بخشی از مقاله
چکیده:
حسابداری با تمدن بشر همزاد است و به اندازه آن قدمت دارد و همواره همراه با سایر دانشها و در پاسخ به نیازهای فزاینده بشری رشد و تکامل یافته و به صورت ابزاری کارآمد در خدمت پیشرفت و توسعه اقتصادی- اجتماعی جوامع مختلف قرارگرفته و به زبان تجارت تبدیل گردیده است. در فرایند پیشرفت و توسعه تمدنها در سطح جهان، تحولاتی بنیادی رخ داد که سبب پیشرفت دانش حسابداری شد. تمدن از یک سو به رواج داد و ستد و از سوی دیگر به جریان درآمد و هزینه حکومت انجامید که نیاز به ثبت و ضبط اطلاعات را در پی داشت.
در این مقاله سعی گردیده با نگاهی گذرا، مراحل تحول تاریخی حسابداری در دورههای فوق بررسی گردد، همچنین کوشش میشود ماهیت تئوری های حسابداری و معنی آن توصیف و به منظور روشن کردن پیامدهای تئوری حسابداری و تأثیر آن در گذشته حسابداری و چگونگی تأثیرگذاری آن بر آینده حسابداری مطالبی تشریح شود و کاربرد این تئوریها در گذشته و وضعیت آن در حال حاضر و در آینده پیشبینی پذیر مورد بحث قرار گیرد.
مقدمه:
تاریخ نخستین مدارک کشف شده حسابداری به 3600 سال قبل از میلاد بر میگردد و تحولاتی چون تحولات دوران باستان، رنسانس، انقلاب صنعتی و تشکیل بازار سرمایه و شرکتهای سهامی موجب پیشرفت این دانش گردید.
حسابداری در عرصه تاریخ به مدت شش سده، از سده سیزدهم تا سده هجدهم، با همه رویدادهای بزرگ تاریخی در این فاصله، رشدی بسیار آهسته داشت، اما زمینه برای رشد بعدی آن آماده گشته بود. سده نوزدهم سده شرکتهای سهامی استفاده کننده از اعتبار اجتماعی به شکل فروش اوراق بهادار به سرمایهگذاران و سده رشد تولید صنعتی بود، که این هر دو انگیزهای نیرومند به توسعه و تکامل دفترداری و تبدیل آن به حسابداری نوین داد.
نیاز به راهبری مدیریتی تولید، رفته رفته حسابداری صنعتی را پدید آورد و نیاز به محافظت سرمایهگذاران از نادرست نماییهای مدیران شرکتها، به تدریج حرفه حسابرسی مستقل را بوجود آورد.
برای درک و فهم رویههای کنونی و آینده حسابداری، ساختار نهادینه این رشته علمی و مطالعه تاریخچه و پیدایش - سیر تکاملی - آن از اهمیت زیادی برخوردار است، بنابراین به جنبههای مهم تاریخچه پیدایش و تکامل حسابداری میپردازیم.
نگاهی گذرا بر سیر تاریخی
در تمدنهای باستانی بین النهرین که بخش زیادی از ثروتهای جامعه در اختیار حکام بود، از جمله در تمدن باستانی سومر، نظام مالی جامعی برقرار بود و درآمدهای حکومتی به نوعی محاسبه میگردید.
مدارک و شواهد بدست آمده از تمدن باستانی مصر حکایت از آن دارد که در اجرای طرحهای ساختمانی در این تمدن نوعی کنترل حسابداری رواج داشت که بهرهگیری از نیروی کار هزاران هزار نفر را در امر ایجاد بنا و حمل و نقل مصالح ساختمانی در تشکیلاتی منظم میسر کرده بود، همچنین در سواحل رود نیل کشاورزان مصری بهای آب را با الیاف و غله میپرداختند و سپس تصویر مقدار غله و الیاف به عنوان رسید تسویه حساب آب بر دیوار منازل کشاورزان حک میگردید.
شواهد و مدارک بدست آمده از یونان باستان نیز حکایت از استقرار کنترلهای حسابداری دارد، ازجمله حساب معبد پارنتون در لوحه های مرمرین حک و بخشی از آن هنوز هم باقی است.
در رم باستان حسابداری پیشرفتهای وجود داشته و نوعی جمع و خرج تنظیم میشده است. یک جمعدار، یک مأمور دولت و یا شخصی که محافظت پول یا دارایی دیگری به او محول میشد، در مقاطعی از زمان حساب خود را به اربابش گزارش مینمود.
پیشینه حسابداری در ایران نیز به نخستین تمدنهای شکل گرفته در این سرزمین برمیگردد، مدارک حسابداری بدست آمده با 25 قرن قدمت گواه بر پیشرفت این دانش در ایران باستان دارد. در طول تاریخ روشهای حسابداری متنوع و متعددی برای اداره امور حکومتی و انجام دادن فعالیتهای اقتصادی ابداع شد.
به طور مثال در یکی از لوح های بدست آمده از کاخ تخت جمشید، رسید پرداخت دستمزد به کارگرانی که تخت جمشید را میساختند بدست آمده که در آن نام کارگران، مدت کار آنان، تاریخ و مبلغ پرداختی به آنان ثبت گردیده استدر. ایرانِ عصر هخامنشی، نظام پولی و مالی جامع و منسجمی بر پایه طلا و نقره با رابطه مبادله ثابت پایهگذاری شد.
ممیزی املاک در تمدنهای ساسانی در جریان اصلاحات انوشیروان به منظور تشخیص مالیات کلیه زمینهای مزروعی کشور ممیزی و مشخصات آن از جمله مساحت، نوع زمین و نوع محصول در دفتری ثبت میگردید. در مسیر تکامل حسابداری برای نگهداری حساب درآمد و مخارج حکومتی و نگهداری حساب فعالیتهای بازرگانی، نگارش اعداد به صورت علائمی کوتاه از اعداد عربی استفاده گردید که به سیاق معروف شد.
حسابداری سیاق که احتمالاً در دوران سلجوقیان تکامل یافته، روشی است که براساس آن جمع و خرج هر ولایت در دفتر آن ولایت ثبت و در عین حال یک دفتر اصلی در مرکز نگهداری میشد که خلاصه جمع و خرج هر ولایت به خط سیاق نوشته میشده است. این روش در دوران قاجاریه تکمیل شد، سپس نگهداری دفتری به نام "دستک" که در آن داد و ستد تاجر به ترتیب وقوع و دفتری که حساب اشخاص و اجناس به طور جداگانه به خط سیاق در آن نوشته میشد مرسوم گشت.
در ایران نظامهای حسابداری جدید که در حال حاضر مورد استفاده است حدود 35 سال پیش مورد پذیرش قرار گرفت. سیستم های حسابداری جدید توسط شرکتهای خارجی که دارای دفتر یا نمایندگی بودند استفاده شد و برخی از بانکها و شرکتهای ایرانی مثل شرکت نفت نیز سیستم جدید را مورد استفاده قرار دادند. زمان اولین مشارکت فعال ایرانیان در حرفه حسابداری به سال 1936 میلادی بر میگردد که طی آن 12نفر از حسابداران با بورسیه بانک ملی جهت آموزش حسابداری خبره به انگلستان اعزام شدند.
بطوریکه ملاحظه شد حسابداری در گذشته دور تنها جنبههای محدودی از فعالیتهای مالی را در برداشت و با سیستم جامعی که کلیه عملیات مالی حکومت را ثبت کند و یا به نگهداری حساب معاملات تجاری بپردازد فاصله زیادی داشت.
تأثیر مسلمانان
مسلمانان در طول یک قرن پس از رحلت پیامبر اکرم - ص - بیشتر نواحی شمال آفریقا و خاورمیانه را به تسخیر خود در آوردند و به داخل اروپا نفوذ کردند سپس نفوذ اسلام به هندوستان نیز گسترش یافت و به علت گستردگی جهان اسلام نیاز به داشتن سازمانی که بتواند بیت المال را سر و سامان دهد به شدت احساس شد به همین علت از خدمات خزانهداران به طور وسیعی استفاده گردید.
در سال 756 میلادی، خلفای عباسی پایتخت خود را به شهر جدید بغداد انتقال دادند، بر اثر این رویداد بزرگترین مرکز علمی در هزاره اول میلادی در بغداد تأسیس شد. پس از تأسیس مدرسه نجوم در آن شهر، موسی خوارزمی کتاب الجبروالمقابله را نگاشت، اساس مطالعات خوارزمی را بررسی مفهوم صفر و ارزش مکانی اعداد تشکیل میداد. دریافت این مفهوم توسط دانشمندان هندی منجر به کشف سیستم عددشماری امروزی گردید. نقش دانشمندان اسلامی در جهت رشد و اعتلای دانشهایی همانند جبر، مثلثات و ریاضیات و سایر علوم بسیار اساسی بود. از این رو تأثیر مسلمانان در پیشرفت حسابداری نیز انکارناپذیر بوده است.
پرفسور هندریکسن میگوید: حسابداری به راستی مخلوقی جهانی است و محصول هم فکری باور نکردنی یهودیان، مسیحیان و مسلمانان با یکدیگر است بعبارت دیگر در حقیقت حسابداری محصول تلاش چندفرهنگی است.
رنسانس، تجارت و حسابداری
از دوران باستان تا اواخر قرون وسطی تغییری اساسی درجهت تبدیل حسابداری به یک سیستم جامع صورت نگرفت، از اوایل قرن13، جمهوریهای کوچکی خارج از سلطه پادشاهان و خوانین فئودال در ایتالیای کنونی شکل گرفت که فضای سیاسی- اقتصادی مناسبی را برای رشد تجارت فراهم آورد و با رونق داد و ستد، پول در مبادلات تجاری رواج یافت.
از اواخر قرن11 تا اواخر قرن13 میلادی مبادلات بازرگانی بین تجار اروپا و کشورهای شرقی گسترش یافت، همزمان با توسعه تجارت و انباشت ثروت، فعالیت بنگاهها و شیوههای مشارکتی انجام کار رفتهرفته جای تجارت انفرادی را گرفت و این امکان فراهم آمد تا شرکتها به عنوان شخصیتی مستقل از مالکان آنها به رسمیت شناخته شوند. رابطهای که در میان اعضای یک بنگاه پدید آمد نیز به نوبه خود تأثیری مهم در توسعه حسابداری بر جای گذاشت و به علت ایجاد رابطه مباشرت و مالکیت نیاز به حسابرسی و بحث استفاده از آن طرح شد.
