بخشی از مقاله
بررسي سير تكاملي هنر فلزكاري در ايران ،
از پيدايش اولين فلز تا برپايي حكومت هخامنشيان
فروغ مطيعي
چكيده
در اين مقاله كه سير تكاملي هنر فلزكاري را از حدود 5 هزار سال پيش از ميلاد تا برپائي سلسله هخامنشيان بررسي مي كند به شرح اين قضيه پرداخته شده كه چگونه شد كه بشر فلز را شناخت و آن را به كار گرفت و در كدام قسمت جهان ابتدا فلزات را مورد بهره برداري قرار داده اند. از آنجايي كه در اين مقاله فلز كاري بيشتر از لحاظ هنري بررسي شده فلزاتي مورد بررسي قرار گرفته اند كه جنبه هنر كاربردي آنها بيشتر بوده است.
در ابتداي بررسي هر فلز (عنصر فلز) توضيحي از خود آن فلز از كتاب 89 فرهنگ بزرگ متالوژي و مواد ارائه شده كه در ابتدا شناختي راجه به شكل ظاهري و خواص هر فلز را در اختيار خواننده قرار مي دهد. با مطالعه چهار كتاب معتبر فلز كاري كه در ايران موجود مي باشد
و همچنين مطالعه چند سايت اينترنتي با تاريخ ها و مطالب ضدو نقيضي كه حتي در خود يك كتاب هم بسيار ديده مي شد مواجه شدم و سعي كردم اطلاعاتي را در اين مقاله بياورم كه قابل استدلال باشد و امكان پذير است كه آنها را با مطالب و تاريخهايي كه در كتابهاي ديگر است ، استدلال كرد.
كليد واژه ها : قدمت، محققين، فلز، استخراج، اشياء.
مقدمه
صنايع دستي ايران خصوصاً هنر فلز كاري در زمان گذشته سر آمد تمام جهان بوده است.
بشر كه ابتدا وسايل مورد نياز خود را از خاكي كه كاملاً راحت در اختيارش بود تهيه مي كرد كم كم متوجه فلزاتي شد كه در طبيعت بارنگهاي زيبا، متفاوت و درخشان جلب توجه مي كردند اين مردم توانستند با سخت كوشي و روح آفرينشگري خود آثاري جاودان بر جاي بگذارند. آثاري كه تمدن و هنر خاص ايراني را نشان مي دهد و توانست بر فرهنگ و تمدن جهان نيز تأثير بگذارد.
« پيشينه تحقيق »
در كتاب هفت هزار سال هنر فلزكاري ايران نوشته آقاي محمد تقي احساني، هنر فلز كاري ايران از ابتداي پيدايش تا استيلاي مغولان بررسي شده است. در قسمت قبل از حكومت هخامنشيان كه موضوع مقاله من است مقدار زيادي از مطالب به نوع اشياء كشف شده و شكل تزئينات آن پرداخته شده است
. در كتاب صنايع دستي كهن ايران نوشته آقاي هانس اي . وولف در قسمت فلز كاري به بررسي تمام شاخه هاي فلز كاري مانند ورشو سازي، سماور سازي و ... پرداخته شده و آن قسمت كه راجع به تاريخچه فلز كاري و فلزهاي مختلف است بسياري از مطالب را بررسي جايگاه معادن فلزات در ايران تشكيل داده است.
در كتاب سير تكاملي آهن و فولاد در ايران و جهان نوشته آقاي ناصر توحيدي فلزكاري از بعد صنعتي بررسي شده و در ضمن بررسي آهن و فولاد مطالبي نيز راجع به هنر فلزكاري ايران باستان آمده است. در مجله هنر و مردم شماره هاي 126و127 كه در سال 1352 منتشر شده پيشرفت هنر فلز كاري در هزاره سوم قبل از ميلاد در حاشيه دشت لوت و خبيض بررسي شده است و اشيايي را كه در آنجا يافت شده به صورت كاملاً دقيق از نظر شكل كلي و تزئينات بررسي كرده است.
و اما من در مقاله خودم كه راجع به سير تكاملي هنر فلز كاري در ايران از پيدايش اولين فلز تا بر پايي حكومت هخامنشي است، سعي كرده ام كه به طور كامل سير تكاملي هنر فلزكاري را بررسي كنم و خود را درگير حواشي و بررسي نقوش يك شيء و جزئيات ننمايم. در اين مقاله 3 فلز مس، طلا و نقره و آلياژ مفرغ را كه بيشتر استفاده و كاربرد آنها جنبه تزئيني و كاربردي داشته اند نه مصرف صنعتي و فلز آهن را كه در عين حال كه مصرف صنعتي داشته ولي از لحاظ زيبايي هم به آن پرداخته شده بررسي كرده ام.
همچنين سعي كرده ام كه اطلاعاتي را جع به شكل ظاهري فلزها از لحاظ رنگ در طبيعت هم در اختيار خواننده قرار دهم. با توجه به ضد و نقيض گويايي هايي كه در كتاب هاي هنري وجود دارد مطالبي را جمع آوري و ثبت كردم كه قابل استدلال بوده اند.
«جغرافياي ايران باستان»
بر اساس مدارك با ستانشناسي، در حدود 15 هزار سال قبل، فلات ايران يك دوره نيمه خشك را پشت سر گذرانده كه اين تغيير آب و هوا و خشكي، در شرايط انساني اين فلات تاثير گذاشته است، در اين دوره ساكنين اين فلات، غارنشين بوده اند و از طريق شكار غذاي خود را از دامنه هاي شمالي البرز، رودهن آبعلي، دره هاي جاجرود، شمال شرقي شوشتر و كوههاي بختياري تهيه مي كرده اند.
در هزاره پنجم قبل از ميلاد ساكنان فلات ايران علاوه بر غارها و مناطق كوهستاني در نواحي جلگه اي، دشتي و تپه اي نيز زندگي مي كرده اند. در هزاره پنجم قبل از ميلاد در ادامه دوران نيمه خشك در سواحل شمالي و غربي درياچه ها كه به علت رسوبات رودخانه ها حاصلخيز بودند، كم كم مراتع وسيعي ايجاد شد و در پي آن حيوانات نواحي كوهستاني به اين مناطق كوچ كردند و شكارچيان نيز به دنبال حيوانات حركت به سوي دشتها را آغاز كردند. بنابه گفته محققين از اين زمان، نخستين تمدنها در داخل فلات ايران به وجود آمدند تصوير (1).
هر چند كه در تمام ايران تحقيقات باستان شناسي انجام نشده ولي كاوشهاي انجام شده در مناطقي مثل سيلك كاشان، اطراف قم، ري، ساوه تپه حصار دامغان نشان مي دهد كه از ظروف سفالي ناموزون و دودزده و همچنين از ظروف مسي چكش خورده استفاده مي شده . نقشه ايران باستان در تصوير(2) و (3) ديده مي شود و مناطقي كه در آن فلز كاري بوده است با علامت × مشخص شده اند.
« در هزاره چهارم قبل از ميلاد به ساخت آجرهاي صاف و مستطيل شكل با خاك نرم و تزئين خانه ها با رنگهاي قرمز و سفيد و نصب دروپنجره كوچك و كوتاه منتهي مي گردد. در اين دوره انسان از مس چكش خورده استفاده مي كرده و در برخي از نقاط از جمله شهر سوخته اشياء و سنگهاي قيمتي را مي شناخته و با همسايگان خود مبادلات تجاري نيز داشته. » (1)
«تاريخچه فلز كاري در ايران و جهان»
قديمي ترين آثار هنري كه انسان خلق كرده است در منطقه حاصلخيزي از خاورميانه كه از شمال كرانه هاي درياي مديترانه و كوههاي آناتولي و از جنوب، رودهاي دجله و فرات را در بر مي گيرد، شناخته شده است.
در اين منطقه حاصلخيز آثار انسانها در دوران مس قديم و دوران مفرغ از زير خروارها خاك پيدا شده است. اولين نشانه هاي بكار گيري مس خالص براي ساختن وسايل و ابزار صنعتي كه به روش چكش كاري سرد شكل گرفته در آناتولي در مجاروت معادن غني مس يافته شده است. در دروان باستان مس در اروپا بيشتر براي توليد مفرغ جهت ساختن ناقوش كليسا ها و زينت آلات و مسكوكات به كار مي رفته است.
در قرون وسطي مس بيشتر براي توليد مفرغ استفاده مي شده است. در مورد كشف مس براي اولين بار در بين باستان شناسان اختلاف نظر وجود دارد. مثلاً به گفته لوكاس ، مس براي اولين بار به دليل وجود معادن به وسيله مصريان كشف شده است. آثار زيادي در مصر پيدا شده است كه متعلق به دوران باستان مي باشد. در تصوير (4) يك اثر هنري مسي ديده مي شود كه مربوط به 3100 پيش از ميلاد است ولي مشخص نشده كه اين كار از طريق چكش كاري مس ساخته شده يا بر اثر ريخته گري و ذوب آن.
گرچه برخي از محققين معتقدند كه در ميان فلزات اولين بار ذرات براق طلا توجه مردم را به خود جلب كرد ولي در اين زمينه اشياي طلايي پيدا نشده كه ثابت كند طلا قبل از مس به كار گرفته شد از طرفي چون مس در طبيعت به وفوريافت مي شود و از طرفي ديگر چون در درجه حرارت محيط، قابليت چكش كاري مناسبي دارد به همين دليل بشر براي اولين بار مس را مورد استفاده قرار داد. تاريخ ساخت اولين اشياء مسي كه در اثر چكش كاري مس سرد ساخته مي شده اند در جهان نا مشخص است.
احداث كوره هاي سفالپزي براي تامين درجه حرارت بالا، از نيمه دوم هزاره 5 پيش از ميلاد كه از جمله در جعفر آباد آغاز شد مقدمه اي شد براي احداث كوره هاي مناسب براي توليد فلزات. به اين ترتيب با توجه به تجربه اي كه بشر از پختن ظروف سفالي به دست آورد موفق شد فلزات و در درجه اول مس را در ظروفي از جنس سفال ذوب كند و به روشهايي ابتدايي و سايل مورد نياز خود را بسازد.
مدارك باستان شناسي اين مطلب را تاييد مي كنند، كه شمال و مركز ايران از قديمي ترين و ابتدايي ترين مراكز صنايع فلز كاري بوده است ايران جزو اولين كشورهاي توليد كننده و مصرف كننده وسايل مسي بوده است. كه ابتدا اين واضح است كه بشر در مكاني مي توانست فلز را بشناسد و آن را بكارگيرد كه در آن منابع فلزات وجود داشته باشد.
و ايران به طور طبيعي ذخاير بزرگي از كانيها را دارا مي باشد. ايران داراي منابع سوخت فراواني در كوه هاي البرز، حاشيه كوير و در انارك، در نزديكي كرمان ، جيرفت و اهر مي باشد البته اين نكته قابل ذكر است كه تمدن هاي مصر، بابل، هند و جيحون نتوانسته اند خود را در رديف اولين فلز كاران جهان باشند. حفاريهايي كه در اين مكان ها انجام شده است نشان داده كه فلز كاري در اين كشورها نسبتاً دير شروع شده است
در نيمه دوم هزاره چهارم پيش از ميلاد مس را با گداختن از كاني جدا مي كردند و بعد به شكلي كه مي خواستند در مي آوردند. ابزار مسي كه از اين زمان بدست آمده مقادير مختلفي از طلا و نقره ، سرب، آنتيموان، آهن، نيكل و قلع را دارا مي باشند كه مي توان چنين نتيجه گرفت كه صنعتگران آن زمان براي بدست آوردن مس سنگهاي فلزي مختلف را آزمايش مي كرده اند و بدين گونه به طور اتفاقي آلياژهاي مس را توليد كرده اند.
« در دوران باستان ابتدايي ترين وسايل مسي از طريق ريخته گري به اين نحو ساخته مي شده كه مس را پس از ذوب بر روي ماسه هاي مسطح، مي ريخته اند و پس از انجماد، به روش چكش كاري سرد، به شكل مطلوب در مي آورده اند. با پيشرفت دانش و تجربه انسان قالبها به ترتيب از ماسه، سنگ و سفال ساخته مي شده اند»(2).
در تصوير 5 طرح قالبهايي ديده مي شود كه از سنگ ساخته شده و براي ريختن سرنيزه درست شده است متعلق به 2000 سال پيش از ميلاد است.نزديك بودن معادن سنگ قلع در شمال ايران در كوه سهند و در رشته كوه هاي قره داغ به معادن مس و همچنين وجود معادن قلع در نزديكي معادن مس انارك و اصفهان و 35 كيلومتري باختر مشهد در رباط الوك بند فهم اين مطلب را آسان مي كند كه چگونه بشر آن زمان آلياژ مفرغ را به طور تصادفي در اختيار داشت. به تدريج كه آلياژهاي مفرغ بر پايه مس شناخته شد، ابزار و ظروف و آثار هنري از مفرغ ساخته مي شد.
نمونه ابزارهاي مسي كه از 2500 ق م به بعد بدست آمد نشان مي دهد كه مقدار قلعي كه در اين درواقع مفرغ ها وجود داشته 5 درصد بوده كه اين مقدار به مدت 1000 سال ثابت بوده و بعد از آن به 10 درصد رسيده كه اين قضيه را ثابت مي كند كه در آن زمان قلع و مس را به طور جداگانه ذوب مي كردند و به اين ترتيب آلياژ دقيقي را بدست مي آوردند.
در 2000 سال پيش از ميلاد مصرف مفرغ رواج پيدا كرده بود كه براي ساخت آن ها از قالبهايي از سنگهاي نرم استفاده مي شد، بدين ترتيب كه نيمي از در دوران باستان ابتدايي ترين وسايل مسي از طريق ريخته گري به اين نحو ساخته مي شده كه مس را پس از ذوب بر روي ماسه هاي مسطح، مي ريخته اند و پس از انجماد به روش چكش كاري سرد، به شكل مطلوب در مي آورده اند. با پيشرفت دانش و تجربه انسان قالبها به ترتيب از ماسه، سنگ و سفال ساخته مي شده اند و (2) در تصوير 5 قالبهايي ديده مي شود كه از سنگ ساخته شده و براي ريختن سرنيزه درست شده است. متعلق به 2000 سال پيش از ميلاد است.
