بخشی از مقاله
مقدمه
منار به معناي جایگاه نور و نار، در گذشته به عنوان نشانه و بنایی یادمانی بنـا مـیشـده اسـت. منارهـا نشانههاي خوبی براي جستن و یافتن راه یا مسیر و همچنین راهحلهاي خوبی براي شناسایی و ثبتنـام شاهان و سازندگان آن بهشمار میآمدند.
برخی از منارها نیز در مساجد براي انتقال صداي مؤذن در کنار گنبد طراحی و بنا میشـدند. برخـی هم مثل برج قابوس براساس پارهاي از اظهارنظرها براي مقبره اسـتفاده شـدهانـد. بـه هـر حـال امـروزه منارها جاي خود را به برجهایی که کاربريهاي گوناگونی دارند دادهانـد کـه در ایـن میـان مـیتـوان بـه برجهاي دوقلوي مالزي و مانند آنها اشاره کرد. به هر حال در اینجا به بررسی کلی تاریخچه بناهاي برج
قابوسبنوشمگیر، منار جام، آرامگاه علیآباد کاشمر و منار قطـب، و سـپس معرفـی بـرجهـاي دوقلـوي پترناس (KLCC)1 پرداخته میشود.
شکل .1 موقعیت جغرافیایی بناهاي مورد بررسی در جهان
منبع: نگارندگان، 1388
برج قابوسبن وشمگیر
این برج از بهترین بناهاي تاریخی سده 4 هجري و بلندترین بناي آجري جهان بهشمار میآید. طبق تصریح نوشتههاي کتیبـه بـرج قابوس، امیر شمسالمعالی به سال 397 ه. ق. اقدام به ساخت برج کرد. درباره اینکه هدف اولیه برپاساختن این بنا چـه بـوده اسـت، نظریات گوناگونی وجود دارد. محتملترین انگیـزه ایـن اسـت کـه هدف از ساخت چنین بنایی، مکانی براي آرامگاه بانی آن، قابوس بن وشمگیر بوده است. البته با توجـه بـه ارتفـاع زیـاد بـرج، ایـن توجیه نیز که ساختمان مذکور ممکن است بهمنظور نشانه و نمود شهر جرجان (گرگان) و راهنماي مسافران در دشـت گرگـان بنـا
شده باشد، در ذهن قوت میگیرد. حتی اگر در ابتـدا ایـن بـرج بـا
شکل .2 برج قابوس
چنین هدفی ساخته نشده باشد ولی ارتفاع زیاد برج 70) متـر) در منبع: http://fa.wikipedia.org دشت جرجان نشانه و علامتی نمایان براي مسافران بـوده اسـت
(قزلجه، متین، .(1387
مشخصات و ابعاد
بلندي برج از سطح زمین تا زیر قاعـده تـاج مخروطـی 37
متر، و ارتفاع تاج مخروطی آن از کـف قاعـده تـا رأس آن
18 متر است که رويهـمرفتـه ارتفـاع بـرج را بـه 55 متـر میرساند (قزلجه، متین، .(1387
گنبد این برج به صورت تکپوششی است. بناهاي ایـن منطقه آب و هوایی و از جملـه بـرج قـابوس، داراي سـقف شیبدار هستند، تا ریزشهاي جوي بـر روي سـقف آنهـا باقی نماند. بهعلاوه، شیب تند ایـن گنبـد مخروطـی باعـث میشود تا پرندگان نتوانند بـر روي آن بنـشینند و بـه آن آسیب برسانند.
برج قـابوس داراي بدنـه مـدوري اسـت کـه داراي 10
ترك (پشتبند) پیرامون بدنه است (شـکلهـاي 3 و (5 و بـا ایجاد برش افقی در بدنه استوانهاي آن، سـتاره ده پـر بـه وجود میآید. بنا بـر گفتـه یکـی از متخصـصان (مهنـدس سلیمی)، »ضخامت میل از پایین به بالا کـرنش کمـی دارد؛ یعنی هر چه برج رو به بالا میرود از قطر بدنه آن کاسـته میشود.« بنابراین بدنه برج استوانهاي کامل نیـست. قطـر داخلی گنبد 9/70 متر و قطـر آن از قاعـده تـركهـا 14/66
متر و طول قطر آن از رأس تركها 17/60 متر اسـت. ایـن تركها علاوه بر آنکه دلیل ساختمانی دارند و به صـورت شمع و پشتیبانهاي قوي عمل میکنند، توده وزین برج را در میان میگیرند و از لحاظ شکل نیز درخور تعمقاند؛ به ایــن معنــی کــه حالــت کــشیدهاي بــه بدنــه مــیدهنــد کــه چشمنوازتر است و بدین ترتیب حالت نسبتاً زیبـایی بـین بدنه و مخروط گنبد برقرار میگردد.
سردر ورودي و تزئینات آن: درِ بـرج رو بـه جنـوب شرقی، به سمت محل طلوع خورشید گشوده میشود. این در داراي 1/5 متر عرض و 55/5 متـر ارتفـاع اسـت و دو رشته مقرنسکاري ساده و در عین حال زیبا طاق هلالـی سردر را میآرایند (همان).
شکل .3 پشتبندهاي ایجاد شده
بر بدنه برج قابوس
منبع: engmmajidee.blogfa.com
شکل.4 سردر ورودي برج قابوس منبع: architectstyle.persianblog.ir
شکل .5 پشتبند هاي ایجاد شده بر بدنه برج قابوس
منبع: engmmajidee.blogfa.com
... برج از :اسلامی معماري آثار تطبیقی بررسی
شهرسازي و معماري نامه
137
آرامگاه علیآباد (کاشمر)
برج علیآباد کاشمر در قرن 13 میلادي بنا شده است. برج مذکور در میان بناهایی که همدوره آن ساخته شدهاند، اهمیت ویژهاي دارد (هیل و گاربر، .(1996-1989 بناي مذکور در زمان حاضر در جنـوب اسـتان خراسان واقع است.
شهرسازي و معماري نامه 89 زمستان و پاییز | پنجم شماره | هنر دانشگاه دوفصلنامه
مشخصات و ابعاد
مقبره علیآباد در روستاي علیآبـاد، در 42 کیلـومتري شـهر کاشمر واقع شده است. برج علیآباد با مـصالح آجـر سـاخته شده است. نماي بدنه مدور برج از 48 گوشـه قـائم و منحنـی شکل گرفته، که تزئینات نما بر روي قسمت میانی، بین پایـه و گنبد اجرا شده است. تزئینات کاشی فیروزه به زیبایی هرچـه تمامتر حد فاصل گنبد مخروطیشکل (که اکنون مرمـت شـده است) و بدنه برج قرار گرفتهاند. گنبد بـرج دوپـوش و بلنـداي آن 18 متر است. پلان بدنه برج در پایـه 8 ضـلعی اسـت، کـه همین تصویر از داخل بنا نیز مشاهده میشود. محیط داخلـی بــرج 22 متــر و محــیط پیرامــونی آن معــادل 42 متــر اســت
.(http://janotansmith.persianblog.ir/post/2) عــــلاوه بــــر تزئینات فیروزهاي، تزئینات آجري هم در بدنه بیرونی برج به کار رفته است که در این تزئینات اشکال لوزي و چلیپا رویـت میگردد.
شکل .6 برج علیآباد (کاشمر)
منبع: www.vista.ir
138
منار جام
منار جام در میان سلسلهکوههاي ولایت غور در خم درهاي در ساحل جنوب هریررود برپا شده است.
کارشناسان عرصه باستانشناسی در یونسکو، منار جام را یکی از سازههاي خارقالعادة معماري میدانند. منار جام سنت معماري کهن و سبک هنري قدیمی منطقه را در آخرین حد کمال و زیبایی آن نمایان میسازد. محل ساخت منار جام از سطح دریا یکهزار و نهصد متر بلندي دارد. این منار در فاصله سالهاي 1153 تا 1203 میلادي (منار جام به قلم ماریک و ژان ویت، پاریس، (1959 به دستور سلطان غیاثالدین غوري (1202-1163) ساخته شده است. منار جام یکی از تماشاییترین ابنیه تاریخی افغانستان است و
گفته میشود که پس از منار قطب در دهلی، بلندترین منار جهان است (وبسایت جام غور، 2www.jame-ghor.comو.(3
مشخصات و ابعاد
شکل .7 منار جام در حاشیه جنوبی هریررود
منبع: www.jame-ghor.com
منار جام درواقع ساختمانی آجري است که بر پایهاي هشتضلعی با ارتفاع 18 متر و قاعدهاي بـه قطـر 8
متر قرار گرفته و به 3 طبقه تقسیم شده است. بالکنها تـا روي قـلابهـا پیـشروي دارنـد و منـار بـا یـک کلاهفرنگی فانوسـی (بـالاترین قـسمت منـار) تـزئین و پوشـانده شـده اسـت ( Sahai, Surendra, Indian .(Architecture Islamic Period, 2004, 17 اختلاف نظر انـدکی در نوشـتههـاي پژوهـشگران مختلـف در
مورد ارتفاع منارجام وجود دارد، اما 63/30 متر مورد توافـق کارشناسانی است که بنـا را از نزدیـک مـورد بررسـی قـرار دادهانـد. در ارتفـاع تقریبـاً دومتـري از سـطح زمـین، دروازه کوچک ورودي به داخل منار دیـده مـیشـود. سـازندة منـار معماري بوده است به نام علیبن ابراهیم از نیشابور کـه نـام او در دو جاي منار دیده میشود. به روایت مردم، این معمـار دستکم طی هفت سال چنین یادگار بزرگی را برپا کرده است
(ســپک، کتیبــه نــشریه انجمــن حفــظ میــراثهــاي فرهنگــی افغانـستان، شـماره .(6 در مـورد سـاختمان درونـی و نمـاي بیرونی منار جام چنین تصویري ارائه شده است: »از پاي تـا سر منار، زینه پیچاپیچی در دو کنارة داخلی آن بالا میرود و به دالان بالایی میرسد. نمـاي بیرونـی منـار بـا خـشتهـاي برجسته فیروزهايرنگ درخشان بر زمینه گلابـی و نـوار بـه نوشــته ســورة نــوزدهم قــرآن مجیــد آراســته شــده اســت« (وبســایت جــام غــور، .(www.jame-ghor.com خــشتهــاي پختــهشــده، چــوب و کاشــیهــاي فیــروزهاي نیــز در ســاخت قسمتهاي مختلف منار به کار گرفته شدهاند (تومـاس، دیویـد،
1761-1834 م.)
شکل . 8 منار جام
منبع: www.neatorama.com
... برج از :اسلامی معماري آثار تطبیقی بررسی
شهرسازي و معماري نامه
139
منار قطب
منار قطب در قرن 13 میلادي به دسـتور قطـبالـدین ابیـک، شاه تورانینژاد هندوستان، در دهلی به تقلید از منـارة جـام افغانــستان برپــا شــد. طبقــه اول ایــن بنــا در زمــان حیــات قطبالدین، و طبقات بعدي احتمالاً به دسـتور التـوتمیش بنـا گردید. غرض از ساختن این بنا، برخلاف آنچه که برخـی از مورخان گفتهاند، براي نداي اذان در هنگام نمازهاي پنجگانه نبوده بلکه بیشتر به مناسبت ایجـاد بنـاي یـادبود و یادگـار پیروزيها و فتوحات حاکم وقت برپـا شـده اسـت (ذکرگـو، امیرحسین، آذر .(1376 ایـن منـار در 14 کیلـومتري جنـوب کاناد پلیس (قدیمیترین مرکز اداريـ تجاري طراحـی شـده در زمان سلطه انگلستان بر هند)، در دهلی قرار گرفته اسـت
.(2009-tourism.webindia123.com) البتــــه نگارنــــدگان معتقدند با توجه به اینکه منار در حیاط مـسجد بنـا شـده و
دسترسی به بالاي آن نیز امکانپذیر بوده، قابلیـت اسـتفاده
شکل .9 منار قطب و مسجد قبهالاسلام
براي نداي اذان را هم داشته است.
منبع: نگارندگان، 1388
شهرسازي و معماري نامه 89 زمستان و پاییز | پنجم شماره | هنر دانشگاه دوفصلنامه
140
جاده
بناي تزئینی اسمیت
دوره قطبالدین دوره التوتمیش دوره علاءالدین
دوره هاي بعد از علاءالدین
شکل .10 آثار آغازین معماري اسلامی در شبه قاره هند (پلان سایت مسجد قبهالاسلام)
منبع: -www.tabor.me.uk ترجمه نگارندگان، .1388
مشخصات و ابعاد
منار قطب به پنج طبقه تقسیم شده است و در فاصله هر دو طبقه ایوان مدوري بـهصـورت کمربنـد آن را در بر گرفته و در هر طبقه کتیبههایی از آیات قرآن و اسامی قطبالدین ایبک، محمـدبن سـام و جـز اینهـا منقوش است. این بنا 72/50 متر ارتفاع دارد و داراي 379 پله است و قطر قاعده آن در پایه 14/32 متـر و قطر آن در بالاترین نقطه 2/75 متر است. منار قطب اصلاً داراي 4 طبقه اسـت کـه روکـار ایـن طبقـات از سنگ ماسهاي سرخ و کرمرنگ است. در تعمیراتی که در سال 1368 میلادي صـورت گرفـت، در سـاخت طبقه فوقانی، از سنگ مرمر سفید استفاده شد. 3 طبقه اصلی زیرین، منار داراي 3 طـرح مقطعـی متفـاوت است. در طرح مقطعی طبقه اول شـیارهاي منحنـی و زاویـهدار بـا هـم تلفیـق شـدهانـد. در طبقـه فوقـانی برشهاي منحنی در کنار هم قرار گرفتهاند و در طبقه سوم صرفاً بریدگیهاي زاویهدار و مثلثـی بـه کـار رفته است (شکل .(11 همانطور که در شکل 11 مـشاهده مـیشـود و براسـاس اظهـارات دکتـر ذکرگـو،
»ایوانهاي فوقانی بر پایهها و طاقنماهاي مقرنس که ارمغانی از معماري اسلامی ایران بوده استوار شده است« (ذکرگو، امیرحسین، مسجد قبهالاسلام، آذر .(1376
