لوزتین و ورم جوف دهان، غرغرۀ جوشاندۀ این گیاه توصیه می شود. طب سنتی برگهای تازه و سائیده شده این گیاه را برای درمان ترک‌خوردگی سینه ودلمها تجویز می‌کند. درخت توسۀسفید هم همین خواص داراست. این درخت در منا طق کوهستانی می‌روید..

ختمی:
دوران گل دهی: تیر ومرداد
زمان برداشت: ریشه از مهر تا آخر آبان وبرگ وگل ها از ماه تیر تا آخر مرداد
(تیرۀ پنیرک)؛ گیاه علفی پایائی است با ریشۀمنشعب زرد رنگ وساقۀ بلند افراشته پوشیده ازبرگهای متناوب. همۀ قسمتهای این گیاه دارای کرکهای نرم است. از بغل برگها خوشه‌های گل سفید یا صورتی ظاهر می شود. دانه‌های آن کنار هم قرار گرفته ومیوۀمدور و صفحه ای رابوجود می آورند. موطن اصلی آن منطقۀ مدیترانه بوده و در قسمت وسیعی از اروپا غربی تا منطقۀسیبری می روید .از قدیم این گیاه در باغچه‌ها بعنوان گیاه عسل‌دهنده و گیاه دارویی و تزئینی کاشته می‌شد. همۀ قسمتهای این گیاه دارای خواص دارویی هستند.

ریشه، برگها، و گل این گیاه را جمع‌آوری می کنند. ریشه ها را پاک و خرد کرده و سپس در درجه حرارتی که حداکثر آن 40درجۀسانتیگراد باشد خشک می کنند. برگها را می توان بتدریج و برحسب گل دادن و یا یکباره وقتی که رشد آن به آخر می رسد در پائیز جمع آوری کرد. گلها را با یستی صبح زود وقبل از باز شدن در هوای خوب چید. سپس آن را در سایه ومحلی که هوا در آن جریان داشته باشد خشک کرد. ختمی یکی از مهمترین گیاهان دارویی لعابدار، قندها، نشاسته، آسپارانژین، پکتین و مواد دیگر است. از دم کردۀ این گیاه درهنگام تورم مجرای تنفسی فوقا نی بعنوان ضد سرفه وخلط‌ آور و نرم کننده استفاده می شود. طب سنتی خصو صاً از ریشۀ این گیاه علیه بیماریهای معده ای-روده ای استفاده می کرده است . برای تهیۀ خیساندۀ آن یک قاشق کوچک از ریشۀ این گیاه را در یک فنجان آب می ریزند. برای مصارف خارجی ازآن به عنوان پانسمان نرم کننده وبعنوان غرغره استفاده می شود.

نوعی گاوزبان:
دوران گل دهی: از اردیبهشت تا آخر شهریور
زمان برداشت: شاخۀبرگ دار از اردیبهشت تا اواخر مرداد وریشه در مهر ماه
(تیرۀ گاوزبان)؛ گیاهی علفی، دو ساله تا چند ساله بوده ودارای ریشۀ عمودی سیاهی است که سال اول بوته ای با برگهای نیزه ای از آن می روید. در سال بعد شاخه‌ای مستقیم که دارای برگهای بی پایه است روئیده و در انتهای آن خوشه های گل که ابتدا قرمز رنگ بوده و سپس آبی می شود ظاهر می گردد. تمام گیاه پوشیده از کرکها خشن است. میوه های آن بصورت چهار قسمتی بوده که بوسیلۀ لایۀ برگی پوشیده شده است موطن اصلی آن مناطق گرم اروپا است ودر دامنه های آفتاب گیر و زمینها نکاشت بصورت خودرومی روید در قدیم برای درمان بیماری‌های قلبی و سیستم اعصاب بسیار جستجوی آن بودند. امروزه نسبتاً کمتر از آن استفاده می شود . خصوصاً شاخۀبرگ‌دار و برخی مواقع ریشه و گل این گیاه را جمع‌آوری می کنند. قسمتهای جمع آوری شده را در محلی تاریک و جریان هوای خشک می کنند. این قسمتها محتوی اسیدسالیسیلیک، الکالوئیدها، سینوگلوسین و کنسولیدین، لعاب، مواد رنگی و دیگر مواد است. آنها دارای اثر نرم کننده وخلط‌ آور بوده و در درمان سرفه، کاتارۀ برونش ها و مجاری تنفسی فوقانی بکار می روند. برای یک فنجان آب کافی است. برای این کار آب جوش را روی گیاه ریخته وبگذارید تا به مدت 15دقیقه دم بکشد . هر روز تا سه فنجان از دم کرده این گیاه را می توان مصرف نمود. برگهای تازۀ این گیاه دارای مقداری زیادی ویتامین‌ث هستند وبعنوان تصیفه کنندۀ خون می توان در سالادها نیز از آن استفاده نمود. کرکهای روی پوست گیاه می تواند باعث تحریکات پوستی گردد. این نوع گیاه عسل دار بسیار خوبی است.

علف پا گر به:
دوران گل دهی: اردیبهشت تا اواخر تیر
زمان برداشت: اردیبهشت
(تیرۀمرکبّان)؛ گیاهی علفی، پایا که با تولید پا جوش گسترش پیدا می کند. برگهای پایینی مجتمع بوده وشاخه ها نسبت به ساقه که خوابیده است عمود می باشند. قسمت پایینی آنها سفید وکرک دار است و خوشه های گل با دمگل های کوتاه در قسمت انتهایی شا خه ها قرار دارد .یک قسمت از گیاه فقط گلهای ماده وبقیۀگیاه گلهای دو جنسی تولید می نما ید.میوه های فندقه وپرزدار هستند.این گیاه روی دامنه های خشک، حاشیۀمرازع، مراتع وجنگلهاو اکثراً در اماکن و زمینهای شنی می‌روید ودر قسمتهای وسیعی از مرکز و شمال اروپا تا سیبری وجود دارد.از این گیاه برای درمان سل واسهال خونی نیز استفاده می شود

.غنچه های گل آن را درست قبل از شکفتن با مقداری از دم با دست چیده وغنچه هایی را که پر رنگتر هستند از غنچه های سفید جدا می کنند زیرااین غنچه ها با ارزشترند . برای خشک شدن آنها را روی سبد ی در محلی تاریک که هوا درآن جریان داشته باشد می گذارند.غنچه ها بوی معطر و مزۀتلخی دارند .آنهادارای اسانس روغنی،تانن ها،عصارۀتلخ ومواد رنگی آلی هستند.و ضمناًدارای اثر قابض ،نرم کننده ومسهل صفرا نیز می با شداز این گیاه بعنوان دم کرده برای درمان ناراحتیهای مجرای تنفسی فوقانی ،کاتارۀ کاستریک وروده ای وکیسۀ صفرااستفاده می گردد. در ضمن این گیاه را در تر کیبات جوشانده های مدر نیز شرکت می دهند.این گیاه در درون سنگریزه ها می رویدواغلب آن را محلهای خشک و بی حا صل و همچنین حاشیه باغچه ها می کارندوشاخه های خشک آن را برای ساختن دسته گلهای تز ئینی بکار می برند.

ترب وحشی(شبه خردل):
دوران گل دهی:اردیبهشت تااواخرتیر
زمان برداشت:شهریورتا اواخر آبان

(تیرۀشببو)؛گیاهی،علفی،پایا،باریشه ای عمیق استوانه ای وبرگهای مضرس ،گلهای سفید رنگ وخوشه ای که در انتها ساقه ظاهر می شوند .میوه های آن کپسول وبیضی شکل هستند . موطن اولیه آن جنوب شرقی اروپا بود که از آنجا به دیگر کشورهای اروپایی راه پیدا کرد.این گیاه از ادویه های مهمی است که در باغچه ها و مزارع کاشته می شوند و برای کاشت آن بایستی ریشه های نازک آن را در زمینهای سبک وقابل نفوذ قلمه زد . در طول تا بستان این گیاه رشد خود را کا مل می کند . و در پاییز یا بهار بعدی می توان آن را از خاک بیرون آورد.اگر چه می توان این ریشه ها را بصورت رنده شده یا بریده ، کنسرویا خشک نیز مصرف نمود ،ولی چه درآشپز خانه وچه بعنوان دارو تقریباًهمیشه از ریشۀ تازه آن استفاده می شود . این ریشه خصوصاًمحتوی یک اسانس روغنی ،سنوول،ویتامین ث،اسیدهای آمینه ومواد ی که از تکثیر میکروبها جلو گیری می کنند و همچنین مواد ضد عفونی کننده است واگر همراه با گوشت پخته مصرف شود فعالیت معده وروده را تحریک می کند مواد ضد میکر وبی موجود در آن فعالیت موجودات میکروبی مضر در جهاز هاضمه را محدود نموده وعلیه بیماریهای ویروسی از قبیل گریب یا زکام نیز مؤثر است .علاوه بر مدر بودن دارای خا صیت نرم کننده وخلط آور نیز می با شد .ریشۀرنده شدۀاین گیاه همراه با آرد وپیه به نسبت یک ونیم به ضماد ی را بدست می دهد که درد های رو ما تیسم را کاهش می دهد البته مصرف بیش از حد آندر یک محل می تواند باعث تحریک پوست گردد.

انگور خرس :
دوران گل دهی:فرودین ،اردیبهشت
زمان برداشت: فرودین تا آواخر خرداد

(تیرۀاریکاسه)؛انگور خرس درختچۀ کوچک وخزنده ای است که دارای شا خه های پوسیده از برگهای چرمی بیضی شکل و مقاوم است . گلهای ریز و کوچک وسفید یا قرمز بصورت خوشۀ باز روی آن قرار دارند . میوه های آن قرمز بوده ودارای 5هسته هستند .این گیاه در جنگلها ی کوهستانی تنگ وارضی رها شده ای که دارای خاک اسیدی ومرطوب با شد می رو ید . در بعضی از کشور ها این گیاه جزءگیاهان حفاظت شده است . برگهای این گیاه را با دقت وصرفه جویی (از چند شا خه برای اینکه گیاه از بین نرود)در بهار جمع آوری می کنند.این برگه باید یا درآفتاب و یا در خشک کن با حداکثر 55درجۀسانتیگراد حرارت به سرعت خشک شوند آنها محتوی گلوکوزید تا 12در صد آربوتین و متیل آربوتین،تانن10درصد ،اسیدهای آلی ودیگر مواد هستند .ازآنهابنحومؤثری علیه بیماریهای ورم مجاری ادرای (بعنوان ضدعفونی کننده)، سنگهای ادراری ونارحتیهای مختلف کلیوی در صورتی که ادرار شخص دارای PHبازی باشد استفاده می کنند. در صورت استفاده طولانی این گیاه می تواند در عین حال قابض نیز باشد. تصویر پایین اختلاف شکل برگهای انگور خرس ودو گو نه دارواش را (از چپ به راست )نشان می دهد.

همیشه بهار کوهی:
دوران گل دهی:اردیبهشت تا آواخر تیر
زمان برداشت:گلها خرداد –تیر ریشه:شهریور -مهر برگ سر شاخه ،و شاخه :تیر ومرداد
(تیرۀمرکبّان)؛ گیاهی است علفی،پایا وریزوم دار،ساقۀهوایی افراشته،منشعب ودارای پرز های غده ای است که درانتهای آن یک نهنج گل زرد رنگ قرار دارد . بر گهای پایین ساقه بیضی شکل بوده وروی زمین گسترده هستند . برگهای روی ساقه سرنیزه ای بوده ودر محل گره های ساقه قرار دارند میو ۀآن فندقه وسیاه رنگ بوده وپرزدار است این گیاه درحال حاضر کمیاب شده ودر بسیاری از کشور ها حفاظت می شود.همۀقسمتهای گیاه ازرش دارویی دارد . البته بیشتر مواقع گل این گیاه را جمع آوری می کنند،ولی در برخی مواقع ریزوم آنرا نیز مورد استفاده قرار می دهند . گل آن بایستی بدون نهنج و براکته های زیر گل چیده شود و فقط گلها ی لوله ای وراست را جمع آوری می کنند.ریزومها را پس از یبرون آوردن از خاک تمیز نموده وبه سرعت خشک می کنند . گلهامحتوی اسانس روغنی،کاروتنوئید،عصارۀتلخ،آرنیسین،ساپونین،آرنیدیول،

استرول،ایزوکرستن ،آستراگالل وغیره می با شند.ریزوم این گیاه بیشترمحتوی تانن ها،3/6درصد اسانس روغنی و رزین می با شد هر دو قسمت دارای اثر محرکه وحتی تحریکات شدید روی مخاط گاستریک وروده ای داشته واثر محرک شدیدی روی کلیه ها دارند . این گیاه همچنین دارای اثرات مفیدی روی جریان خون وفعالیت قلبی دارد البته به شرطی که مقدارمصرف آن از طریق یک پزشک تعیین شده باشد.خصوصاًعصارۀالکلی این گیاه یعنی تنطور آن زیادمورد مصرف قرار می گیرد .از این تنطوربعنوان یک ضدعفونی کننده والیتام دهنده مناسب استفاده می شود . از جو شانده ها ویا دم کرده آن در ترکیبات غرغره ها،حمامها وپانسمان استفاده می شود

زرشک:
دوران گل دهی:اردیبهشت تاخرداد
زمان برداشت:پوست شاخه وریشه : فرودین، اردیبهشت،میوه ها:شهریور ،مهر
(تیرۀزرشک)؛درختچه ای خاردار بابرگهای بیضی ودندانه دار است که این برگها بصورت دسته ای روی بواکی بلاستها در کنار تیغها می رویند. گلهای زرد رنگ آن بصورت خوشه های آویزان روبه پایین هستند .میوۀآن سته،شلجمی شکل وقرمز رنگ است . غیر از میوه هابقیه گیاه سمی است. این گیاه در تمام اروپا تا قفقاز در میان جنگل ، روی نقاط آفتابگیر وحاشیه مزرعه ها می روید .خواص دارویی آن از زمان قدیم شناخته شده است واز آن بعنوان تب بر ،مقوی معده،کبد وقلب استفاده می شده است.برای مصارف
دارویی پوست ومیوۀ آن را بکار می برند و برای این منظور پوست شاخه ها وریشه ها را جمع آوری کرده وخشک می کنند(حتی در نور خورشید).سپس برای از بین بردن باقی ماندۀرطوبت موجود درآن ،پوست را در خشک کنی با حرارت50 درجه سانتیگرادقرار می دهند . این فرآورده محتوی الکالو ئید هایی است که مهمترین آنها بربرین است . الکالو ئید مزبور بسیار سمی بوده وهمیشه تحت نظر پزشک باید مصرف شوند . از آن در درمان ناراحتیهای کلیوی ،علیه سنگ ادرای ،برای تحریک فعالیت معده وکبد استفاده می شود . از این پوست در درمان اشکالات جریان خون نیز استفاده می شود و مقدار کم آن مسهلی ضعیف،مسهل صفرا،ومدّر است و مقدار زیادش حالت کرخی ،تهوع، اسهال وحتی فلج مرکز تنفسی را ایجاد می کند.میوۀآن را پس از اینکه کا ملاًرسید درپاییز می چینند .این میوه را بطور تازه ،کنسرو شده وخشک شده می توان مصرف کرد . مزۀآن ترش ودارای مقدار زیادی ویتامین ث است از این میوه برای تهیه چای و جوشانده خشک کننده استفاده می کنند.

شوکران آبی:
دوران گل دهی: تیرتا آواخرشهریور
زمان برداشت:ریزوم: مهر-آبان
(تیرۀچتریان)؛گیاهی پایا با ساقه تو خالی وشیارهای گود عمودی می با شد. قسمت پایین آن بصورت پیازبوسیلۀجداره ها تقسیم شده است برگهای پایینی آن دارای دمبرگهای بلند و برگهای روی ساقه غلاف دارمی با شند.گلهای آن سفیدو شکل خوشه ای می رویند. میوۀآن فندقه و در قسمتی بوده و تمام گیاه سمی است این گیاه را در تمام نیمکره شمالی بطور خود رودر حاشیه جویبارها ،رود خانه ها ،در باتلاقها وهرجایی که رطوبت کافی وجود داشته باشد می توان یافت.ریزوم (در قسمت پایین سمت چپ)بوته هایی راکه از قبل انتخاب شده انداز خاک درآورده و آنهارا سریعاًشسته وقسمتهای سبز آن را قطع واز طول به دو قسمت تقسیم می کنند .سپس آنها را در هوای آزاد یا در خشک کن باحداکثر 45درجۀ حرارت خشک می کنند . آنهامحتوی سمی به نام سیکوتوکسین ویک اسانس روغنی نشۀ آورولی غیر سمی هستند. این گیاه بایستی فقط تحت نظر دقیق پزشک مورد استفاده قرار گیرد.موادی که درآن موجود است روی سیستم اعصاب مرکزی اثر می گذارد در رقّت زیاد ضد تشنج (عضلات صاف)،آرام کننده بوده و سرگیجه راازبین می برد.در مصارف خارجی ازآن درتهیه پماد های ضد ورم ،ناراحتیهاو میکوزهای پوستی استفاده می شود.این گیاه را اغلب با کرفس اشتباه می گیرند چرا که پیاز آن همان شکل رر داشته ومزۀآن نیز مثل کرفس شیرین بوده وهمان عطر جعفری را دارد . بخاطر همین مسئله تعداد مسمومیتها خیلی کم نیست و سم این گیاه حتی آبهای اطراف نیز پخش می شود .مسمومیت بوسیلۀاین گیاه با ناراحتیهای مغزی،اظطراب وتشنجات بروز می کند وخبر کردن پزشک از ضروریات است.

سورنجان-گل حسرت:
دوران گل دهی:مرداد تاآواخرمهر
زمان برداشت :پیاز: :مردادتاشهریور.دانه ها: خرداد تا پایان تیر
(تیرۀ گل حسرت)؛گیاهی علفی ،پایا،باپیازی مطبّق وزمینی است.گلهای زیبا وبنفش رنگ آن درپائیزظاهرمی شود که پس ازتلقیح دانه ها تشکیل شده و تا بهاردر درون تخمدان زیرزمینی باقی می مانند.در این فصل دسته ای برگ سرنیزه ای هم سطح خاک می روید که در وسط آنها میوه گیاه به صورت کپسول (پایین سمت چپ) قرار دارد .تمام گیاه شدیداًسمی است ودر سراسر اروپا می روید. جهت مصارف دارویی،پیاز ودانه های این گیاه را جمع آوری می کنند . پیازهارا پس از آنکه کا ملاًتمیزشدندبصورت حلقوی بریده وبه سرعت آن راحتی درزیرنورخورشید خشک می کنند.درتابستان دانه هایش می رسند که آنه را جمع می کنند.تمامی گیاه سرشار از کلیشسین است که این ماده یک آلکالوئید سمی است.دانه هامحتوی مقدار زیادی ازلیپیدها،تانن هاو قند هستند . قسمتهای برداشت شده خصوصاًبرای جدا کردن کلشسین آنها بکار می روند که از این ماده درمان آرتریتهای مزمن وروماتیسم عضلانی یا مفصلی استفاده می شود .در گذشته از مشتقات کلشیسن نظیر دمکلیسن برای درمان بیماری لوسمی استفاده می شود. کلشیسن سمی میتوتیک است که تقسیم سلولی را متوقف می کند.ازاین ماده برای اصلاح انواع گیاه استفاده می شود مسمومیت در اثر مصرف دانه یاگلهای این گیاه اغلب مرگ آور است وعلائم این مسمومیت عبارتنداز ترشح زیاد بزاق دهان،استفراغ،اسهالهای خونی،تشنجات وفلج عمومی و پادزهر آن تانن است.این گیاه حتی برای حیوانات نیز خطرناک است.

سناءکاذب:
دوران گل دهی:اردیبهشت تامرداد
زمان برداشت:ا ردیبهشت تامرداد
(تیرۀبقولات)؛گیاهی علفی پایا با ریشه ای عمقی و ساقه ای بالارونده پرشاخه وبرگها تک شاخه وبرگه تک شانه ای ومتناوب هستند ازبغل برگهاخوشه گلهاسفید وبنفش رنگ ظاهر می شود.گل کردن این گیاه بطوری تدریجی وبیشتردرفصل تابستان صورت می گیرد ، میوۀآن نیام(شکل پایین سمت چپ)ومحتوی دانه های ریزبیضی شکل است(پایین سمت راست). تمام گیاه سمی است. این گیاه درعلفزارها ، کناره جاده ها،وحاشیه مرازع خصوصاًدر زمینها آهکی ومراتع می روید،ولی حیوانات بطور طبیعی از خوردنش امتناع می ورزند. هنگامی که گیاه کاملاً گل می دهدوهوا آفتابی باشد سرشانه های آن راجهت مصارف دارویی جمع آوری می کنند سپس در لایه های نازک در سایه و در جایی که هوا جریان داشته باشد ، خشک می کنند وبایستی پس از این عمل گیاه رنگ سبز وطعم تلخ خود را حفظ نما ید . خشک شدۀاین گیاه محتوی یک گلو کوزید سمی محلول درآب کو رو نیلین ،تانن ها ،مواد تلخ ،نمکهای آلی و ویتامین ث می باشد .این مواداظطراب قلبی را تسکین داده و کا ر قلب را تنظیم می کند وبه همین خاطر افراد مسن بیشتر از آن مصرف می کنند.جو شاندۀآن بحرانهای آسمی را تسکین داده ومدر است .امروز این گیاه کمتر مورد استفاده قرار می گیرد و مصرف آن با یستی تحت کنترل پزشک صورت بگیرد . کودکانی که از این گیاه دسته گل درست می کنندبوسیلۀآن مسموم می شوند ،مسمومیت آن با رنگ پریدگی ،اسهال ، احساس خفگی ،تشنج واز دست دادن حافظه ظاهر می شود و می تواند حتی با عث مرگ فرد نیز بشود.

ما زریون:
دوران گل دهی:فرودین-ا ردیبهشت
زمان برداشت:پوست:ا ردیبهشت
(تیرۀتی ملیاسه)؛درختچه ای با شا خه های خاکستری است که در جنگلها پوشیده ،دشتها و کوهستان می روید . در اوائل بهارگل داده وگلها ی آن بصورت خوشه های قرمزیا سفید ومعطر می با شد. برگهای کشیدۀآن پس از گل دادن گیاه می رویند .میوه های آن گوشت دار وقرمز هستند . این گیاه در بخش وسیعی از اروپا و آسیا بصورت خودرو می روید و در بسیاری از کشور ها کمیاب شده وتحت حفاظت درآمده است . تمام قسمتهای این گیاه بشدت سمی است . نام آن مشتق از کلمه مارزین به معنای کشتن گرفته شده است . از نطقه نظر پزشکی از این گیاه برای آرام نمودن درد ها دندان استفاده می شود.جهت مصارف دارویی پوست شاخه هایی را که در اوائل بهارکمی چوبی شده اند جمع آوری می کنند وآنها را به هم بسته و برای خشک شدن آویزان می نمایند. این جمع آوری نموده آنها را هم بسته وبرای خشک شدن آویزان می نمایند.این جمع آوری بایستی پراکنده و محدود در مناطق مختلف وبصورتی با شد که گیاه ازبین نرود. پوسته این گیاه محتوی آلکا لوئیدهای سمی ،دافنین ومزرئین است. این مواد محرک بوده و به پوست آسیب می ر سانند و درصورت مصرفی طولانی آن پوست تاول می زند.دافنین توهم آور نیز می باشد.این گیاه بندرت مورد استفاده قرار می گیرد و ازآن بعوان محرک سبک در درمان روماتیسم استفاده می شود. از پماد ها و مرهمهایی که محتوی این گیاه هستند فقط بایستی تحت نظر پز شک استفاده کرد . مسمومیت بوسیلۀمیوه های این گیاه زیاد است و خصوصاًکودکان در این آماربیشتر ی را به خود اختصاص می دهند . این نوع مسمومیت با سوزش در گلو ،تهوع وخونریزی تظاهر می کندوفوراًبایستی پزشک را مطلع کرد.

زبان گنجشک:
دوران گل دهی :ا ردیبهشت -خرداد
زمان برداشت:برگها:ا ردیبهشت- مرداد
(تیرۀزیتون)؛درختی است با شاخه های نرم به رنگ خاکستری متمایل به سبز وجوانه های سیاه رنگ . این جوانه ها دراوائل بهار گلها ی ریز قهوه ای متمایل به قرمزتولید می کنندکه بصورت خوشه ای در کنار یکدیگر قرار دارند. هنگامی که گلها خشک می شوند برگها می رویند.برگه تک شانه ومتشکل از برگچه های دندانه دار ومیوۀسامار است . این گیاه در کناره جنگلها و بیشه زار ها ،جاده ها واطراف نقاط مسکونی می روید.خواص دارویی پوست این گیاه از دوران قدیم شناخته شده وآن را بعنوان تب برو به جای کنین بکار می برده اند.پوست تنه وبرگ آن را برای مصارف دارویی جمع آوری می کنند . پوسته آن را از روی شاخه های جوان وترجیحاًاز درختان قطع شده جمع آوری می کنند .که محتوی یک گلوکوزید،فراکسین ،تانن ها ومواد تلخ است. برگچه های آن را با دست جمع آوری می کنندکه محتوی فراکسین،مانیت ،اسید های آلی ، تانن هاو قند می با شند . قسمتهای جمع آوری شده را روی سبد ودرسایه که هوا درآن کا ملاًجریان داشته با شد پهن نموده و خشک می کنند.آنها ملین سبکی بوده وبرای تنظیم کار روده ها وهمچنین برای دفع انگلهای روده ای بکار می روند.از آنهابعنوان تب بر وناراحتیهای کلیوی خصوصاًدر صورت وجود سنگ کلیه ،علیه درد های روماتیسمی ونقرس استفاده می شود.یک قاشق از برگهای خشک شدۀآن را درفنجانی آب ریخته وکمی جوشانده سپس به مدت5 دقیقه دم می کنند وچندین بار در روز آن مصرف می نمایند.مقدار مصرف پوسته آن نیزهمان مقدار است .اما باید اجازه دادتا کمی بیشتر بجوشد.از برگها برای شستن زخمها نیز استفاده می شود.چوب این گیاه سفید وسخت بوده وساخت وسایلی از قبیل مبل بکار می رود.این گیاه همچنین عسل دهندۀبسیار خوبی نیز است.

گل انگشتانه کرکدار:
دوران گل دهی :تیر تا شهریور
زمان برداشت:شهریور -مهر
(تیرۀگل میمون)؛گیاهی علفی ودو ساله است که در سال اول بوته ای زمینی ازآن می روید .درطول سال دوم ساقه ای مستقیم با برگهای بدون دمبرگ وسرنیزه ای شکل ازآن می روید. ازبغل برگهای فوقانی گلهای زنگوله شکل به رنگ سفید بصورت خوشه ای درنوک شاخه ها می روید.میوۀآن به شکل کپسول است .موطن اصلی این گیاه کشور های بالکان می باشد که در آنجا برای مصارف طبی کشت می شودوبخاطر مقاومت آن در برابر سرما ،آفات ومقدارزیاد مواد مؤثره موجود درآن به انواع دیگر ترجیح داده می شود. دانۀآن رادر بهار(برای برداشت برگها)یا درپاییز (برای برداشت دانه درسال آینده) می کارند.برگهای آن رادرلایه نازک پهن می کنند ،درطول یک روز (باحرارت محیط)خشک می کنند.رطوبت زیاد مواد مؤثرۀموجود در گیاه راتجزیه نمود و ارزش آن را از بین می برد. این گیاه اساساً محتوی گلوکوزیدهای از قبیل لاناتوزیدهای آ،ب،ث می باشد.این مواد چهار برابرمؤثرتر ازپورپورا گلوکوزیدموجوددر گل انگشتانه ارغوانی رنگ است.واز آن بعنوان یک ماده قوی تقویت کننده قلب با اثر سریع درموارد حاد ونارسائیهای قلبی ،تاکی کاردی یانامنظم بودن فعالیت قلبی (حالت آسم شدید )استفاده می شود مصرف این گیاه منحصراًدر چارچوب صنایع دارو سازی می باشد.