بخشی از مقاله
تاریخچه فلزکاری در ایران
مقدمه
پیش از طلوع دوران تاریخ و ایجاد حکومت های مرکزی توسط مادها و پارسی ها ,فلات ایران مسکن طوایف و مردمانی بوده است که با تمدن اقوام آشور , بابل و ایلام آشنایی و ارتباط داشته اند و بدین گونه از تمدن و فرهنگ عصر خود بهره مند نبودند ساکنان اولیه و بومی این سرزمین که مدت ها پیش از هجوم مهاجران آریایی زبان در غارها سکونت داشتند , دارای فرهنگ وتمدنی بودند که
آریایی ها به توسعه و تکامل آن پرداختند .بر اثر هجوم اقوام مختلف د رهزاره ی اول پیش از تاریخ از جمله هجوم و استیلای اقوام دیگر آریایی و قبایل سکائی و تسلط دولت های بزرگی چون دولت آشوریان که مردمی مهاجم و جنگجو بودند آثاری در این منطقه بر جای ماند که تمدن و هنر خاص ایرانی را به وجود آورد و بر فرهنگ و تمدن جهان نیز تاثیر گذاشت و به بیان دیگر زیربنای فرهنگ و فنون سایر اقوام ملل را فراهم آورد.
رستاخیز هنر ایران به سبب عشق و علاقه ی این دسته از مردم پرتلاش و ایثارگر نسل به نسل در هر رشته دوام یافت و این حماسه ی ملی که یکی از شاخه های بزرگ آن هنر فلزکاری است , در طول تاریخ چند هزار ساله ی این سرزمین تکوین یافت و ثمرات پربار آن در فرهنگ و تمدن ایران موجب افتخار و سربلندی فرزندان ایران زمین شد.
هنر فلزکاری که از از ادوار کهن به علت وجود کانی های بسیارغنی و پر بار فلز در ایران پیوسته ب
ا زندگی مردم ایران شریک و دمساز بود , تا اواخر دوره پرشکوه سلاطین صفوی دوام یافت.
تاریخچه فلزکاری در ایران
مردم تمدنهای نخستین درهً رودخانههای بزرگ مصر، بابل، هند و سیردریا با تمام پیشرفتهایی که داشتهاند نتوانستند اولین فلزکاران جهان باشند.
شواهد و مدارک باستانشناسی این نکته را تائید میکند که شمال و مرکز ایران جزو قدیمیترین مراکز صنایع فلزکاری جهان بوده است. آشکار است که بشر تنها در سرزمینی میتوانست به سودمندی فلز پی ببرد که در آن فلزات و کانیهای آنها وجود داشته باشد. ایران از لحاظ طبیعی دارای ذخایر بزرگی از کانیها است. مردم تمدنهای نخستین درهً رودخانههای بزرگ مصر، بابل، هند و سیردریا با تمام پیشرفتهایی که داشتهاند نتوانستند اولین فلزکاران جهان باشند. حفاریهای اخیر نشان داده است که فعالیتهای فلزکاری در تمدنهای کشورهای پیش گفته شده نسبتا دیر شروع شده است.
پیشینه
رشته کوههایی که از توروس در ترکیه تا کرانههای جنوبی دریای مازندران کشیده میشود سرشار از انواع کانیها و سوخت بود و دانش فلزکاری از آنجا به مراکز دیگر در آسیا، افریقا و اروپا گسترش یافت. در شمال ایران یک رشته معادن مس از قفقاز تا پامیر کشیده شده است. ابن حوقل
، جغرافی دان عرب از معادن مس کان صبی زاوه، سبزوار و فخر داود نزدیک مشهد و بخارا در فرارود صحبت میکند. معادن مس کاشان، انارک، اصفهان و بخارا برای خلفای اسلامی مقارن قرن نهم مسیحی بسیار با اهمیت بود، زیرا از این معادن هر ساله بیش از ۱۰۰۰۰ دینار خراج حاصل میگردید.
میتوانیم چنین تصور کنیم که صنعتگران قدیم برای به دست آوردن مس انواع سنگهای فلزی را پیش از مسیح استعمال فلز رو به افزایش گذاشت. از گورستان شوش، تپه حصار، تپه گیان و تپه گئوی ابزار مفرغی و زینت آلات مفرغی و نقرهای زیاد به دست میآید. گذار از عصر سنگ به مس بسیار تدریجی بود ولی در ایران عصر مفرغ در ۲۰۰۰ سال پیش از مسیح بخوبی پیشرفت کرده بود. بطوری که از روایات آشوریان برمیآید ایران در هزارهً اول پیش از مسیح محل تهیه فلزات مختلف بود. کاربرد روزافزون آهن در هزارهً اول در بنیاد اقتصادی جامعه اثر بسیاری داشت.
لرستان
اگر درباره مفرغهای لرستان، که در نواحی کوهستانهای باختری ایران است، مختصری گفتگو نشود، شرحی که ما در بالا دربارهً مفرغ و آهن ایران داده ایم، کامل نخواهد شد. تقریبا از سال ۱۹۳۰ به بعد تعداد زیادی اشیاء فلزی زیبا در بازار عتیقه فروشان جهان ارائه میشد که توسط خاک برداران غیر مجاز قاچاق گورستانهای قدیمی پیدا شده بود، این عده توجه کرده بودند که مقبرههایی که دور و بر آنها به دقت با سنگ مفروش شده دارای زیور آلات و هدایایی است که با مردگان روزگاران کهن، که تا کنون تمدن آنها ناشناخته مانده است، دفن شده اند. طرح و هنرهای دستی که روی این اشیاء بکار رفته چنان زیبان و دل انگیز و عالیست که کارشناسان را به شگفتی آورده است.
پارهای از این اشیا دارای حروف آشوری است که تاریخ و ساختشان را کاملاً مشخص میکند. چند تا از آنها متعلق به سدهً دوازدهم و دهم پیش از مسیح است، اما بیشتر به سدههای هشتم و هفتم پیش از مسیح تعلق دارند. در فرهنگ مادی جهان باستان به ندرت میتوان قطعاتی مانند مفرغهای لرستان دارای طرح و ترکیبی چنین پیچیده و پیشرفته یافت. نفوذ زیاد تمدن آشوریها، هیتیتها، حورانیها و حتی سکاها را میتوان در این اشیا دید؛ ولی شکل و چهرهً بسیاری از طرحهای تپه سیلک نیز در آنها به خوبی نمایان است.با این حال آنچه همه باستان شناسان و متخصصان آثار باستانی بدان اذعان دارند استقلال و یگانگی هنر فلزکاری لرستان باستان در قیاس با تمدنهای همزمان یا همجوار کاسیها است. هنرمندان و صنعتگران لرستان در مفرغ ریزی استادی تام یافته و همچنین فن آهن کاری را هم آغاز کرده بودند. گویا بسیاری از اشیاء مفرغی به شیوهً ریخته گری دقیق با قالبگیری مومی ریخته شده است. این اشیا از لحاظ نمایاندن جزئیات کار، شکل و زیبایی چنان هستند که تنها با شیوهً ریخته گری بالا میتوان آنها را تهیه کرد.
مادها
از مادها که در سدهً هفتم پیش از مسیح در شمال ایران به پادشاهی رسیدهاند کارهای فلز
ی خیلی کمی به یادگار مانده ست، گر چه پارهای از اشیاء فلزی که اخیرا از آذربایجان بدست آمده، ظاهراً بازگو کنندهً این معناست که نفوذ سکاها به تدریج کاسته شده و سبک مادها در این دوره جایگزین آن شده است. هنگامی که بین سالهای ۵۵۹ و ۵۳۰ پیش از مسیح، کوروش کبیر سلطنت ماد و پارس را یکی کرد، نخستین شاهنشاهی بزرگ را بوجود آورد. این شاهنشاهی در زمان داریوش اول به اوج خود رسید. در آن هنگام مرحلهً نوی از هنرهای صنعتی پدید آمد و مواد خام از همهً گوشههای کشور میرسید و نیز صنعتگران سایر کشورها به سوی کاخهای شوش
و تخت جمشید سرازیز شدند. این پیشرفت تازه در لوحهً یادبودی که بعنوان " فرمان بنیاد شوش " تهیه شده است به خوبی دیده میشود، این لوحه در مورد فلزات حاکی است که: زر از ساردیس و بلخ آورده شده و در اینجا ساخته شده است ... و سیم و مس از مصر ... زرگرانی که روی طلا کار میکردند مادها و مصریها بودند.
پارتها و ساسانیان
پس از سقوط شاهنشاهی هخامنشی در حلمه اسکندر، جانشینان اسکندر مقدونی، سلوکیها، از اتحادی که در جهان متمدن آن روز تحت سلطهً تمدن یونان بوجود آمده بود، ثروتمند شدند. آنها راههای تجاری میان هند و چین و مدیترانه را در اختیار گرفتند. ایران آهن و مس و قلع و سرب را از معادن دولتی صادر میکرد و فولاد هند که از طریق ایران فرستاده میشد، برای بازرگانان ایرانی متضمن سود هنگفتی بود. در مدت پادشاهی پارتها (۲۵۰ پیش از مسیح تا ۲۲۴ پیش از مسیح) روم در تجارت فلزات عامل اقتصادی مهمی به شمار میرفت که تمام تولید ایران را به اضافه کالاهای عبوری از هند به خود اختصاص میداد. سکههای نقره پارتها باید مقادیر بسیار زیادی ضرب شده باشد. هنگامی که نویسنده پیش از جنگ جهانی دوم در ایران میزیست، سکههای چهار درهمی پارتی در مناطق دورافتاده به عنوان پول بکار برده میشد؛ آن هم فقط از لحاظ مقدار نقرهای بود که در آن وجود داشت. دودمان ساسانی پس از پارتها روی کار آمدند (۲۲۴ - ۶۵۶ میلادی) تمدن و هنر و صنایع دستی هخامنشی را زنده کردند. فراوردههای فلزی ساسانیان در روزهای تیره و تار عصر تاریک اروپا به ویژه از طریق بیزانس به آن قاره وارد شد و به گونهای که روش فنی ما را تحت نفوذ قرار داد. آنچه را که ما امروز هنر اسلامی مینامیم در اصل بر پایهً سنت و مهارت و استادی صنعتگران ساسانی است.
دوره اسلامی
در آغاز سدهً نهم میلادی اکثر ایرانیان مسلمان شده بودند. اسلام نیروی الهام بخش جدیدی شد. نفوذ ایرانیان در صنعت و هنر با عناصر بیزانسی در بغداد به هم آمیخت و در سراسر قلمرو اسلام گسترش یافت؛ و از یک طرف از خاورمیانه تا اسپانیا و از سوی دیگر در آسیا تا مرزهای چین و هند کشیده شد. در عوض هنر ایرانی از سبکها و روشهای کشورهایی که در آن نفوذ کرده بود توانگر و برخوردار گردید و حامیان درجه اول صنایع و هنر، فرمانروایان و شاهان بودند.
فلزکاری در دوران اسلامی
پس از معماری گویاترین هنر در سرزمینهای اسلامی ،هنر فلزکاری
تفاوت فلز کاری اسلامی با دوره ساسانی و پیش از آن علاوه بر تفاوت در ساخت ،شکل و حجمنشان دهنده گرایش به سادگی و پرهیز از تجمل در ساخت آثار فلز دارد .در واقع ساخت آثار تزیینی از طلا و نقره و منسوخ شد وبه جای آن استفاده از مس و برنز جایگزین گردید.
از آنجايي كه فلز كاري دوره ساساني با ورود اسلام به ايران بصورت اساسي در معرض تحول قرار گرفت ،فلزكاران اين رشته را رها نكردند .بلكه با استفاده از تكنيكهاو ريخته گري قلمز ني آثار فلزي به نقوش پرندگان و حيوانات و طرحهاي اسيمي(خط ونقاشي)به همراه نصيحت گونه يا دستورات ديني تزيين كردند.
در واقع نقوش و عناصر تزیینی چند هزارساله ایران که در غالب آثار فلزی ساخته میشد و فقط درباریان از آ» استفاده میکردند و جنبه تشریفاتی داشت ،در غالب نیازهای جامعه و کارکردهای عملی و روز مره مردم طراحی و ساخته میشد .دوره هخامنشی اعتلا و اوج هنر فلزکاری پیش از اسلام میباشد.
هر ظرف فلزی که انتهای مخروطی دارد و دسته آن به شکل حیوانات است.به ریتوون ساغر)ازدوره هخامنشیان ابداع و تا دوره اسلامی و پس از آن ادامه پیداکرد.
زیبایی خط کوفی به حرکت گردشوار واژه هاست . پژوهشگران بر این باورند که اگر فلزکاران دوره اسلامی از خط زیبای کوفی برای آثار فلزی استفاده کرده اند که تمام آیات و روایات با ان خط نوشته میشده است . به این دلیل است که جایگزین کمبودهای دینی و ارزشی از لحاظ ظاهری و سوری در آثار فلزکاری قبل از اسلام .
عمده ترین آثار فلزکاری در دوره اسلامی مربوط به قرن سوم هجری به بعد است (قرن ۹م به بعد )این آثار به شیوه زیر دسته بندی میشود :
۱. سلاحهای رزمی مانند : شمشیر ، جوشن ، زره
۲. آثار کاربردی -هنری مانند : سینی ، تنگ ، آبخوری ، جای دعا و قاب قرآن
پس از معماری گویاترین هنر درسرزمین های اسلامی ،هنر فلز کاری است
تفاوت فلزکاری دوره اسلامی با دوره ساسانی وقبل از آن علاوه برتفاوت درساخت وشکل وحجم نشاندهنده گرایش به سادگی وپرهیز ازتجمل درساخت آثار فلزی دارد0 درواقع ساخت آثار تزئینی از طلاونقره منسوخ شد وبه جای آن استفاده از مس وبرنز جایگزین گردید0
* ازآنجائیکه فلزکاری دوره ساسانی باورود اسلام به ایران بصورت اساسی درمعرض تحول قرار گرفت ؛فلزکاران این حرفه رارها نکردند بلکه بااستفاده از تکنیک های ریخته گری وقلم زنی آثار فلزی رابه نقوش پرندگان وحیوانات وطرح های اسلیمی
(خط ونقاشی ) به همراه جملات نصیحت گونه (یادستورات دینی ) تزئین کردند0 درواقع نقوش وعناصرتزئینی چند هزار ساله ایران که درقالب آثار فلزی ساخت می شدند وفقط د
رباریان ازآن استفاده می کردند وجنبه تشریفاتی داشت درقالب نیازهای جامعه وبرای کارکردهای عملی وروزمره مردم طراحی وساخته شده است 0
اعتلا واوج هنر فلزکاری درایران قبل ازاسلام دردوره هخامنشیان بود0
* هرظرف فلزی که انتهای مخروطی دارد ودسته آن به شکل حیوانات است به آن ریتون یا ساغر می گویند0
* زیبائی خط کوفی به حرکت گردش وار واژه هاست 0 محققین براین عقیده هستند که اگر فلزکاران دوره اسلامی از خط زیبای کوفی برروی آثار فلزی استفاده می کردند که تمام آیات وروایات باآن خط نوشته می شده است به این دلیل است که جایگزین کمبودهای ارزشی (دینی ) از لحاظ صورت(ظاهری ) درآثارفلزکاری قبل ازاسلام گردید.
6) عمده ترین آثار فلزی دردوره اسلامی مربوط به قرن سوم هجری به بعد است (یعنی قرن 9میلادی به بعد) این آثار به شیوه های زیر دسته بندی می شوند:
الف ) سلاح های رزمی مانند شمشیر، جوشن وزره
ب ) آثار کاربردی – هنری مثل سینی ، تنگ ، آبخوری ، جای دعا وقاب قرآن 0
7) همزمان با تغییر اعتقادات مذهبی مردم ایران هنرمندان فلزکارمجبوربه حذف
ساختارهائی ازصنعت فلزکاری قدیمی شدند که مهمترین آنها عبارتنداز:
الف ) تغییر درابعاد غیرکاربردی آثار فلزی0
ب ) تغییر درموضوع ومفاهیم تزئین اشیاء0
8) این تغییر به این معنا بود که آثار فلزی دردوره اسلامی تنها برای خوشایند پادشاهان ودرباریان ساخته نمی شد وتزئینات آن القاء کننده قدرت وتجسم سمبولهای حکومتی نبود0 دردوره اسلامی به جای این همه تزئینات به سمتی پیش رفت که خلاقیت هنری وصلح وآرامش رابه بینندگان القاء کند0
9) هنرشناسان معتقدند که تا پایان قرن سوم هجری ساختار آثارفلزی وفرم آنها درواقع به نوعی ادامه سنت های گذشته ساسانی است 0 نمونه هائی از ظروف درقرن اول ودوم هجری ساخته شده اند که نام سازنده اثربه خط پهلوی ساسانی روی اثردیده می شود ونقش ها وعناصرتزئینی تلفیقی دوره ساسانی واسلامی راباهم دارد0 چهار عدد ظرف با کتیبه پهلوی درموزه آرمیتاژمسکو وجود دارد که دارای نقوش عرب - ساسانی هستند0
چگونگی استخراج فلزدر دوران کهن
پیش از آغاز باید دانست کلمه فلز کاری شامل معانی فن استخراج فلز,ذوب فلز, ,یخته گر ی و آهنگری است.
طبق مدارک تاریخی ایرانیان نخستین مردمانی بودند که به علت دسترسی به کانهای بزرگ و غنی مس در نقاط مختلف این فلز را می شناختند. ذوب مس و تخلیص آن توسط ایرانیان لااقل از پنج هزار پیش از میلاد معلوم شد در خراسان احتمالا از هزاره چهارم ,در ایلام از هزاره ی سوم,در کردستان و لرستان و آذربایجان از3500 سال پیش از میلاد .این فلز برای ساختن لوازم زندگی و ملزومات جنگی و آثار هنری به کار رفته اند.
فلزکاری مفرغ
چون مس به علت نرمی برای ساخت ابزار معمولی و آلات جنگی فلز مناسب و مقاومی نیست ,برای اولین بار سومریها در بین النهرین مفرغ را شناختند که از ترکیب مس و قلع که دو فلز نرم و مقاومندفلزی سخت تر و مقاوم تر ساخته شد که خواسته ی بشر آن دوران را برآورده می کرد.
فلز کاری طلا
طلا فلزی است که در طبیعت مانند نقره به صورت خالص هم یافت می شود .
بسیاری از باستان شناسان معتقدند که مصریان اولین بار سنگ های حاوی طلا و نقره از معادن معرفی کرده اند.از آثار باقی مانده معلوم می شود که در دوران پیش از تاریخ از معادن طلای موته که بین کاشان و مورچه خورت و اصفهان قرار دارد استفاده می شده است تاریخ فعالیت های فلزگری در این ناحیه به شش هزار سال پیش از میلاد می رسد.
آثار به دست آمده در تپه های حسنلو, مارلیک,کلاردشت,همدان ,گنجینه زیویه در کردستان ,گنجینه جیحون در شمال خراسان و حفاریهای تخت جمشید حاکی از معرف بسیار کمیاب و پردازش در آن دوران بوده است.
علاوه برآن معادن موته ,معادن طلا در دوران کهن و عصر هخامنشیان در همدان ,تبریز,کوه زر در نزدیکی دامغان ,آستانه در نزدیکی اراک و کردستان وجود داشتند.
معادن نقره
نقره فلزی است که مانند طلا و مس به صورت خالص در طبیعت موجود است ولی بیشترین مقدار آن از سنگ معدن سرب استخراج می شود.
اثار کشف شده در تپه های سیلک کاشان متعلق به هزاره چهارم پیش از میلاد یادآور آن است که مردم این ناحیه از ایران با کاربرد این فلز و پالایش و ساخت اشیاء سیمین آشنایی کافی داشتند.
معدن نخلک در میانه ی کویر لوت در شمال انارک که در زمان ساسانیان از محصول آن در ساخت ظروف سیمین استفاده می شد. کوه طبرک در نزدیکی شهر ری ,کوه دماوند, پنجهیر در زر افشان شمال خراسان , کوه فارس در نزدیکی جیرفت, جبال غورد در نزدیکی بامیان از جمله معادنی هستند که در نقاط مختلف ایران دارای سنگ نقره هستند در
دوره ساسانیان و سلجوقیان ظروف و زیور آلات نقره از ایران به سایر کشورها صادر می شد.
معادن آهن
ایرانیان در عصر سنگ به علت وجود معادن بزرگ و غنی آهن در ایران بدون شک با این فلز آشنایی کامل داشته اند. گرچه پژوهشگران عصر آهن را 2000 سال پیش از میلاد می دانند ولی در یکی از گورهای سومری در شهر ( اور ) در جنوب بین النهرین , تبری آهنی پیدا شد که بر حسب تجزیه کربن 14 متعلق به 3000 سال پیش از میلاد است.
ذوب آهن نیاز به درجه حرارت بالا – در حدود 1536 درجه سانتیگراد – دارد و برای انسان عصر کهن ایجاد چنین حرارتی ممکن نبود.
فلز کاری در دوره ی هخامنشیان
سیاست شاهان هخامنشی که بر مبنای احترام و پاسداری آداب مذهبی و سنون و رسوم هنری هر محل بود , موجب پیشرفت هنر و تمدن و اشاعه ی فرهنگ ایرانی در این دوران شد ..قوانین مدون کوروش و داریوش اصول عدل و داد را در سرتاسر ساتراپ نشین های هخامنشی برقرار کرد.
هنگامیکه شالوده کاخ آپادانابه فرمان دایوش کبیر پی ریزی می شد , در هر یک از چهار گوشه تالار مرکزی آن , در زیر تخته سنگهای دیوار جعبه ای سنگی نهادند.
